Парадак дзеразовыя (Lycopodiales)

Уваходзіць адна сям’я дзеразовыя (Lycopodiaceae) і два роды: дзераза (Lycopodium) і філаглосум (Phylloglossum), які сустракаецца ў Аўстраліі.

Род дзераза налічвае каля 400 відаў. У СНД прадстаўлены 10-12 відамі, у Рэспубліцы Беларусь - 5 відамі.

Сучасная дзераза – невялікая травяністая расліна. У трапічных лясах сустракаецца Lycopodiym volubile, дасягае 90 м у даўжыню (ліяна).

У нашай краіне шырока распаўсюджана дзераза булавападобная (Licopodium clavatum), якая расце ў хваёвых, часцей сасновых лясах. Дыхатамічна разгалінаванае сцябло дзеразы сцелецца па зямлі, чапляецца, дзярэцца. Адсюль, мабыць, і назва дзеразы.

Анатамічная будова сцябла прымітыўная. Маладыя сцяблінкі маюць пратастэлічную, а дарослыя – плектастэлічную будову. Зверху сцябло пакрыта эпідэрмісам. Далей ідзе моцная кара. Клеткі ўнутраных слаёў кары маюць тоўстыя сценкі і ўтвараюць механічнае кальцо. Цэнтральная частка сцябла занята канцэнтрычным праводзячым пучком (стэла). Ксілема ў пучку размяшчаецца ў выглядзе стужак, якія злучаны паміж сабой. Паміж участкамі ксілемы і вакол яе з перыферыі - флаэма. Асяродка няма, камбія ў пучку няма. За флаэмай ідзе слой перыцыкла, далей – эндадэрма, якая адмяжоўвае пучок ад кары. У кары сцябла ёсць ліставыя сляды – пучкі праводзячай тканкі, якія ідуць да жылак ліста.

Лісты звонку адзеты эпідэрмісам з вусцейкамі. Мезафіл мнагаслойны з міжклетнікамі.

Карані бакавыя з каранёвымі валаскамі. Жывуць 2-5 гадоў.

Спаранашэнне ў дзеразы наглядаецца ў сярэдзіне лета. Спараносныя каласкі па аднаму, радзей па два- тры ўзнікаюць на верхавінах галінак. На восі каласка размешчаны спарафілы. Яны драбней вегетатыўных лістоў, маюць трохкутова-яйцападобную форму, завостраныя, афарбаваныя ў жоўты колер.

На верхнім баку спарафілаў развіваюцца спарангіі ныркападобнай формы на кароткай ножцы. Унутры спарангія са спарагеннай тканкі шляхам меёзу фарміруюцца дробныя аднолькавыя споры ў вялікай колькасці. Яны маюць акругла-тэтраэдрычную форму жаўтаватага колеру. Споры маюць дзве абалонкі – экзаспорый і эндаспорый. Унутранае змесціва споры з пратаплазмы, ядра, пластыд, кропелек тлушчу. Спелы спарангій лопаецца папярочнай трэшчынай. Да гэтага часу вось каласка некалькі разрастаецца, спарафілы рассоўваюцца і споры лёгка высейваюцца надвор.

На паверхні зямлі спора токамі вады уносіцца ў паглыбленні (шчыліны) глебы, дзе на глыбіні ў некалькі сантыметраў прарастае. Утвараецца зарастак у выглядзе камячка клетак. Жыццё зарастка магчыма толькі пры сімбіёзе з гіфамі грыба.

Спелы зарастак мае форму дзіцячай цацкі ваўчка. На верхнім баку зарастка ўтвараюцца антэрыдыі і архегоніі. Антэрыдыі пагружаны ў тканку зарастка. У іх развіваюцца шматлікія двухжгуцікавыя сперматазоіды. Архегоніі таксама пагружаны ў зарастак брушком, а шыйка ўзвышаецца над паверхняй зарастка. У брушку архегонія фарміруецца яйцаклетка і брушная канальцавая клетка. У шыйцы – 6-8 канальцавых клетак.

Аплодненая яйцаклетка дзеліцца і фарміруе зародак, які мае сцяблінку, першасны лісцік і бакавы корань. На першых этапах зародак жывіцца за кошт пажыўных рэчываў зарастка. Зарасткі дзеразы развіваюцца вельмі марудна. Ад прарастання споры да маладога спарафіта праходзіць 15-18 гадоў. Па гэтай прычыне віды дзеразовых патрабуюць аховы.

Рысы прымітыўнай арганізацыі дзеразы: 1) дыхатамічнае разгалінаванне сцяблоў і каранёў; 2) адсутнасць строгай дэтэрмінаванасці пры закладванні парасткаў і каранёў; 3) адсутнасць прыдаткавых каранёў; 4) наяўнасць самых прымітыўных тыпаў стэлы ў шэрагу відаў – пратастэлы і актынастэлы; 5) вялікая працягласць жыцця гаметафітаў; 6) наяўнасць доўгай шыйкі архегонія. Усё гэта дае аснову разглядаць род дзеразы як сапраўды жывую выкапнёвую расліну.

Дзеразовыя маюць практычнае выкарыстанне. Споры дзеразы ў аптэчнай справе вядомы як дзіцячая прысыпка. Імі таксама перасыпаюць пілюлі. У металургіі пры адліўцы адказных дэталей зямельныя формы пасыпаюць спорамі дзеразы. У сельскай мясцовасці нярэдка дзеразой абвіваюць аркі, партрэты, што рабіць немэтазгодна з прычыны знішчэння раслін.

У склад Чырвонай кнігі Рэспублікі Беларусь уключаны баранец звычайны, дзераза баранец – Huperzia selago і лікападыела заліўная – Lycopodiella inundata.

Дата добавления: 2014-01-13