Агульная характарыстыка. Для вывучэння дакументаў справаводства Вялiкага княства Лiтоўскага iстотнае значэнне мае «Лiтоўская Метрыка» (ЛМ)

Для вывучэння дакументаў справаводства Вялiкага княства Лiтоўскага iстотнае значэнне мае «Лiтоўская Метрыка» (ЛМ). Гэта, па-першае, – гiстарычная назва архiўных рукапiсных кнiг велiкакняжацкай (пазней – агульнадзяржаўнай) канцылярыi Вялiкага княства Лiтоўскага XV – XVII ст. Разам з тым «Лiтоўская Метрыка» – гэта i назва канкрэтнага фонду № 389, якi захоўваецца ў Цэнтральным дзяржаўным архiве старажытных актаў Расiйскай Федэрацыi ў Маскве (ЦДАСА), i гэты фонд уключае матэрыялы не толькi велiкакняжацкай канцылярыi, але i iншых дзяржаўных устаноў. Адначасова шэраг матэрыялаў, непасрэдна звязаных з дзейнасцю канцылярыi ВКЛ, захоўваецца у архiўным фондзе (Zbior. Tak zwana Metryka Litowska) Галоўнага архiва старажытных актаў (Archiwum Glowne Akt Dawnych – AGAD) у Варшаве. Апошнi з’яўляецца вынiкам дзейнасцi архiвiстаў XVIII ст., пераважна варшаўскiх, і адлюстроўвае адзiн са шматлiкiх этапаў упарадкавання матэрыялаў «Лiтоўскай Метрыкi».

Назва «Лiтоўская» – таксама ўмоўная. У найбольш старажытным з вядомых вопiсаў 1623 г. матэрыялы канцылярыi названы «Метрыкай Вялiкага княства Лiтоўскага». Вызначэнне «Лiтоўская» яны атрымалi ў XVIII ст. пад пяром варшаўскiх архiвiстаў, яго ўжываў i найбольш аўтарытэтны з iх – А. Нарушэвiч (1777 – 1787). Пецярбургскiя архiвiсты ўслед за апошнiм менавiта так называлi метрыку, тым больш, што такi тэрмiн быў неабходным, каб супрацьпаставiць яе «Кароннай».

Тэрмiн «метрыка» таксама ў пэўнай ступенi ўмоўны. Ён узнiк у сярэдневяковых канцылярыях i вызначаў кнiгi – копii дакументаў, якiя выйшлi з цэнтральных канцылярый. Пазней значная колькасць кнiг была страчана.

Такiм чынам, неабходна, па-першае, адрознiваць матэрыялы велiкакняжацкай канцылярыi i матэрыялы адпаведных архiўных фондаў; для гэтага трэба прасачыць гiсторыю апошнiх (найперш фонду № 389 ЦДАСА). Па-другое, неабходна вызначыць першапачатковы (кнiгi-арыгiналы) i сучасны склад «кнiг» «Лiтоўскай Метрыкi».

3.2.2. Канцылярыя ВКЛ i яе «кнiгi».

Першапачатковы i сучасны склад «кнiг»

Для паспяховага аналiзу крынiц, якія ўзнiклі ў вынiку дзейнасцi органаў кiравання, неабходна даследаванне эвалюцыi апошнiх ад моманту iх зараджэння ў форме дапаможнага кiруючага звяна да ўтварэння самастойнага iнстытута з дыферэнцыраванай спецыялiзацыяй. Пад канцылярыяй трэба разумець установу (дзяржаўную, царкоўную цi прыватную), якая мае ўнутраны субардынацыйна-iерархiчны падзел упраўленчай i выканаўчай працы, уласную арганiзацыйна-функцыянальную структуру, асноўнай гiстарычнай функцыяй якой з’яўляецца пасрэднiцтва цi ўдзел у ажыццяўленнi дзяржавай (царквой цi прыватнай асобай) гаспарадча-выканаўчай дзейнасцi – кiравання.

Цэнтральны апарат дзяржаўнага кiравання Вялiкага княства Лiтоўскага ў XV – XVI ст. развiваўся iмклiвымi тэмпамi. Адно з яго звёнаў – велiкакняжацкая канцылярыя – хутка набыла агульнадзяржаўны характар i выконвала шматлiкiя складаныя функцыi цэнтральнай дзяржаўнай установы. У канцылярыi Вялiкага княства Лiтоўскага таксама, як i ў iншых канцылярыях дзяржаў позняга сярэднявечча, здымалiся копii выданых (выходных) i атрыманых (уваходных) дакументаў. Пры гэтым, як адзначаў буйнейшы даследчык ЛМ М. Беражкоў, выходныя дакументы велiкакняжацкай улады, а таксама паступаўшыя дыпламатычныя акты выпiсвалiся ў канцылярыi з адносна большай паўнатой, чым iншыя (якiя фiксавалiся выбарачна цi ў залежнасцi ад важнасцi iх зместу). Копii прызначалiся як для патрэб бягучай дзейнасцi канцылярыi, так i для захаванасцi звестак дакументаў на больш працяглы час. Выключнай асаблiвасцю канцылярыi Вялiкага княства Лiтоўскага, пазней названай «Лiтоўскай Метрыкай», з’яўляецца тое, што яна па сваім функцыянальным прызначэнні падмяняла дзяржаўны архiў (якi ў ВКЛ так i не быў створаны – арыгiналы дакументаў агульнадзяржаўнага значэння канцэнтравалiся i захоўвалiся ў прыватных руках).

У другой палове XVI ст. канцылярыя Вялiкага княства Лiтоўскага заставалася яшчэ дапаможна-выканаўчай установай. У межах канцылярыi складалiся ўмовы для яе падзелу на ведамствы па сферах дзеяння. Адсутнiчала кіраўніцка-выканаўчая спецыялiзацыя. У момант ад’езду вялiкага князя ў Карону Польскую яна (магчыма) падзялялася на дзве самастойныя часткi. Першая ўключала найбольш вопытных i заслужаных пiсараў (па сутнасцi, саветнiкаў вялiкага князя) i накіроўвалася за iм у Карону. Праз яе Жыгiмонт Стары ажыццяўляў кіраванне знешняй i ўнутранай палiтыкай ВКЛ. Лiсты (гаспадарскiя прывiлеi) выдавалiся ў залежнасцi ад месцазнаходжання вялiкага князя. Апошняя акалiчнасць дазволiла М. Беражкову скласцi «Iтынерарый вялiкiх князёў лiтоўскiх» (ітынерарый – дзённік падарожжаў). Сапраўды, доўгачасовая адсутнасць гаспадароў у Лiтве патрабавала аператыўнага вырашэння найважнейшых праблем дзяржавы ў межах адной кампактнай установы, што складалася з вузкага стабiльнага кола давераных асоб, якiя трымалi на кантролi ўсе падзеi ў княстве.

Другая частка (яе наяўнасць гiпатэтычная) функцыянiравала ў Вiльнi. Яе магчымае iснаванне спарадзiла версiю аб тым, што падзел кнiг на два тыпы (арыгiналы i копii) узнiк менавiта ў вынiку ад’езду вялiкага князя з часткай канцылярыi i далейшай перапiскай з «часовых» кнiг у «пастаянныя». Да апошнiх падключылася i блытанiна ў храналогii запiсаў.

У 1946 г. савецкi гiсторык М. Беражкоў пераканаўча даказаў, што «кнiгi» канца XVI – пачатку XVII ст. не з’яўляюцца адэкватнымi арыгiнальным «кнiгам» канцылярыi Вялiкага княства Лiтоўскага, а ўзнiклi ў вынiку капiравання. Але пры гэтым М. Беражкоў памылкова лiчыў, што дакументы ў дзяржаўнай канцылярыi перапiсвалiся ў «кнiгi»: на яго мела пэўнае ўздзеянне сама назва – «кнiгi». Фактычна ж у канцылярыi дакументы перапiсвалiся на асобных лiстах цi некалькiх лiстах («сшытках»). Гэтыя лiсты з часам складвалiся, з iх фармiравалiся «кнiгi». Аднак назiраўся i iншы працэс: з цягам часу, у ходзе работы асобныя часткi гэтых «кнiг» перамешвалiся памiж сабой, а ў канцы XVI ст. без папярэдняй распрацоўкi былi перапiсаны ў кнiгi-копii.

Гэта закранула наступны склад «кнiг»:

1. «Кнiгi данiн» («даніны» – спецыфічная назва падараванняў – «пажалаванняў» вялікага князя), якiя першапачаткова (пры Казiмiры i Аляксандры) з’яўлялiся адначасова i кнiгамi спраў судовых. Сярод дакументаў, што запiсвалiся ў гэтыя кнiгi, найперш адзначым данiны заканадаўчага характару: прывiлеi, агульназемскiя, абласныя, гарадам, этнiчным i канфесiйным групам насельнiцтва. Асобных кнiг для запiсу дакументаў заканадаўчага характару ў XV ст. не было. Пераважную большасць запiсаў у кнiгах данiн складаюць дакументы на зямельныя ўладаннi i на правы, непасрэдна звязаныя з землеўладаннем.

Сюды можна аднесцi: лiсты аб дараваннi зямельных уладанняў феа-далам розных рангаў, аб «дачы» ўладальнiкам маёнткаў правоў на засна-ванне кірмашоў i таргоў, на трыманне карчмы, на спагнанне мыта i г. д.

У кнігі ўпiсвалiся таксама дакументы аб падараваннi i пацвярджэннi пасад, але гэтых дакументаў на першым часе iснавання было няшмат, магчыма, прызначэннi рабiлiся ў вуснай форме.

2. «Кнiгi спраў судовых» гаспадара i паноў-рады пачалi весцiся асобна ад кнiг данiн з пачатку княжэння Жыгімонта I з лiстапада 1506 г. У загалоўках першых кнiг вызначаецца прысутнасць дзвюх фармальных катэгорый матэрыялаў: «лiстоў» i запiсаў «пра памяць»:

а) «лiсты», напiсаныя ад iмя гаспадара. Найперш i галоўным чынам гэта лiсты-прыгаворы, якiя давалiся супрацьстаячым бакам пасля разбору справы па сутнасцi. У iх былі звесткi аб ходзе разгляду i аб рашэннi, вынесеным гаспадаром сумесна з панамi-радай, цi ў выключным
выпадку – гаспадаром аднаасобна. Упiсваліся ў кнiгу i iншыя гаспадарскiя «лiсты»: аб адтэрмiноўцы справы i г. д.;

б) запiс «пра памяць» – гэта пратакол разбору справы цi асобны момант гэтай справы (напрыклад, няяўка аднаго з бакоў да прызначанага тэрмiну). Цiкава, што калi ў кнiзе прысутнiчае запіс «пра памяць», то аднолькавы па змесце з ёю «лiст» адсутнiчае i наадварот.

3. «Кнiгi арэнд». Асноўны iх змест складаюць дакументы адносна продажу (гэта значыць аддачы ў арэнду, на водкуп мыт, карчмы i г. д.). Непасрэдна гэта лiсты мясцовых адмiнiстрацый аб «продажу», якi адбыўся з выкладаннем яго зместу, акты аб прыняццi «лiчбы» (гэта значыць справаздачы арандатараў).

4. «Рэестры «отправ» – гэта пералік данін грашыма, харчамі і рэчамі са сродкаў скарбу «князем і панам і дворяном і земяном і всим, кому што гаспадар дал». Пераважна гэтыя даніны, хоць і даваліся з цэнтра, але з мясцовых сродкаў скарбу (з паступлення мыт, «він» і г. д. на месцах). У запісе гаварылася, што, каму і за што падаравана і з якой крыніцы павінна быць зроблена выдача. З расходных кніг скарбу першай паловы XVI ст. захавалася яшчэ кніга выдаткаў на татар.

5. «Кнігі пасольстваў» – тут канцэнтравалiся дакументы аб зносінах ВКЛ з іншымі дзяржавамі: уласна «пасольствы» – г. зн. прамовы паслоў літоўскіх і іншаземных, «навукi» паслам («настаўленні»), «верующие» (зараз вярыцельныя граматы) лісты паслам і «глейтовные» (ахоўныя лісты), адказы паслам, лісты бягучай дыпламатычнай перапіскі. Сустракаюцца ў кнігах запісы неістотнага зместу: напрыклад, аб колькасці слуг і коней, дадзеных паслам. У невялікай колькасці ёсць дыпламатычныя дакументы, у якіх ВКЛ не з’яўляецца баком-удзельнікам, але ў змесце якіх яно было зацікаўлена.

Пашырэнне сферы дзейнасцi, набыццё новых функцый i рост патоку дакументацыi, якую апрацоўвала канцылярыя ВКЛ, абумовiлi неабходнасць удасканалення як самой сiстэмы справаводства, так i падрыхтоўкi дакументацыi канцылярыi ВКЛ для доўгатэрмiновага захоўвання. Мiж тым дакументы канцылярыi на пачатку XVI ст. зберагалiся ў некалькiх месцах, i да канца гэтага стагоддзя вонкавы стан кнiг ЛМ быў кепскi. Да таго ж далучылася i частае ўжыванне, кнiгi пачалi псавацца i часткова спарахнелi.

Па загадзе канцлера Льва Сапегi з 1594 г. дзякi пачалi перапiсваць кнiгi Метрыкi. Праца вялася 14 год (1594 – 1607 гг.). У вынiку перапiскi з’явiлася каля 190 новых кнiг – копiй «Лiтоўскай Метрыкi». Перапiска дакументацыi кнцылярыi ВКЛ у кнiгi-копii праводзiлася без яе папярэдняй апрацоўкi i сiстэматызацыi, у вынiку чаго для кнiг-копiй, асаблiва для тых, што ахоплiвалi дакументацыю канца XV – XVI ст., характэрна вiдавая i храналагiчная непаслядоўнасць тэкстаў дакументаў.

Арыгiналы дакументаў канцылярыi былi складзены на захаванне ў Вiленскiм скарбе, а копii – у прыватнаўласнiцкiм доме ў Вiльнi. Апошняя акалiчнасць, можна меркаваць, выратавала кнiгi-копii. Арыгiнальныя кнiгi Метрыкi за XV – XVI ст. у большасцi сваёй загiнулi падчас страшных для Беларусi войнаў сярэдзiны XVII ст. Так, падчас акупацыi шведамi значнай часткi Рэчы Паспалiтай шведы вывезлi Метрыку да сябе. Праўда, па ўмовах Олiўскага мiру 1659 г. частку яе вярнулi, але частка патанула ў Балтыйскiм моры. Частка кнiг загiнула i пры ўзяццi Вiльнi рускiмi войскамi ў 1655 г. Нягледзячы на неаднаразовыя сеймавыя пастановы аб пошуку гэтых кнiг, яны так i не былi знойдзены.

Такiм чынам, у канцы XVI – пачатку XVII ст. узнiклi тэксты, якiмi мы карыстаемся i сёння. Арыгiнальных кнiг XV ст. не захавалася ўвогуле, няшмат iх засталося i ад XVI ст. Адзiн з раннiх вопiсаў кнiг – копiй Лiтоўскай Метрыкi, што захаваўся, – гэта здатачны вопiс пры змене канцлераў у 1623 г. У вопiсе «Лiтоўскай Метрыкi» дакументы размешчаны, галоўным чынам, у храналагiчным парадку з падзеламi на падгрупы па гадах праўлення вялiкiх князёў лiтоўскiх i каралёў польскiх.

У склад «Лiтоўскай Метрыкi» на працягу XVII – XVIII ст. уключаны матэрыялы ўстаноў, якiя размяшчалiся на тэрыторыi сталiцы i не былi звязаны з дзейнасцю вялiкага князя. Так, напярэдаднi другога i канчатковага далучэння Смаленска да Расii (1654) увесь архiў ваяводскай канцылярыi быў вывезены. У вынiку ў «Лiтоўскай Метрыцы» ўзнiк асобны фонд, якi характарызаваў кiраванне Смаленскам на працягу першай паловы XVII ст. Прыкладна ў гэты ж час адбылося далучэнне да метрыкi лiвонскiх матэрыялаў i шэрагу знешнеэканамiчных дакументаў, непасрэдна звязаных з дзейнасцю канцылярыi. Частка матэрыялаў гарадскiх i земскiх судоў, якiя захоўвалiся ў россыпе, былi ўнесены ў кнiгi-копii пры перапiсцы, iншыя былi ўключаны крыху пазней. Да кнiг «Лiтоўскай Метрыкi» далучала свае дакументы канцылярыя. Трэба падкрэслiць, што з увядзеннем пасад падканцлера ў 1566 г. звязаны падзел канцылярыi ВКЛ на дзве: Вялiкую i Малую. Пры гэтым самi акты рэгламентавалi характар iх захоўвання ў архiве, а закон аб iх быў змешчаны ў кнiгах «Лiтоўскай Метрыкi». Дзейнічала справаводчая канцылярыя, прызначаная для бягучых спраў. Яна знаходзiлася разам з князем, калi той быў у раз’ездах. У яе заносiлi звесткi аб выдадзеных князем прывiлеях, падараваннях i iншых дакументах. Затым гэтыя звесткі ў больш цi менш сцiслай форме заносiлiся ў асноўныя кнiгi Метрыкi, але нельга выключыць, што рабiлася гэта не ва ўсiх выпадках.

На працягу XVI – XVIII ст. сфармiраваўся ў асноўным сучасны склад кнiг: «Кнiгi запiсаў», «Кнiгi судовых спраў», «Кнiгi публiчных спраў» i «Кнiгi перапiсаў». Першачарговае значэнне сярод дакументаў «Лiтоўскай Метрыкi» займаюць «Кнiгi запiсаў», якiя падштурхнулi першых даследчыкаў Метрыкi да думкi аб тым, што пiсары велiкакняжацкай канцылярыi запiсвалi ўсе матэрыялы без перабору. З разгляду першапачатковага складу кнiг «Лiтоўскай Метрыкi» ўжо вядома, што менавiта ў кнiгi запiсаў былi перапiсаны данiны вялiкага князя, пасольскiя i частка кнiг судовых часоў Казiмiра i Аляксандра, Жыгiмонта I Старога. Пры гэтым адначасова працягвалi весцiся бягучыя кнiгi. Такiм чынам, сучасны змест кнiг запiсаў Метрыкi вельмi разнастайны.

Найбольшую колькасць матэрыялаў кнiг складаюць дакументы, што пацвярджаюць уласнасць феадалаў на нерухомую маёмасць, прадстаўляюць iншыя правы i прывiлеі. Да iх належаць граматы каралеўскiя на падараванне зямельных уладанняў, прыбыткаў, права збору падаткаў, зацвярджэнне таргоў i кірмашоў. У Метрыцы можна знайсцi i iншыя акты.

Адрозненнем капiйных кнiг Лiтоўскай Метрыкi за перыяд да другой паловы XVI ст. ад капiйных кнiг у Рускай дзяржаве з’яўляецца тое, што яны складаюцца выключна з дакументаў, што выйшлі ад вялiкага князя, цэнтральнай i мясцовай адмiнiстрацыi. Толькi 38 дакументаў належаць да прыватных.

У «Кнiгах запiсаў» змешчаны таксама копii цэхавых статутаў, якiя зацвярджалiся гаспадаром, тут жа вызначалася пэўная колькасць людзей, што выстаўлялася феадаламі падчас ваенных дзеянняў. Як ужо адзначалася, у кнiгах апынулiся асобныя дакументы дыпламатычнага характару. У фондзе 389 ЦДАСА ў Маскве ёсць 219 «Кнiг запiсаў», якiя ахоплiваюць перыяд з 1440 па 1771 г. У гэтых кнiгах у XVII – XVIII ст. з’яўляецца ўсё больш прыватных актаў, якiя трапiлi ў склад Метрыкi самымi рознымi шляхамi. У прыватнасцi, была шырока распаўсюджана практыка накiравання для пацвярджэння рознага роду дакументаў (у тым ліку i прыватных актаў) вялiкаму князю (каралю). Такiм чынам, у «Кнiгах запiсаў» можна знайсцi амаль усе вiды дакументаў, якiя выходзiлi з канцылярыi ВКЛ.

Найбольш шматлiкая група кнiг Метрыкi – «Кнiгi судовых спраў». Яны ўключалi таксама дакументы Вiленскага замкавага суда i рашэннi на справах Брэсцкага i Кобрынскага старостваў. Як адзначаў адзiн з вядомых даследчыкаў Лiтоўскай Метрыкi Л. М. Пташыцкi, «складана з дакладнасцю вызначыць, кнiгi якiх судоў уваходзiлi ў склад метрычнага архiва». Можна толькi меркаваць, што ў метрыку здавалiся кнiгi вышэйшых судоў, якiя дзейнiчалi ад iмя вялiкага князя. У фондзе № 389 ЦДАСА кнiгi судовых спраў складаюць № з 221 па 522 i ахоплiваюць перыяд з 1510 па 1713 г.

У аддзеле «Кнiгi публiчных спраў» сабраныя кнiгi, якiя змяшчаюць дакументы агульнадзяржаўнага значэння: сеймавыя i канфедэрацкiя рашэннi, пасольствы ў iншыя дзяржавы, граматы i дыпломы на пасады. Значны iнтарэс мае кнiга 523 «Попiс войска» – фактычна перапiс насельнiцтва. Гэтыя цiкавыя матэрыялы толькi пачынаюць даследавацца. У фондзе ЦДАСА названыя кнiгi складаюць № 523 – 558 i ахоплiваюць перыяд з 1528 па 1794 г.

«Кнiгi перапiсаў» уключаюць люстрацыi, попiсы замкаў, старостваў (падрабязнае апiсанне межаў з суседнiмi дзяржавамi). Гэтыя кнiгi ў агульнай нумарацыi фонду № 389 ЦДАСА складаюць № 559–582 i ахоплiваюць перыяд з 1542 па 1779 г.

Акрамя таго, у фондзе № 389 маецца адна кнiга розных зборнiкаў сапраўдных актаў XV – XVII ст. i сiгiлаты (рэестры спраў з пячаткамi). Як ужо адзначалася вышэй, пэўныя дакументы могуць знаходзiцца не на месцы, г. зн. не ў тых кнiгах, дзе сабраны адначасова выдадзеныя акты, частка дакументаў увогуле не скапiравана ў канцылярыi, iншыя ж былi ўнесены ў кнiгi Лiтоўскай Метрыкi, што не захавалася да нашага часу. У сувязi з гэтым значную цiкавасць уяўляюць кнiгi, якiя служылi для рэгiстрацыi дакументаў, канчаткова аформленых у канцылярыi, змацаваных пячаткай – кнiгi «сiгiлат». У адрозненне ад iншых кнiг, яны, такiм чынам, павiнны былi адлюстроўваць паслядоўнасць афармлення дакументаў у канцылярыi. На жаль, гэтыя кнiгi захавалiся фрагментарна. Да таго ж у «Кнiгах запiсаў» i ў «Кнiгах судовых спраў» таксама сустракаюцца матэрыялы, што паводле свайго тыпу наблiжаюцца да сiгiлатаў. Напрыклад, у кнiзе № 124 – запiсаў i 126 – судовых спраў скапiраваны сiгiлаты канцылярыi Сапегi 1649 – 1650 гг. Яны былi ўключаны ў кнiгi ў сувязi з тым, што падчас бiтвы пад Зборавам 15 жнiўня 1649 г. татары разрабавалi павозкi, дзе знаходзiлiся i дакументы-метрыкi. Толькi некалькi сшыткаў, уключаных затым у кнiгу № 124 – запiсаў, удалося сабраць у гразi на полi бою.

Як i ў кнiгах сiгiлат, так i у сiгiлатах 1649\50 гг. пазначана i дата прылажэння пячаткi, i дата, прастаўленая ў дакуменце. Пры гэтым, здаралася, дата прастаўлялася ў прывiлеях значна пазней, чым прыкладалася пячатка. Зараз складана меркаваць, з’яўлялiся такiя выпадкi выключэннем з агульнага правiла цi звычайнай практыкай, распаўсюджанай у пэўныя перыяды дзейнасцi канцылярыi ВКЛ.

3.2.3. Асноўныя этапы навуковага асваення i вывучэння

«Лiтоўскай Метрыкi». Гiсторыя фонду «Лiтоўская

Метрыка» (ЦДАСА РФ, № 389)

Гiсторыкi не маюць звестак, якiм быў поўны склад Метрыкi (старых i новых кнiг) у XVI – пачатку XVII ст. Iнвентарны вопiс архiва, складзены ў хуткiм часе пасля Лiвонскай вайны (да 1587), улiчваў толькi нязначную частку, яго «рэшткi» – 674 акты. Таму асаблiва каштоўны рэестр 1623 г. Метрыкi Вялiкага княства Лiтоўскага[xxviii]. Ён дазваляе даведацца аб тым, што захавалася да сярэдзiны XVII ст.

У далейшым час i абставiны яшчэ больш не шкадавалi матэрыялы архiва. Ваенныя падзеi сярэдзiны XVII i пачатку XVIII ст. выклiкалi шматлiкiя пераезды i страты. У сярэдзiне 1760-х гг. Метрыка ВКЛ была перавезена ў Варшаву (туды ж з Кракава перамясцiлi i «Каронную Метрыку»). У 1794 г., праз месяц пасля ўзяцця А. Суворавым сталiцы Рэчы Паспалiтай, было атрымана распараджэнне аб пераводзе ўсiх матэрыялаў дзяржаўнага архiва ў Санкт-Пецярбург. Тут асноўную частку дакументаў змясцiлi ў Сенат, а рэшту (дыпламатычнага характару) – у Калегiю замежных спраў. Дарэчы, частка матэрыялаў тады ж перададзена ў Прусiю, пазней частка дакументаў Лiтоўскай Метрыкi была перададзена ў Iмператарскую публiчную бiблiятэку (зараз iмя Салтыкова-Шчадрына) – папскiя булы, лiвонскiя акты, казацкiя хартыi. аднак шматлiкiя вынiкi з iх садзейнiчалi ўтварэнню аддзела Кнiг выпiсаў. Крыху

Спробы вывучэння i класiфiкацыi матэрыялаў Метрыкi былi зроблены ўжо ў 1803 – 1804 гг. экспедыцыяй Сената. Аднак сапраўдным этапам архiўнага i навуковага даследавання дакументаў дзяржаўнага архiва Вялiкага княства Лiтоўскага стала стварэнне Камiсii (1835 г.) для ўпарадкавання спраў Лiтоўскай Метрыкi ў мэтах практычнага карыстання прадстаўнiкамi дваранскiх радоў (пацвярджэнне i ўстанаўленне радавых праў, прывiлеяў i г. д.). Камiсiя падзялiла метрычныя справы на 12 аддзелаў: 1) кнiгi запiсаў; 2) судовыя справы; 3) публiчныя; 4) перапiсы;
5) выпiсы; 6) справы за пячаткай (сiгiлаты); 7) кнiгi «Непременного Совета»; 8) рэгiстры (рэестры); 9) кнiгi копiй; 10) старажытныя акты; 11) радаслоўныя; 12) карты i планы. Гэтая структура Метрыкi ў асноўным захоўваецца i зараз. Была праведзена перанумарацыя ў лiстах аддзелаў, зроблены запiсы аб колькасцi лiстоў у адзiнцы захавання.

Наступны важны этап у гiсторыi фонду «Літоўская Метрыка» (ЛМ) – перадача кнiг у Маскву (1887 г.) у Маскоўскi архiў Мiнiстэрства юстыцыi. З’яўляецца першы друкаваны вопiс Л. М. Пташыцкага (у аснове якога ляжыць вопiс Камiсii 1835 г.). Матэрыялы разбiты на аддзелы, у межах якiх дакументы падзялялiся на 2 часткi: А – кнiгi Лiтоўскiя, В – кнiгi Каронныя. У гэты ж час частка кнiг Лiтоўскай Метрыкi (пераважна справы дыпламатычнага характару) была перададзена ў Міністэрства замежных спраў, а «Каронная Метрыка» – у Варшаву.

Дарэчы, у 1921 г. у адпаведнасцi з Рыжскай мiрнай дамовай Беларусь была падзелена на часткi. У 1923 г. частка застаўшыхся кнiг «Кароннай Метрыкi» (каронныя судовыя i пiсцовыя кнiгi, Дзённiк Люблiнскага сейма, акты, што датычылiся Рускага i Польскага ваяводстваў i iнш.) была перададзены Польшчы. Тыя матэрыялы, што засталiся ў 1939 г. у Маскве, склалi ў ЦДАСА СССР фонд № 389.

У 1952 г. праведзена агульная нумарацыя адзiнак захавання ЛМ, пасля чаго падзел на аддзелы перастаў быць асновай архiўнага ўлiку i захаваўся як гiстарычнае паняцце. У 1954 г. да фонду ЛМ былi далучаны 15 кнiг i 62 дакументы т. зв. «Пасольскай метрыкi» (у тым лiку звесткi аб пагранiчных сутыкненнях i ўстанаўленнi мяжы памiж Маскоўскай дзяржавай i Вялiкiм княствам Лiтоўскiм.

У 1926 г. быў праведзены «Першы з’езд даследчыкаў беларускае архэолёгii i археографii». На з’ездзе з задавальненнем была заслухана iнфармацыя аб гатоўнасцi Цэнтрархiва РСФСР садзейнiчаць вяртанню архiўных фондаў, якія датычацца Беларусi, на яе тэрыторыю. Аднак працэсы канца 1920 – 1930-х гг. не дазволілі гэтаму ажыццявiцца. Зараз фонд № 389 па-ранейшаму знаходзiцца ў Цэнтральным дзяржаўным архiве старажытных актаў у Маскве.

3.2.4. Віды дакументавання і тэрміналогія Метрыкі

Спецыфіка дзейнасці канцылярыі Вялікага княства Літоўскага і фарміравання фонду «Літоўская Метрыка» ўскладняюць вылучэнне ўласна справаводчай дакументацыі з усяго корпуса названых крыніц. Аднак, выкарыстоўваючы методыку пераважнага функцыянальнага прызначэння дакумента, можна акрэсліць групу распарадчай дакументацыі (земскія, абласныя і валасныя ўставы, «навукі» (інструкцыі) паслам і іншым дзяржаўным служачым, сеймавыя лісты і інш.), а таксама спецыяльную групу судова-следчай дакументацыі.

Пры гэтым можна заўважыць, што адны і тыя ж тэрміны часам вызначалі розныя дакументы. Напрыклад, «уставы» – гэта і назва дакументаў заканадаўчага характару (сеймавыя, прынятыя на пасяджэннях гаспадара і паноў-рады), і тэрмін, пад якім можна сустрэць арганізацыйна-распарадчыя дакументы (рашэнні па пытаннях кіравання мытамі, корчмамі і г. д.).

Найбольш распаўсюджанымі формамі дакументавання ў «К нігах запісаў» з’яўляюцца лісты і прывілеі. Вядомы лісты-распараджэнні мясцовым адміністрацыйным асобам па гаспадарчых і фінансавых пытаннях. Пад такім жа загалоўкам выпісваліся дакументы аб дазволе арганізоўваць кірмашы і таргі, адкрываць корчмы, гандляваць без мыту
і г. д. Прывілеі – вельмі распаўсюджаны від запісаў, які фіксаваў падараванні магнатам, шляхціцам («земянам»), прадстаўнікам мясцовай каралеўскай адміністрацыі правы на нерухомую маёмасць, арганізацыю кірмашоў, мяшчанам – на гандаль без мыту.

Такім чынам, прывілеі маюць шмат агульнага з лістамі, аднак у іх няма распараджэнняў, наказаў і іншых нормаў імператыўнага характару. Пры страце арыгіналаў дакументаў і ў некаторых іншых выпадках выдаваліся пацвярджэнні («потверженья»). Асобнай формай прывілеяў з’яўляліся «видимусы» (копіі). Блізкія да даравальных і пацвярджальных грамат «прызнанні» – афіцыйнае пацвярджэнне правоў і паўнамоцтваў, «вызнанне» – пацвярджэнне сапраўднасці дакумента асобамі, ад імя якіх ён складаўся.

У кнігах ЛМ прысутнічаюць таксама такія запісы, як «угода» – пагадненне, «квітанцыі» – паступленні сродкаў ад мытнікаў і справаздачы – «лічбы». У «Кнігах судовых спраў» часцей сустракаюцца такія тэрміны, як справа (судовая справа), «отложенье» – перанос слухання справы на іншы час, «припоминанье» – іскавая заява, «вызнанне» – паказанні сведкаў, «вырок» – рашэнне, прыгавор па справе вялікага князя ці ад яго імя паноў-рады, трыбунала.

3.2.5. Сеймавыя матэрыялы XVI – XVII ст.

Вальныя соймы ў Вялікім княстве Літоўскім пачалі праводзіцца з 1401 г. Галоўнымі відамі дакументаў, якія на іх прымаліся, былі акты уніі з Польскім Каралеўствам і прывілеі. З 1507 г. у якасці пастаноў сойма з’яўляюцца ўхвалы («уфалы»). Ужо да гэтага часу ў структуры ўхвалы адбыліся пэўныя змены.

Пачынаючы з вальнага сойма 1547 г., якім кіраваў вялікі князь Жыгімонт Аўгуст, на сеймах разам з ухваламі запісваюцца «прозьбы» шляхты ВКЛ і «отказы». Галоўнымі «прозьбамі» з’яўляліся: 1) каб чужа-земцы не мелі маёнткаў і не займалі ўрады ў княстве; 2) каб не паруша-ліся прывілеі і вольнасці земскія; 3) каб усе новыя пастановы ўхваляліся на вальным сойме. Узрастанне ролі вальных соймаў прадвызначыла пераўтварэнне пастаноў сойма ў дакументы заканадаўчага характару, што было акрэслена ў Статуце 1566 г. і канчаткова замацавана ў 1588 г.

Неабходна таксама адзначыць матэрыялы мясцовых соймікаў. Гэта інструкцыі і наказы дэпутатам на вальны (усеагульны) сойм, хадайніцтвы і просьбы да ўрада, а таксама справаздачы паслоў і інфармацыя аб прайшоўшых соймах.

Ужо ў сярэдзіне XVI ст. узрастае жаданне скласці для нашчадкаў падрабязную справаздачу аб сойме. Першыя з такіх спроб (як «Дзённік Люблінскага сейма 1569 г.») знаходзяцца на мяжы паміж матэрыяламі справаводства і гісторыка-мемуарнай літаратурай. «Дзённік Люблінскага сейма 1569 гг.» захаваўся ў дзвюх рэдакцыях. У 1869 г. ён выдадзены паводле рукапісу, які належаў Імператарскай публічнай бібліятэцы. Ён напісаны некалькімі почыркамі XVI ст. з нешматлікімі праўкамі адной рукой у тэксце і на палях, што адносяцца да таго ж XVI ст. Паводле меркавання М. Любаўскага, гэта звод першапачатковых запісаў, якія ўзніклі па ходу пасяджэнняў сейма. Асаблівасцю гэтага дакумента з’яўляецца яго эмацыянальная насычанасць у адлюстраванні дзень за днём, гадзіна за гадзінай складанага развіцця падзей на сейме ў Любліне. Гэта, дарэчы, і дае падставу многім даследчыкам адносіць «Дзённік» да гісторыка-мемуарных твораў.

3.2.6. Мытныя кнігі як крыніца для вывучэння

сацыяльна-эканамічнай гісторыі Беларусі XIV – XVIII ст.

На Беларусі ў XIV – XVIII ст. функцыі мытняў выконвалі каморы і прыкаморкі, а пошліна, якую браў скарб ВКЛ з мясцовых купцоў за ўвоз тавараў з-за мяжы ці вываз іх за мяжу і з іншаземцаў за гандаль на мясцовых рынках ці правоз тавараў па тэрыторыі дзяржавы, называлі мытам (адсюль і назва – мытня). Мыт плацілі грашыма ці таварамі, суму пошліны і звесткі пра купцоў запісвалі ў спецыяльныя мытныя кнігі. Як адзначаў М. В. Доўнар-Запольскі, памер мыту ўстанавліваўся мясцовым звычаем у залежнасці ад самых разнастайных умоў, а таму не быў аднолькавым у розных мясцовасцях[xxix]. З цягам часу гэтая акалічнасць пачала ствараць складанасці ў гандлі. Таму з другой паловы XVI ст. былі выдадзены гаспадарскія ўставы, што вызначалі памеры мытнага збору.

Арганізацыяй збору мыту ў Вялікім княстве Літоўскім кіраваў вялікі літоўскі падскарбі, якому падпарадкоўваліся інтэнданты, рэвізоры, адміністратары, стражнікі, пісары, што працавалі ў мытных каморах і прыкаморках на межах краіны. Усе мытнікі павінны былі быць шляхціцамі. На жаль, мытныя кнігі Беларусі XIV – сярэдзіны XVI ст. не захаваліся. Асаблівую цікавасць у сувязі з гэтым маюць дакументальныя матэрыялы тых краін, з якімі актыўна гандлявалі беларускія купцы, у прыватнасці справы Пасольскага прыказа, якія ўключаюць апісанні ўмоў гандлю купецкіх іскаў і прэтэнзій, Рыжская гандлёвая кніга (1280 – 1352), мытныя рэгестры некаторых польскіх гарадоў XV – XVI ст.

Мытныя кнігі перыяду Рэчы Паспалітай (з другой паловы XVI ст.) змяшчаюць наступную інфармацыю:

– прозвішчы і месца жыхарства купцоў, якія правозілі тавары праз мяжу;

– назву і колькасць тавараў, кірункі іх увозу (вывазу);

– суму мытнага збору ў дзяржаўны скарб за ўвоз тавараў з-за мяжы (вываз за мяжу). Запісы ў мытныя кнігі таксама фіксавалі мытныя зборы з іншаземцаў за гандаль на мясцовых рынках ці транзітны правоз тавараў па тэрыторыі княства.

Захаваліся мытныя кнігі Брэста за 1583, 1605 гг., Віцебска – за
1605 г., Гродна – за 1600, 1605, 1764 гг., Магілёва – за 1612, 1708 гг., Полацка – за 1616, 1708 гг., Мінска, Барысава – за 1708 г. і г. д. Мытныя кнігі зберагаюцца ў рукапісным аддзеле бібліятэкі Вільнюскага універсітэта, XVIII ст. – у рукапісным аддзеле бібліятэкі Нарадовай у Варшаве. Шэраг мытных кніг быў апублікаваны ў Актах Віленскай археаграфічнай камісіі.

Значным недахопам гэтых кніг было тое, што ў іх адсутнічалі звесткі аб таварах, якія ўвозіла ў краіну (вывозіла з краіны) шляхта і духавенства. Справа ў тым, што, згодна прывілея Жыгімонта І Старога 1507 г., шляхта і духавенства Польшчы вызваляліся ад мыту, калі яны везлі тавары не на продаж, а для ўласных патрэб. Шляхціцу, які вёз тавар, дастаткова было прысягнуць, што ён паходзіць, напрыклад, з уласнай гаспадаркі, каб пазбавіцца выплаты мыту (тым больш, што звычайна прысягу за шляхціца даваў эканом, які ехаў з таварамі). Толькі ў 1772 г., падчас першага падзелу Рэчы Паспалітай, былі ўведзены тры асобныя мыты, якія ахоплівалі ўсе сацыяльныя групы Рэчы Паспалітай: шляхецкае мыта, купецкае мыта і мыта ад солі. У мытных кнігах усе тры віды мытнага збору фіксаваліся асобна.

Аналіз звестак мытных кніг дазваляе зрабіць вывады аб: 1) развіцці рамёстваў і гандлю ў беларускіх гарадах; 2) іх сувязях з гарадамі Расіі, Украіны, Прыбалтыкі; 3) этнічным складзе купецтва Вялікага княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай увогуле; 4) аб асноўных экспартуемых (ці імпартуемых) таварах; 5) аб асноўных гандлёвых шляхах на тэрыторыі Беларусі[xxx].

3.3. Дакументы справаводства перыяду Расійскай імперыі

Дата добавления: 2014-12-29