Леуметтік философия

Әлеуметтік философия - қоғам мен адам туралы философиялық принциптер мен заңдылықтар туралы мәселені қарастырады. Әлеуметтік философияның зерттейтін пәні адам және адам туған қоғамдық болмыс болып табылады. Оның басқа ғылымдардан айырмашылығы қоғамдық зерттейтін (тарих, әлеуметтану, мәдениет тарихы т.б.) түсініктерге назар аударады. Тарихи процестің мәні мен бағыты, қозғаушы күші және мақсаты «қоғам», «қоғамдық», «әлеуметтік» сөздерінің түсінігі кеңінен таралған, бірақ олардың мәні көбінесе көп мағыналы және толық түсініксіз болып келеді. Ең алдымен «қауымдастық», «қоғам» терминдерін ажырата білу керек. Қауымдастық қазіргі заманға сай тұрмыстық нысандармен анықталады немесе адамдардың өзара әрекеттері олардың жалпы шыққан тегімен, тілмен, көзқарастармен байланысты. Қоғам халықтың азық ретінде және зерделі ұйымдастырылған үлкен топтардың іс - әрекеті біріккен қоғамдық негізде емес, біріккен мүдде мен шартта. Қоғам түсінігі халық, ұлт, мемлекет түсінігінен ажыратылып алу керек. Ұлт - бұл мемлекеттік, экономикалық, саяси және адамдардың рухани қарым - қатынас байланысқан бір немесе бірнеше халықтың ұйымдасқан өмірінің нысаны. Мемлекет құқық пен заң негізінде ұйымдасқан өмір нысаны, халық және ұлт адам өркениетінің тарихи азығы. Бұл барлық түсініктер өзара байланысты және бір – бірінің түсінігін толықтырып отырады.

Қоғам, адам және қоғамдық қатынастар туралы ой - пікірлер, идеялар мен ұғымдар алғашқы қауымдық қоғам дәуірінде-ақ қалыптаса бастады. Адамдардың алдында қоғам деген не, ол қалай пайда болды, ол қалай дамиды, дамудың көздері мен қозғаушы күштері неде, қоғамдық құбылыстар мен процестердің байланысы қандай, өзара әсер, себеп, қарым - қатынастар заңдылықтары бар ма, тағы басқа көптеген сұрақтар, ой - пікірлер және идеялар туады. Ал мұндай ой-пікірлер мен идеялар адамдардың қоғамға бірігуінен және осының негізінде өздерінің тіршілігін сақтау, күн көру, одан әрі дамыту қажеттілігінен, олардың тікелей тәжірибелік өмірімен байланысты пайда болды.

Қоғамдық құбылыстарды, процестерді, тарихты танып-білуде, өзгертуде философия тарихында материализм мен идеализмнің арасында ұдайы қарама - қарсы кескілескен күрестер жүргізіледі. Материализм қоғамды, оның даму заңдарын дұрыс ғылыми тұрғыдан түсіндірмекші болып әрекет жасаса, идеализм, керісінше, ғылымға жат, қоғамдық тәжірибеге сүйенбеген, көбінесе оларды діни тұрғыдан түсіндірмекші болады. Өйткені, бұл бағыттарды қолдаушы қоғамда әр түрлі әлеуметтік таптар мен топтар болады.

Қоғам дегеніміз - адамдар арасындағы экономикалық қатынастар, яғни материалдық игіліктерді өндіру процесінде адамдар арасында қалыптасқан қатынастар.

Қоғам өмірі - алуан түрлі қатынастардан тұратын аса күрделі әлеуметтік шындық. Олар белгілі бір салаларға бөлінеді. Оларды түсінуді біраз оңайлату мақсатында топтастыра келіп, мынандай төрт салаға бөліп көрсетуге болады: 1) экономикалық сала; 2) әлеуметтік сала; 3) саяси сала; 4) рухани сала. Кең мағынада алғанда, «әлеуметтік» ұғымы «қоғамдық» ұғымымен тепе - тең. Алайда, ол ұғымды философияда тар мағынада қолданып, таптар мен таптық қатынастарды, ұлттар мен ұлттық қатынастарды, отбасы және соған байланысты оқу, тәрбие, тұрмыс жағдайы сияқты тіршілік мәселелері саласын білдіру үшін қолданады. Сол сияқты, қоғам өмірінің саяси саласы саясатты, мемлекет пен құқықты және олардың арақатынасы мен қызметін, т.б. қамтиды. Бірақ бұл соңғыны философиядан кейін оқытылатын саясаттану пәнінің иелігінде.

Қоғам өмірінің аса күрделі саласы - рухани өмір. Ол қоғамдық сананың түрлі формалары мен деңгейлерін: саяси және құқықтық сананы, моральдық және эстетикалық сананы, дін мен ғылымды, қоғамдық және жеке адам психологиясын т.б. қамтиды. Қоғамдық сананың бұл формалары рухани мәдениет деп аталады.

«Қоғам өмірінің саласы» деген ұғым алуан түрлі, өзара күрделі байланыстағы қоғам өмірін терең зерттеу мақсатында біртұтас қоғамдық субъектінің іс-әрекетінің жеке салаларын бөліп алып қарастыру үшін қолданылатын абстракция, яғни бұл ұғым әлеуметтік философияның категориясы болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда, ол қоғамды танып білудің методологиялық «аспабы» десе де болады. Олай болса, қоғамдық өмір салаларының ішінен негізгі, экономикалық саланы бөліп алып, адамның біртұтас нақты іс-әрекетінің ішкі мәнін, сырын ашуға болады.

Өндіріс процесі белгілі бір табиғи жағдайлар болғанда ғана жүзеге асады. Ондай табиғи жағдайларға географиялық орта және тұрғын халық жатады.

Жоғарыда айтылып кеткендей қоғам ұғымы философиялық мағынамен біртұтас жеке адамдардың анықталған ерекшеліктерінің байланыс типтеріне рухани (Ф. Аквинский), конвенционалдық, материалдық адамдардың өзара әрекеттесуінің негізі болып табылады(К. Маркс).

Генезисті түсіндіру амалы осы және басқа таңдау бойынша жұмыс істеу қоғамы алғашқы дүниетаным қондырғысына тәуелді және қоғам философиясы бұл адамның басқа жағымен байланысты, оның дүниедегі басты рөлі және жан - жақпен қатысы. «Қоғам» түсінігі заңдылық қырымен адамдардың басын біріктіреді.

ХІХ ғасырда К. Маркс тарихтың материалистік түсінігінің тұғырнамасын жасады, оның құрамында өндірістік тәсілінің жағдайы бар. Халықты «Әлеуметтік ұйымда» жалпы құдай және жалпы ой емес өндірістік күш және өңдірістік байланыс байланыстырады. Бұл факторлар табиғаттың шартына, тіл мәдениетіне, байланыс құрамына т.б. байланысты. Бірақ қалың қоғам болмысы, өзіндік «әлеуметтік мәселе» болып табылады.

Марксизм тарихының өзіндік факторын теріске шығармайды, бірақ шынайы шартты, себепті зерттеу ұйғарылады. Халықтың қоғамдық байланыстың негізіне материалдық немесе қоғамдық қатынас жүйесі жатады. Барлық мүмкіншілігі бар тәсілдер қоғамдық түсінікте аса жалпылама тарихи іздермен иемденеді. Қоғам өзінің даму негізінде күрделі жүйе болып өнімі, сол немесе басқа халықтың мәдениетті потенциалының мүшесі болып табылады. Саяси және құқықтық сана тарихы өнім, қоғамның дамуымен қалыптасады. Саяси сана билікке толығымен алғанда класс қатынасы анықталған саяси партияларға ықпал етеді. Негізгі қызмет - көпшіліктің қызығушылығымен қамтамасыз ететін осындай билікті құруға әлеуметтік күшті бағыттау және айқындау.

Құқықтық сана құқыққа қарағанда жалпы міндетті, мінезі бар, қоғамдық тұлғаның келесі түсінігі ғылым болып табылады. Ғылым - рухани мінездің құрылысы, бұл адамның қызметіне жүйелеуге тексеруге дағдыланады. Ғылымның мақсаты - объективтік ауқат. Ғылымның білімтану - білімнің ұдайы өндірісінің қиын қарама - қарсы үрдісі. Практика ғылыми білімнің басты критерийі болып табылады. Ғылымның басты функцияларының қатарына танымдық әдістеменің түсініктемесінің практикасы жатады. Қазіргі заманда ғылым рухани білімнің айырмашылығын ұсынады. Техногендік өркениеттің ерекше маңыздылығы ғылыми ұтымдылықты табады. Қоғамдық идеология және қоғамдық психология қоғамдық сананың сыңары болып табылады. Қоғамдық идеология - қоғамдық сананың компоненті.

Экономика идеологиялық формамен тікелей байланыспайды. Ол біріншіден, қоғамдық қажеттікті, қызығушылықты тудырып ұсынады. Идеология - қоғамдық психологиясыз өмір сүре алмайды. Қоғамдық психология - халықтың әлеуметтік тұрмысымен байланысқан қоғамдық сананың компоненті. Қоғамдық тұрмыс қызығушылықты, эмоция мен сезімнің дамуының жалпы бағытын, халықтың іс-әрекетін тудырады. Қоғамдық психология өзінің дамуында белгілі бір заңдылыққа бағынады. Біріншіден ол, тіршіліктің материалдық шартына байланысты, екіншіден, қоғамдық психологияның нақты - тарихи мінезі бар, үшіншіден, қоғамдық психология халықтың іс-әрекеті және өміріне байланысты және әлеуметтік ойымен толтырады, төртіншіден, қоғамдық психология және қоғамдық идеология бір - біріне ықпал қоғамдық етеді, бұл процесте идеологияның рөлі басым. Бірақ қоғамдық психология белсенді және идеологияға қарсы әсер көрсетеді.

Базистің айрықша бір рөлі сол, ол өзіне (базиске) орнатылатын қондырма үшін, яғни қоғамның саяси, құқықтық, философиялық, этикалық, көркемдік және діни көзқарастары мен соларға сәйкес саяси - идеологиялық мекемелер мен ұйымдар үшін реалды негіз болып табылады. Сондықтан базис өндіріс тәсілінің қоғамдық өмір кейпін, оның идеялары мен мекемелерін тікелей айқындап беретін жағын құрады.

Антагонистік таптық қоғамдардың базисі іштей қайшылықты. Адамдардың өндіріс құрал - жабдықтарына деген түрліше қатынасын білдіре отырып, ол қанаушылар мен қаналушылардың арасындағы антагонизмді - таптық мүдделердің қарама - қарсылығын білдіреді. Антагонистік таптық қоғамның базисінің қайшылығын бейнелендіретін оның қондырмасы да қайшылықты.

Базистен туған қондырманың дамуында сонымен қатар салыстырмалы дербестік те бар. Бұл дербестіктің бірінші көрінісі - оның дамуындағы сабақтастық байланыс. Ескі базистің орнына жаңа базис келгенде қондырмада болатын төңкеріс бұрынғы қондырманың барлық элементтері автоматты түрде жойылады деген сөз емес. Екіншіден, әрбір қоғамның қондырмасында жалпы адамдық идеялар мен түсініктер болады. Үшіншіден, қондырманың салыстырмалы дербестігі оның өзін тудырған экономикалық базистің дамуына тигізетін пәрменді кері әсерінен көрінеді.

Қоғамдық - экономикалық формация ұғымына өндіріспен, базиспен және қондырмамен бірге басқа да қоғамдық құбылыстар кіреді. Олар: адамдардың белгілі бір тарихи қауымдастықтары, отбасы және неке, тіл, ғылыми және қоғамдық ұйымдар, т.б. Бұл құбылыстар базиске де, қондырмаға да тікелей қатысты болмағанымен, олар кез келген формацияның біртұтас организмінің құрамдас бөліктері болып табылады. Оларсыз қоғам өмірі және дамуы мүмкін емес. Шынында да адамдардың қатынас құралы болып табылатын тілсіз еңбек ету, ой - пікір, тәжірибе алмасу мүмкін емес қой. Аталған құбылыстар, әрине, әр формацияда әр түрлі, бір формациядан екіншісіне өткенде елеулі өзгерістерге ұшырап отырады.

Қоғамдық - экономикалық формацияны құратын құбылыстар өзара табиғи байланысты, біріне - бірі тікелей немесе жанама әсер етеді, солардың нәтижесінде формация күрделі, дамушы әлеуметтік организм, біртұтас жүйетүрінде әрекет етеді.

Қоғамдық - экономикалық формация ұғымы түрліше қоғамдық құбылыстардың бірлігінің, өзара байланысының материалдық негізін аша отырып, қоғам жайындағы бұрынғы және қазіргі идеалистік, метафизикалық көзқарастардың шын мәнін ашып берді. Қоғамдық - экономикалық формацияның ашылуына байланысты тарихи процесс қатаң ғылыми тұрғыдан кезеңдерге бөлінетін болды: қоғам тарихи қоғамдық - экономикалық формациялардың даму және заңды түрде ауысу тарихы екені ашылды.

Қоғам дамудың қандай жоғары деңгейіне жетпесін, адамдар азық - түліксіз, киім - кешексіз, баспанасыз, т.б. материалдық игіліксіз өмір сүре алмайды. Бұл игіліктерді табиғат дайын күйінде бере алмайды. Ол игіліктерге ие болу үшін адам еңбек етуі тиіс. Еңбек - адамның табиғи қажеті, қоғам өмірінің негізі. Сол себепті де материалдық игіліктер өндірісі қоғамдық дамудың басты, шешуші күші болып табылады.

Өндіріс процесінде адамдар табиғатпен және өзара қарым-қатынас орнатады. Осы екі түрлі қатынастар кез келген нақты өндіріс тәсілінің бір-бірінен айырғысыз байланысты екі жағын - өндіргіш күштерді және өндірістік қатынастарды құрады. Олай болса, өндіріс тәсіліне жалпылама талдау жасау үшін өндіргіш күштер деген не, олардың құрамы қандай, өндірістік қатынастар қандай қатынастардан тұрады, өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың өзара байланысы қандай деген сұрақтарды анықтау қажет.

Еңбек нәрсесі деп адамның еңбегі жұмсалатын заттарды айтады. Мәселен, мақта, дән, руда, т.б. шикізаттар өңделуге тиісті еңбек нәрселері. Ал бұларды өңдеуге қолданылатын құрал-аспаптар еңбек құралдары деп аталады. Еңбек құралдарының ішіндегі ең бастысы еңбек нәрселерін өңдеу үшін қолданылатын өндіріс құралдары болып табылады. Құралсыз өндіру мүмкін емес. Табиғат өз байлығын оп - оңай бере салмайды, оларды алу үшін адамның білегінің қара күші мүлдем жеткіліксіз. Тіршілік үшін қажетті нәрселерді өндіру өндіріс құралдарының көмегімен ғана іске асады, ал өндіріс құралдары неғұрлым жетілген болса, өнім де соғұрлым көп болады.

Өндіргіш күштер дегеніміз қоғам жасаған өндіріс құралдары, ең алдымен еңбек құралдары және тіршілік үшін қажетті өнімді жасаушы - адам.

Еңбек құралдары қоғамның өндіргіш күштерінің шешуші элементі болып табылады, өйткені адамның табиғатқа деген қатынасының сипатын айқындап беретін солар.

Өндіріс процесінде адамдардың арасында қажетті түрде өндірістік қатынастар деп аталатын белгілі бір қатынастар пайда болады. Бұл қатынастар адамдардың өндірістік іс - әрекетінің ажырағысыз жағы болып табылады, өйткені адамдар жеке-дара өндіре алмайды, бір-бірімен қатынаса, қауымдаса отырып қана өндіре алады. Сондықтан еңбек әуелбастан қоғамдық еңбек еді және солай болып қала бермек. Еңбек процесінде адамдар арасында орнайтын бұл қатынастар болмай қоймайтын қажетті қатынастар болып табылады.

Өндірістік қатынастар - экономикалық қатынастар. Түрліше әлеуметтік топтардың өндірістегі үстемдік немесе бағыныштылық жағдайы, олардың өндіріс процесіндегі қатынастары меншіктік формадан туындайды. Егер меншік қауымдық болса, онда өндірістік қатынастар өндірушілердің ынтымақтасу және өзара көмектесу сипатында болады. Ал егер меншік жеке адамдікі болса, онда бағындыру және қанау қатынасы орнайды. Өнім бөлісу формасыда өндіріс құралдарына деген меншіктің сипатына тиесілді болады. Өндіріс құрал-жабдықтарының иесі өндіріс процесіне қатыспағанымен, өнімнің не барлығын алады немесе басым көпшілігін алады. Өндірістік қатынастар адамдардың санасы мен еркіне тәуелсіз объективті түрде қалыптасады. Адамдардың өндіріс процесіндегі қайсыбір қатынастары олар сәйкес келетін өндіргіш күштер дамып жетілген жағдайда ғана пайда болады.

Адамдардың үздіксіз өсетін қажеттерін қанағаттандырудың бір ғана жолы бар - өндірісті ұдайы жетілдіріп дамыту. Өндірісті дамыту - қоғам өмірінің объективтік қажеттілігі, заңы. Қоғамның тарихи, осы тұрғыдан алғанда, ең алдымен қоғамдық өндірістің төменгі тәсілінен жоғарғы тәсіліне қажетті түрде өту тарихы.

Өндірістік қатынастардың өндіргіш күштер сипатына сәйкес келуі - өндірістің дамуының міндетті шарты. Ол шарт белгілі бір дәрежеде қоғамдық - экономикалық формациялардың бәріне тән, бірақ жеке меншікке, қанауға негізделген қоғамда өндірістік қатынастар өндіргіш күштердің сипатына ұзақ сәйкес келіп тұра алмайды.

Өндірістік қатынастар өндіргіш күштердің дамуына ілесе алмай, кейін қала береді де олардың дамуына кедергі бола бастайды, олармен қайшылыққа келеді. Өндіргіш күштер әрі қарай дамыған сайын өндірістік қатынастардың кедергілік рөлі арта түседі де, олардың арасындағы қайшылық ақыр соңында жанжал деңгейіне жетеді. Сонда ескі өндірістік қатынастарды жойып, дамыған өндіргіш күштердің сипатына сәйкес келетін жаңа қатынастар орнататын әлеуметтік революцияның қажеттігі туады.

Сөйтіп, көп түрлі қоғамдық қатынастардың ішінен әлеуметтік философия материалдық, экономикалық қатынастарды негізгі, шешуші қатынастар ретінде бөліп көрсетеді, өйткені осы өндірістік қатынастардың жиынтығы қоғамның экономикалық құрылысын, базисін құрады. Бұл жағдайда өндірістік қатынастардың жиынтығын құрайтындар: меншіктің формасы және бұдан туынды адамдардың өндіріс процесіндегі қатынастары, материалдық игіліктерді бөлу формасы деп түсіну керек.

МАХАББАТТЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МӘНІ

Махаббат мәселесі қазіргі философия ғылымында өзекті мәселеге айналуда. Қазір махаббат пен мейірімділікке негізделген жаңа үлгідегі әлемді тану жолында жаңа көзқарасты өзара түсінік философиясын қалыптастыру мәселесі күн тәртібінде тұр.

Махаббат көп жағдайда адамның дәстүрлі әлемі туралы түсінігімен анықталады. Әрбір халық өздерінің көп ғасырлық өзінің тарихында бұл ұғымға мифология, дін, философия, этика, музыка, поэзия сияқты дәстүрлі мәденитінің элементтерін енгізді.

Бұрынғы философтар махаббат ұғымын тереңдікпен зерттеген, Әл-Фараби, Ибн Сина, Омар Хайям, және тағы басқа белгілі ойшылдар мен ғалымдар бұл құбылыстың шығу тегін зерттей отырып, әр-түрлі, кейде бір - біріне қарама - қарсы болатын тұжырымдарға да келген. Қоғамның дамуына байланысты махаббат туралы түсініктер де өзгеріп отыратынына қарамастан халықтың тарихы мен дәстүріндегі махаббат ұғымының мәні мен табиғаты жұмбағы көп өзекті мәселесі болып отырды.

Махаббат туралы түсініктің қазақ дәстүрлі дүниетанымды өзіндік ұзақ тарихы бар екені белгілі. Бұл ұғым көбінесе рухани - адамгершілік мәселелермен тығыз байланысты.

Махаббат еркіндік, ар-ұят, жауапкершілік, мейірімділік сияқты адам болмысы категорияларымен байланысты. Бұл сезімнің тамаша бейнесі болып әр кезде әйел танылған.

Халық ұғымында сұлулық, білім, сөйлей білу, ән айту, музыкалық аспапта ойнау, тәкәппарлық сезімде болу - осы қасиеттер әсем қыздың бейнесін толықтыра түседі. Махаббатты қадірлейтін, қастерлейтін еркек те осындай қасиеттер иесі болары анық. Сонымен қатар шынайы махаббатқа еркін рухты адамдар ғана бейімдірек келеді.

«Қозы Көрпеш - Баян сұлу» эпосында қазақ дүниетанымындағы махаббат тақырыбының рухани - адамгершілік, әлеуметтік - мәдени негіздері ашылып көрсетілген.

Баян-сұлудың трагедиялық махаббатының экзистенциалдық мағынасы - кейіпкерлердің өмір сүрген ортасының руханисыздану сияқты келеңсіз құбылысқа қарсылығы болады. Баян-сұлудың қасіреті сүйіктісі өлгеннен кейін кек алу сезіміне айналды, ақыры өзін - өзі өлтіруге дейін барады. Өмірдің мағынасы ол үшін тек осы махаббаттың ауқымында болды.

Қозы Көрпеш пен Баян - сұлу тарихы Шығыс мәдениетіндегі өз ғасырынан оза білген махаббаттың өлімді қалайша жеңгенінің тамаша үлгісі бола алады.

Махаббат ұғымының асыл қасиеттерін жинақтап көрсеткен эпостардағы қыздың тамаша образдарының бірі Қыз Жібек бейнесі. Эпос дәстүрлі сипатта басталмайды, яғни, сезімнің пайда болуы келісімге, тағдырға, пешенге жазғанға негізделмейді, ол таңдау еркіндігіне арқа сүйейді. Негізгі кейіпкер Төлеген өзіне қалыңдықты өзі табады. Махаббаттағы таңдау құқы мен сезім еркіндігінің көрініс беруі қазақ қоғамындағы әлеуметтік - адамгершілік қасиеттердің, қатынастардың жаңа толқынын білдіреді, оны қоғам жазғырмайды, керісінше, қолдауға тырысады. Дегенмен, бұл махаббаттың өмірі де ұзақ болмайды.

Халық бұл сезімді жырлаумен шектеліп қана қоймай, оған жүйелі түрде тәрбиелеу құралы ретінде үлкен мағына береді. Қозы Көрпеш, Төлеген, Қыз Жібек, Баян - сұлу - барлығы өз ата - аналарының, өз бауырларының және жақындарының махаббатымен, әлеуметтік ортасымен тәрбиеленген жандар.

Қазақта «қызға қырық үйден тыю» деген мақал бар. Оның мағынасы қызды біріге отырып рухани адамгершілікке тәрбиелеуде әрбір адам бұл жауапкершілікті жақсы сезінген.

Махаббат ұғымы - қазақ дүниетанымының өзекті де күрделі мәселесі. Махаббат деген адамның өмір сүруінің бірден - бір тәсілі, оның еркіндігінің көрінісі. Данышпан қазақ халқының «сұлу емес, сүйген сұлу» деген соның дәлелі. «Махаббат пен құштарлық ол екі жол» деп Абай айтқандай, махаббат адамдардың қоғамдағы отаншылдық, халық сүйгіштік, ұлтжандық, патриоттық, адамгершілік, имандық қатынастарын айқындайтын халыққа тән философиялық ұғым. Махаббатқа әр кімнің қолы жете бермейді, ол Алланың нұры жауғандарға ғана болмақ. Махаббаты жоқ адам әлемді және өзін тани алмайды, оның өмірге деген рухани құштарлығы да жоқ адам. Ондайлардың рухында Алланың суреті, яғни сәулесі жоқ. Қазақтың махаббат жырларында осындай пікір қыз бен жігіт арасындағы қалтықсыз сүйіспеншілік арқылы берілген. Адамды рухани жағынан жетілдіру - махаббаттың басты қасиеті. Махаббат жырларының көбісі қайғылы жағдаймен бітетіні де осыдан. Махаббат тақырыбында құрылған жырлар нағыз өмірдің тәжірибесі өткеннің, қазіргі кезеңнің және болашақтың ұлы жетістіктерінің негізінде қалыптасады.

Қазіргі рухани өмірдің тәжірибесі өткеннің, қазіргі кезеңнің және болашақтың ұлы жетістіктерінің негізінде қалыптасады.

Адамның рухани - адамгершілік өмірі дами келе әлеммен жеке адамның арасындағы үйлесімдікке әкеледі. Әлемдік өркениет дамуының үйлесімді бірлігін іздеу әр түрлі тәсілдермен, әдістермен жүзеге асады. Кейбір дәстүрлерде махаббат өтпелі өмір сияқты, ал бірақ, негізделген, көбінесе өмірдің өзі сияқты сипатқа ие болған.

Махаббат туралы Батыс және Шығысқа тән түсініктерді салыстыра отырып, адамзаттың бай рухани тәжірибесін қолданып, біз қазіргі кезеңде «өзімізге қайта оралу» қажеттілігіне бет бұрамыз.

Бұл қайта оралу - Інжілдегі адасқан ұлдың қайта оралуы емес, ол біздің шешілмеген мәселелерімізді түсіну үшін қажет гуманистік қайнар көздерге, рухани құндылықтарға қайта оралу болып табылады. Сонымен қатар, біз өзіміздің дәстүрлі дүниеге қатынасы сәйкес келетіндерін таңдап алуға тиістіміз.

Махаббат әрқашан азап шегумен байланысты болатынын міндетті түрде айту қажет. Қасірет шегу ғашықтардың өмірінің ажырамас бір бөлігі болып табылады. Махаббат - бұл үздіксіз азапқа түсу. Махаббат адамды азапқа түсіретін сезім болғандықтан одан міндетті түрде құтылу керек дейтін буддалықтардың түсінігінен өзгеше, қазақта және басқа да шығыстық тұжырымдамаларда азап рухқа ерекше күш, ғарыштарға айырықша шабыт береді. Ғашықтардың біреуінің өлімі екіншісіне орны толмас қасірет әкеледі.

Махаббатты адамның өмір сүруінің бірден - бір тәсілі ретінде түсінудің қазіргі мағынасы ерте кезден - ақ анықталған.

Ұлы Абай махаббатты экзистенциялдық тұрғыдан терең түсінді. Махаббаттың мәнін Абай «жүрек» категориясы арқылы ашты. Махаббат философиясының және жүрек философиясының тілі мен шығу тегі бір болатын. Ендеше, мұндай адамды бұл сезім әуелден - ақ сақталған. Оның өмірі махаббатты іздеуден және оны табудан тұрады. Абай өзінің «қара сөздерінде» жүрек, махаббат туралы көбірек айтады. «Жүрек», «намыс», «рух», «ерлік» «ар-ұят» туралы философиялық пайымдауларын ақын терең герменевтикалық талдаумен кеңейтеді. Ол махаббаттың мәнін анықтай отырып, тек сол ғана адамның өмірін толықтырады деген қорытынды жасайды. Адам өз махаббатын басқаға сыйлай отырып, өзінің жанын біреуге қия отырып, өзі оны жоғалтпайды, керісінше, өз болмысының мәнін жауапкершіліктен, қуаныштан, құрбандықтан табады. Махаббаттың түрлері туралы айта келе, Абай сезімдік махаббатты кемсітпейді, оны рухани махаббаттың жоғарғы сатылардың бірі деп есептейді. Абай бізді жүректің тілімен сөйлеуге шақырады.

Шәкәрім болса, махаббатты ақиқаттың, руханилықтың жарығымен байланыстырады. Оның пікірінше, адам өз махаббатын жоғалтса, онда ол өзінің адамдық мәнінің тереңдігінен де айрылады.

Қазақ дүниетанымында махаббат туралы философиялық түсінік көпжақты, көпқырлы, сонымен қатар, ол әлемді үйлесімді - біртұтас ретінде тануға итермелейді. Қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымында махаббат ұғымы әлемді ерекше сезіммен қабылдау тұрғысынан және әлемде өмір сүрудің бірден - бір мүмкін тәсілі ретінде көрініс табады. Махаббаттың нақты - жалпы ұғымының мәні осында жатыр.

Махаббатты терең философиялық түсінуді қайта жаңғырту қажет, яғни, ол жас адамды өз ортасында үйлесімдікке әкеледі. Және қоғамды әлеуметтік жатсынудан құтқарады, өзіне деген махаббаттан басқаға және бүкіл әлемге деген махаббатқа дейін жеткізеді. Бұл сезімге жастарды жүйелі түрде тәрбиелеу қажет: айырықша шығармашылық ретіндегі махаббатқа тәрбиелеу-еліміздегі жастарға тәрбилеу мен білім беру жүйесінің негізі болуы керек. Махаббат нағыз өзімшілдікті жоюшы ретінде - нағыз даралылықты ақтаушы және құтқарушы. Махаббат зерделі санадан үлкенірек, бірақ ол онсыз ішкі құтқарушы күш ретінде әрекет жасай алмас еді, даралықты жоймай, асқақтата түсетіндей.Тек зерделі сананың арқасында (немесе ақиқаттың пайымдалуы десе де болады) адам өзін өзі айқындай алады, яғни өзінің өзімшілдігінен өзінің шынайы даралылығын, сондықтан өзі махаббатқа беріле отырып, осы өзімшілдікті құрбан ете отырып ол онан тек қана тірі ғана емес, тіршілікті туындатушы күшті табады және ол өзінің өзімшілдігімен бірге ол өзінің жеке бейнесін жоғалтпайды, керсінше, мәңгілік етеді. Хайуанаттар әлемінде оларда дербес зерделік сананың жоқтығына байланысты махаббатта жүзеге асатын ақиқат өзінің әрекеттеріне ішкі тірек тиянағын таба алмағандықтан оларға әлемдік мақсаттар үшін бөтен соқыр құралдар ретінде иемденген сыртқы тылсым күш ретінде тек тікелей әсер етуі мүмкін. Бұл жерде махаббат жалпының сыңаржақты салтанаты ретінде, тірліктің даралылықтан үстемдігі ретінде көрініс береді, өйткені хайуанаттарда олардың даралылығы қарапайым жекеленген болмысындағы өзімшілдікпен сәйкес келеді, сондықтан ол өздерімен бірге күйрейді.

Адам махаббатының мағынасы жалпы өзімшілдікті құрбан ете отырып даралылықты ақтау және құтқару. Бұл жалпы негіздің арқасында біз өзіміздің арнайы міндетімізді шешуімізге болады; жыныстық махаббаттың мағынасын түсіндіру. Жыныстық қатынастарды махаббат деп айтудың өзі бекер емес, бірақ жалпының ұйғарымы бойынша ол махаббат түрлерін типі немесе мұраты болып табылады.

Өзімшілдіктің жалғандығы мен зұлымдығы адамның өзін жоғары бағалауында өзіне шексіз лайықтылықты және маңыздылықты беруінде емес; ол осынысымен дұрыс, өйткені кез келген адами субъект тірі күштердің дербес орталығы ретінде, шексіз мүмкіндік ретінде, абсолюттік ақиқатты санасымен өміріне бойлата алатын тіршілік иесі ретінде кез келген бұл сипатта мағыналық пен абыройлыққа ие болады. Шынымен де ауыстыру болмайтын нәрсе де болады және әркім өзін жоғары бағалауға болмайды. Бұл мағыналықты мойындамау адами абыройды бас тартуымен бірдей: бұл негізгі адасу және кез келген сенімсіздіктің бастауы: оның жанының әлсіздігі соншалық өзіне өзі сенбейді, сондықтан ол басқа нәрсеге қалай сенсін? Өзімшіліктің негізгі өтірігі мен зұлымдығы субъектінің бұл абсолютті өзіндік санасымен өзіндік бағалауында емес ол оның өзіне әділеттілікпен мағыналықты тани отырып оны басқаларға әділетсіздікпен танудан бас тартуында:өзін өмірдің орталығы ретінде мойындай отырып ол басқаларды өзінің маңайындағы болмысқа жатқызады және оларға сырттағы және, салыстырмалы құндылықты ғана қалдырады.

Махаббатта басқаның ақиқатын дерексіз емес, мазмұнда танып білу арқылы, өз өмірінің орталығын эмпирикалық шеңбердің сыртына ауыстырып қана біз өзіміздің жеке ақиқатымызды, өзіміздің міндетті түрдегі маңызымызды көрсете аламыз. Ол өзіміздің дерек жүзіндегі феномендік болмысымыздың шекараларынан шығу қабілетінде, тек қана өзі үшін ғана өмір сүрмеу, яғни басқамен де өмір сүру қабілетінде болып отыр.

Кез келген махаббат осы қабілеттердің көрініс беруінде, бірақ оны кез келген дәрежеде жүзеге асырмайды, кез келгендер өзімшілдікті бірдей етіп түбегейлі құрта алмайды. Өзімшілдік тек қана нақты емес. Ол негізгі және біздің болмысымыздың ең терең орталығына тамырлап кеткен күш, міне осыдан оның біздің шындығымызға ендеп алған және барлығын баурап алатындай күші бар және ол біздің тіршілігіміздің барлық жекелеген сәттерінде үздіксіз қимылдайтын күш. Шынымен де өзімшілдікті түбірімен жою үшін оған біздің тіршілігіміздің тұла бойына ендеген, бізді билеп алған махаббатты қарсы қоюымыз керек. Біздің даралылығымызды өзімшілдіктің құрсауынан босатуы тиісті басқа нәрсе осы даралылықпен тұтастай қатынаста болуы керек және ол да сондай нақты және өзіміз сияқты объектіленген субъект болуы тиіс, екінші жағынан шынымен басқа болуы үшін бізден айырмасы болуы керек, яғни бізге тән барлық маңызды мазмұнға ие болып, оларға басқа кейіпте, тәсілде иемденуі тиіс. Сол арқылы біздің тіршілігіміздің кез келген көрінісі кез келген өмірлік акт осы басқа да жеткілікті деңгейде болып, басқаға деген қатынас онымен толық және ылғи озара алысу, өзін басқа да толық және ылғи бекіту, жетілген өзара әрекеттесу және қарым – қатынастар болып табылады. Міне сонда ғана өзімшілдік тек принциптік мағынада емес, тұтастай нақты түрінде жойылады. Тек осы жағдайда, яғни химиялық түрде, бір тектес және әр түрлі екі тіршілік иесінің бірігуінде жаңа адамды қалыптастыру, шынайы адами даралылықты нақты жүзеге асыру мүмкін. Осындай бірігуді немесе оған барынша жақын мүмкіндікті біз жыныстық махаббаттан табамыз, сондықтан біз оған барлық әрі қарай дамудың қажетті және қайталанбас негізі ретінде, тек адам ғана шынымен де ақиқатта болатындай тұрақты және міндетті түрдегі шарт ретінде ерекше маңыз береміз.

Махаббаттың басқа түрлерінің ұлы маңыздылығы мен жоғары абыройын мойындай отырып, жалған сприртуализм мен импонентті моралдизм олармен жыныстық махаббатты ауыстырғысы келеді. Дегенімен біз осы соңғысы екі негізгі талапты қанағаттандырады және оларсыз басқалармен толық өмірлік қарым - қатынаста өзіндікті толық шешімді түрде жою мүмкін емес. Барлық махаббаттың түрлерінде сүюші мен сүиіктінің арасындағы бір тектілік және өзара әрекеттестік жоқ.

Махаббаттың сезімі ретінде мағынасы мен абыройы оның өзімшілдіктің күші арқасында тек өзіміздің бойымыздан ғана түйсінетін басқадағы міндетті түрдегі орталықтық мағынаны біздің барлық тіршіліктік күшімізбен мойындауға бізді мәжбүрлейді. Махаббат біздің сезімдеріміздің бірі ғана ретінде ғана емес, ол біздің барлық өмірлік мүдделеріміздің өзімізден басқаға ауыстырумен, біздің жеке өміріміздің біздің жеке өміріміздің өзіндік орталығын қайта ауыстырумен маңызды. Бұл кез келген махаббатқа тән бірақ жыныстық махаббатқа басымдырақ болып келеді; ол басқа махаббаттың түрлерін үлкен пәрменділігімен және тартымды мінезімен және толық жан жақты өзара түсінісу мүмкіндігімен айырықшаланады; тек осы махаббат қана екі өмірдің шынайы және айырмасыз бірігуіне жетелеуі мүмкін, ол туралы Құдай сөзінде төмендегідей айтылған: екі дене біреуге айналады, яғни бір нақты тіршілік иесі болады.

Кез келген міндетті табысты шешуге деген алғашқы қадам оны саналы және дұрыс қоя білу: бірақ махаббат міндеті ешқашан да саналы қойған емес, сондықтан ол ешқашанда тиісті түрде шешімін тапқан емес. Махаббатқа адам басынан кешіретін белгілі бір дерек, белгілі бір жағдай ретінде қараған және қарайды да, бірақ ешнәрсеге оны міндеттемейді; дегенімен мұнда екі міндет жапсырылады: сүйікті кісімен физиологиялық жақындықта болу онымен күнделікті тіршілікте одақ құру – ал соңғысы адамға кейбір міндеттерді жүктейді - ол біржағынан, хайуанаттық табиғаттың заңдарына бағынады, Ал енді басынан аяғына дейін өзіне құзыры берілген махаббат сағымдай жоғалып кетеді. Әрине, махаббат алдымен табиғаттың дерегі, бізге байланыссыз пайда болатын табиғи процесс; бірақ бұдан біз оған саналы түрде қарамауымыз немесе бұл табиғи процесті жоғарғы мақсаттарға өз еркімізбен бағыттауымыз керек деген нәрсе туындамайды. Сөз құдіреті адамның табиғи қасиеттерінің бірі, тілді махаббат сияқты ойлап табуға болмайды. Дегенімен, егер біз оған бойымызда өзінен өзі болып жататын тек табиғи процесс деп қарайтын болсақ, онда ол өте өкінішті болар еді. Егер біз құстардың сайрағанындай сөйлесек, жанымыз арқылы еріксіз өтетін сезімдер мен түсініктер көрініс табу үшін дыбыстар мен сөздердің табиғи байланысына барынша берілген болар едік, ал тілден тізбекпен келетін ойларды жеткізудің құралын жасамаған болар едік.

Шынайы рухани сезім адамның негізгі байлығы болуы керек.

Дата добавления: 2014-12-08