Методыка аналiзу актавага матэрыялу

Большасць актаў XIV – XVIII ст. захавалася ў актавых кнiгах земскiх i гродскiх судоў, у кнiгах Лiтоўскай метрыкi. Вялiкая частка iх выдадзена (гл. спiс публiкацый крынiц). Падрабязны аналiз гэтых выданняў зроблены ў манаграфii М. М. Улашчыка «Очерки по археографии и источниковедению истории Белоруссии феодального периода» (М.,1973)[xxvii]. Па-за разглядам у ёй засталiся пераважна публікацыі, якія выйшлі па-за межамi Расiйскай iмперыi (а пасля СССР), а таксама выдадзеныя з 1974 г. (буйнейшыя з апошнiх – «Полоцкие грамоты XIII – XVI вв.». М.,1977 – 1980). Аднак значная частка актаў застаецца ненадрукаванай. Акрамя таго, даследчык па-магчымасцi заўсёды павiнен iмкнуцца азнаёмiцца з рукапiсным тэкстам, на аснове якога ажыццёўлена выданне. Этапы аналiзу актаў у асноўных сваiх рысах супадаюць з агульнымi для усiх крынiц.

1. Аналiз знешнiх прыкмет: матэрыялу, на якiм напiсаны акт (папера на ўсходнеславянскiх землях з'яўляецца ў XIV ст. спачатку з Iталii, у сярэдзiне XV ст. – з Францыi, з 30-х гг. XVI ст. вытворчасць яе наладжана ў Вялiкiм княстве Лiтоўскiм). Аналiзуючы вадзяныя знакi (фiлiгранi), трэба мець на ўвазе, што ўвозiмая папера магла запазняцца (г. зн. дакумент трэба датаваць не раней тых гадоў, аб якiх сведчаць фiлiгранi). Важныя звесткi дае аналiз почырка. Увогуле для храналагiчнай i геаграфiчнай лакалiзацыi акта важнае значэнне маюць веды па палеаграфii, тапанiмiцы, генеалогii i г. д. Аналiз знешнiх прыкмет дае падставу зрабiць пэўныя вывады аб сапраўднасцi акта. Аднак канчатковае заключэнне аб гэтым можна зрабiць толькi на наступным этапе.

2. Аналiз фармуляра – устанаўленне зместу, характару здзелкi, вызначэнне вiдавых асаблiвасцей акта (прыватнаправавы, публiчны) i г. д. Шляхам параўнальнага аналiзу фармуляраў устанаўлiваюцца:

а) сапраўдныя акты: чарнавыя, белавыя, памножаныя i адноўленыя. Чарнавыя акты складалiся ў якасцi папярэдняга праекта або варыянта да яго. Яны даюць iнфармацыю аб паходжаннi актаў, характары змен, унесеных у акт. Белавыя акты, пэўным чынам засведчаныя i замацаваныя пячаткай i подпiсамi, з'яўляюцца канчатковай рэдакцыяй акта. Памножаныя акты пiсалiся ў некалькiх экземплярах па колькасцi бакоў – удзельнiкаў здзелкi цi дагавора, пазначаных у акце. I ўрэшце, адноўле-
ныя – аднаўляюць тэкст актаў больш раннiх i па нейкiх прычынах страчаных;

б) акты несапраўдныя. Тут адрознiваюць спiсаныя акты (копii), якiя змяшчалiся найперш у асобных зборнiках i значэнне якiх вельмi iстотнае, калi яны засведчаны ў канцылярыi цi ў актавых кнiгах, а таксама падробленыя i сфальсiфiкаваныя акты. У апошнiх тэкст сапсаваны падчысткамі, часам устаўлены падробленыя фразы, прозвiшчы, геаграфiчныя назвы. Трэба мець на ўвазе, што для гiсторыка пэўную iнфармацыю змяшчаюць i сфальсiфiкаваныя акты.

Распаўсюджаная памылка пачынаючага даследчыка – уяўленне аб тым, што дастаткова ўстанавiць верагоднасць (аўтэнтычнасць) акта, каб усе звесткi апошняга можна было запазычыць для сваёй навуковай працы. Але кожны акт (як i ў цэлым усе гiстарычныя крынiцы), з аднаго боку, сам з'яўляецца фактам гiстарычнай рэчаiснасцi, з
другога – змяшчае пэўную iнфармацыю аб фактах гiстарычнай рэчаiснасцi. Таму для таго, каб прызнаць факт, звесткi аб якiм запазычваюцца з паказанняў крынiцы, што рэальна мелі месца, гiсторык павiнен крытычна прааналiзаваць не толькi сам факт iснавання гэтай крынiцы, але i яе паказаннi аб тым факце, якi яго цiкавiць. Гэта значыць, даследчык павiнен устанавiць не толькi сапраўднасць (аўтэнтычнасць) крынiцы, але i яе верагоднасць – неабходную i дастатковую ступень адпаведнасцi памiж з'явай i яе апiсаннем у крынiцы. У сувязi з тым, што большая частка актаў XIII – XVIII ст. захавалася ў копiях, крытыка верагоднасці – адначасова асноўны спосаб вырашэння праблемы сапраўднасцi.

I ўрэшце, неабходна зазначыць, што крынiца адлюстроўвае толькi асобныя бакi гiстарычных фактаў. Сам факт заўсёды шырэй, чым яго адлюстраванне. Таму, каб атрымаць максiмум iнфармацыi аб факце, неабходна вызначыць канкрэтныя абставiны ўзнiкнення тых цi iншых крынiц, эканамiчныя, сацыяльныя, палiтычныя i г. д. Гэта асаблiва неабходна для навуковай крытыкi актаў – такога вiду крынiц, узнiкненне якiх непарыўна звязана з пэўнымi гiстарычнымi ўмовамi.

Дата добавления: 2014-12-29