Диг-даран

Эрүл-менд болхин төлә, сәәнәр сурһуль дасхин төләсурһульч юундан болв чигн диг-дарата болх зөвтә. Нег цагла бостн, нег цагла унттн. Нег цагла сергҗ амртн, нег цагла кичәлән кетн. Цагларн хотан уутн, цагларн гер-бүлдән нөкд болтн. Эн тоотыг тасрхан уга күцәлһн – сурһульчин эркн керг.

Дигтә-дарата болхла, сурһульчнр оньдин серглң, байрта болна. Сурһулян сәәнәр сурна.

Диг-дара тасрхан уга бәртн, тегәд цаг юунд болв чигн күрхмн. Сурһульд чигн, сул цагт чигн, көдлмшт чигн. Көдлмш эрүл-мендд туста. Һарудын, хаша дотр кегддг көдлмшт орлцх кергтә.

VI. Үндсн тоолгч нерн

А1. Чик хәрүһинь орулҗ бичтн:

1. Юмна то-диг, кемҗә медүлҗәх үгмүдиг _______________________ гиҗ нерәднә.

а) чинрлгч нерн

ә) тоолгч нерн

б) бәәлһнә нерн

2. _____________ гидг сурврт хәрү өгдг то медүлгч келлһнә хүв үндсн тоолгч нерн гиҗ нерәднә.

а) кедүдгч?

ә) кедү?

б) кедүтә?

3. Үгин өмн то бәәхлә, тер үг __________ тоодан бәәнә.

а) олн

ә) нег

4. Амр тоолгч нерд ______________ тооһастогтна.

а) хойр

ә) нег

б) һурвн

5. Хойр эс гиҗ терүнәс үлү тооһас тогтсн тоолгч нерд _____________ тоолгч нерн гиж нерәдгднә.

а) амр

ә) давхр

А2. Кемҗә медүлҗәх үгмүдт сурврмуд тәвтн:

1. Кесг сурһульч школын һаза модд суулһҗана.

2. Аав делгүрәс дала альм авч ирв.

3. Герин һаза олн күн хурв.

4. Эндр һаза невчкн салькта.

5. Теегт цөөкн хөн идҗ йовна.

Ә1. Өггдсн тоолгч нердиг хойр багар салһҗ бичтн:

амр тоолгч нерд:

давхр тоолгч нерд:

(Хойр, арвн тавн, зурһан, йирн йисн, зун хөрн негн, долан, дөрвн, дөчн һурвн).

Ә2. То үгмүдәр бичтн:

36, 49, 123, 78, 95, 235, 99, 87, 31, 768, 924, 1000.

Ә3. То үгмүдәр соляд, чик үгин ниицлһс тогтаҗ бичтн:

Хөд 8 Залус 9 Балһсд 10

Һалуд 43 Үкрмүд 54 Шовуд 2

Көвүд 4 Ширәс 3 Дегтрмүд 1

А1. Чик хәрүһинь орулҗ бичтн:

1. Дара тоолгч нерд _________________ гидг сурврт хәрү өгнә.

а) кедү?

ә) кедүдгч?

б) кедүтә?

2. Дара тоолгч нерд ______________ гидг суффикс авч тогтна.

а) та-тә

ә) дгч

б) хн

3. Давхр дара тоолгчин нердин ________________ зогсчах то -дгч суффикс авна.

а) өмн

ә) сүл

б) дунд

4. Үндсн тоолгч нерд дара тоолгч нернд хүврхләрн, __________ эцүсән геенә.

а) дгч

ә) н

б) р

А2. Үндсн тоолгч нердиг дара тоолгч нернд хүврәҗ бичтн:

Негн – ______________________________________

Зун хойр – ______________________________________

Зун хөрн негн – ______________________________________

Хойр – ______________________________________

Тәвн нәәмн – ______________________________________

Хойр зун һучн негн –

__________________________________________________________

Йисн – ______________________________________

Арвн – ______________________________________

Йисн зун хөрн хойр –

___________________________________________________________

Тавн – __________________________________

Дөрвн зун далн долан – _________________________________________

__________________________________________________________________

Дөрвн – ___________________________

Далн долан – ______________________________________________

Ә. Хавсрт бәәх үндсн тоолгч нердиг дара тоолгч нердт хүврәҗ бичтн:

1. Дөрлдҗ йовх көвүдәс (хойр) көвүн түрүн болҗ ирв.

__________________________________________________________________

2. Класстан Манҗ (негн) ширән ард сууна.

__________________________________________________________________

3. Өлзәт (арвн хойр) тойгта школд сурна.

__________________________________________________________________

4. Долан хонгин (нәәмн) өдр нарн өдр болна.

__________________________________________________________________

5. Хүрмә (арвн) өдртән орнасн босад йовдг болв.

__________________________________________________________________

6. Цергчнрин зергләнәс (хөрн тавн) көвүнә чееҗиг алтн медаль кеерүлнә.

__________________________________________________________________

7. Эрс деер өлгәтә зургудын (дөрвн) мини аавин зург.

__________________________________________________________________

8. Теегәс аашсн үкрмүдәс (тавн) үкрнь мана.

__________________________________________________________________

9. (Хөрн һурвн) хурһн малын төл немв.

__________________________________________________________________

10. Дорҗин умшсн дегтрмүдәс (зурһан) йир соньн болв.

__________________________________________________________________

11. Би Элст балһсна (долан) микрорайонд бәәнәв.

__________________________________________________________________

А1. Чик хәрүһинь орулҗ бичтн:

1. Үндсн тоолгч нерд _________________________________ киискврмүдт н эцүсән геенә.

а) нерәдгч, өггч, төргч

ә) гемнгч, бүрдәгч, хамцулгч

б) ниилүлгч, һаргч, залгч

А2. Сурврмудын ормд тоолгч нерд үгәр бичтн:

1. Модн деер (кедү?) 10 альмн улаһад болвсрҗ.

2. Һәрә (кедүһәс?) 6 үлү наста.

3. Эрдмчнрин концерт асхн (кедүлә?) 7 эклхмн.

4. Концертын билетмүд (кедүһәд?) 50 арслң күрнә.

5. Өдмг (кедүһәр?) 13 хулдгдҗана.

6. Делгр (кедүтәһәсн?) 6 школд орв.

7. Анҗа зүсм өдмгин (кедүнә?) 4 хүвинь дүүдән өгв.

8. Дорҗ хурдар хө кирһнә, эн үд күртл хәәчлсн хөөдин тооһан (кедүнүр?) 50 кургв.

9. Хөөч баг үкрәс (кедүг?) 5 бәәрнд үлдәв.

Ә1. Тоолгчс кергтә киисквртнь бичтн:

1. Ноһала 6, эн негдгч класст сурна.

2. Мини ээҗ 50 җилин өөнән темдглв.

3. Мини үүрмүд 9 үлү наста.

4. Аавин насн 80 өөрдв.

Ә2. Тоолгч нерд өггдсн киискврт үгәр сольҗ бичтн:

1366 – нер.к, төр.к. ______________________________________________

_______________________________________________________________

1987 – нер. к., өг. к. ______________________________________________

_______________________________________________________________

974 – нер. к., гем. к. ______________________________________________

_______________________________________________________________

96 – нер. к., бүр. к. ______________________________________________

_______________________________________________________________

267 – нер. к., ниил. к. _____________________________________________

_______________________________________________________________

77 – нер. к., хамц. к. ______________________________________________

_______________________________________________________________

4800 – нер. к., һар. к. _____________________________________________

_______________________________________________________________

5000 – нер.к., зал. к. ______________________________________________

_______________________________________________________________

Б. Зәңгст бәәх то үгәр сольҗ бичтн:

(1862-гч) ______________________________________ җил орс Кийков болн хальмг Боле энд бүүрлв. (1865-гч) ____________________________________________ җилд баахн хотн үүдв. Мана өвкнрт уста, өвстә өргн һазр таасгдв.

(1927-гч) _________________________________________ җилд Элст Хальмг Таңһчин хотл балһсн болв.

Ар үзгәс (1-гч) ________________________ микрорайон эклнә.

Элстин талвң деер бәәх мөргүлин күрд (75 сай) _____________________________ «Ом мани падме хум» ном бийдән шиңгәҗ.

( 9-гч) ______________________________ микрорайон шин өдгә цагин бәәдлтә ке гермүдәр босхгдҗана.

Соңссан чикәр бичлһнә дамшлһн

Городовиковск балһсна тууҗас

1920-гч җилд Ик дөрвдә әәмг Хальмг областин зергләнд орсмн. 1930-гч җилд әәмгиг Западный гиҗ нерәдсмн. Района цутхлңгнь Башнта селән болв. 1938-гч җилд эн әәмг хойр әңгәр хувагдна: Западный болн Яшалтинский.Западный нертә әәмг Башнта селән болна. Яшалтинск әәмг Яшлт гисн нер авна. Эн кемлә Башнтад селәнә эдл-ахун техникум, дегтрин саң, клуб бәәсмн. 1935-гч җилд долан җилә школ секгдсмн. 1939-гч җилд эн школ дундын сурһулин школд хүврсмн. Эн җилмүдт селәнд тоосхин хойр завод, теерм, тосна завод, электростанц болн нань чигн олн юмн тосхгдсмн.

Хальмгин баатр үрдүд

1941 – 1945 җилмүдт Төрскән харсгч Алдр дән болв. Немшин деермчнр Әрәсәһүр дәврв. Цуг әмтн хортна өмнәс босв. Хальмг улс хортнас төрскән харсв. Эн дәәңд олн зөрмг баатрмуд алдр нерән туурулв.

Теднә негнь - Делгә Эрднь. 1941 җил бар сард Делгә Эрднь цергт мордв. Тең һол деер зөрмг йовдларн нер һарв. 1942 җил така сарин 26 өдр, әрә гиҗ 20 настадан, әмнәсн хаһцв. Өңгрснәннь хөөн 1943 җил Делгә Эрдньд Советск Союзин Герой нер зүүлһсмн.

Хальмг Таңһчин аһу

Хальмг Таңһч Әрәсән орн-нутгин ханьд орна. Эн ар үзгәсн Аһшин, деед үзгәсн Әәдрхнә, деед өмн үзгәсн Дагестана, өмн үзгәсн Сарпулин, дорд үзгәсн Ростовск областьмудла меҗәлнә. Хальмг Таңһчин аһу ар үзгәс өмн үзг күртл 448 дуунад татгдна. Дорд үзгәс деед үзг күртл 423 дуунад күрнә. Ут турштан Хальмг Таңһчин аһу 75, 9 дөрвлҗн дууна һазр эзлнә.

Хальмгин малчнр нурһлҗ дөрвн зүсн мал өскнә: хө, үкр, темә, мөр. Зәрм һазрар тәрә-темс урһана. Октябрьск районд тутрһ тәрнә, Городовиковск районд олн зүсн тәрә-темс урһана: эрдни иш, буудя, хар һуйр болн нарн цецг.

Сурһульчин диг-даран

Басң дөрвдгч классин сурһульч. Басңгин өдр диг-дараһар давна. Цуг тоотнь темдглсн цагин дигәр күцәгднә. Өрүн болһн 7.00 часла босна. Босад цогц-махмудан тинилһнә. Зарядк кенә, нүр-һаран уһана, киитн усар бийән бүдлнә, хагсу арчурар махмудан арчна.

7 ч. 30 минутла өрүн хотан ууна. 8.00 часла школдан һарч йовна. Басң кичәлән дутахш. Кичәлмүд 8 ч. 30 мин. авн 12 ч. 30 мин. күртл болна. 13 часла үдин хотан эдлнә. 14.00 часас авн – 15.00 час күртл һаза сергнә. 15.00 ч. авн – 16.00 час күртл герин даалһврмудан күцәнә. Серглһнә цаг – 16 часас авн 18 час күртл болна.

VI. Үүлдәгч. Үүлдәгчин цагмуд

А1. Чик хәрүһинь орулҗ бичтн:

1. Ямр нег юмна __________________ медүлҗәх үгмүдиг үүлдәгч гиҗ нерәднә.

а) чинр ә) үүлдвр б) бәәдл-зүс

2. Үүлдәгч ________________________________________________ гисн сурврмудт хәрү өгнә.

а) ямаран?, юн?, альд?, кен?

ә) ю кенә?, ю келә?, ю кеҗәнә?, ю кех?, ю кев?

б) кенә?, юуна?, кенд?, юунд?, альдас?

3. Үүлдәгч __________________________ хүврнә.

а) киискврәр ә) цагмудар

4. Өдгә цагин үүлдәгчс ___________________________ гидг суффиксмүд авч тогтна.

а) ла-лә, в, җ

ә) на-нә, җана-җәнә, чана-чәнә

б) х

5. Өңгрсн цагин үүлдәгчс __________________________ суффиксмүд авч тогтна.

а) х

ә) ла-лә, в, җ

б) на-нә, җана-җәнә, чана-чәнә

6. Ирх цагин үүлдәгчс _______________________ суффикс авч тогтна.

а) на-нә, җана-җәнә, чана-чәнә

ә) х

б) ла-лә, в, җ

7. Өдгә цагин _______________________ суффикстә үүлдәгчс оньдин болдг чинртә.

а) җана-җәнә

ә) на-нә

8. Өдгә цагин ____________________ суффикстә үүлдәгчс ода кемлә болҗах чинртә.

а) на-нә

ә) җана-җәнә

9. Өңгрсн цагин _____________________ суффикстә үүлдәгчс үүлдвр болад цаг давсн чинртә.

а) в

ә) ла-лә

б) җ

10. Өңгрсн цагин ______________ суффикстә үүлдәгчс үүлдвр шиңкән болсн чинртә.

а) җ ә) в б) җ

А. Чик хәрүһинь орулҗ бичтн:

1. Закгч шинҗтә үүлдәгчс _______________________________ медүлнә.

а) үүлдвр

ә) заавр, заквр, селвг

б) цаг

2. Закгч үүлдәгчс ___________________________ хүврнә.

а) киискврәр

ә) тооһар

б) цагар

Ә. Үүлдәгчсиг закгч шинҗин нег болн олн тоод хүврәтн:

Йовна – ________________________________________________

Ухална – _______________________________________________

Бичнә – ________________________________________________

Зөөнә – ________________________________________________

Зурна – ________________________________________________

Гүүнә – ________________________________________________

Умшна – _______________________________________________

Сууна – ________________________________________________

Хәәнә – ________________________________________________

Дуулна – _______________________________________________

Түүнә – ________________________________________________

Биилнә – _______________________________________________

Б. Закгч шинҗин үүлдәгчс темдглтн. Ямаран тоод бәәхинь заатн:

– Аңгуд, наартн, нанур өөрдтн. Чон мана герүр орад аашна. Энүг дорнь бәрҗ авий!

Чиндһнә дууг Чон соңсв. Эн сүрдәд, һарад зулв.

– Чон тер йовна. Манахн, наартн, адһтн, – гиҗ эн саамла Чиндһн нүкнәсн бултаһад хәәкрнә.

В. Үлгүрмүдт бәәх закгч шинҗин үүлдәгчс салу шүүҗ бичәд, ю медүлҗәхинь (заавр, заквр, селвг) цәәлһҗ бичтн:

1. Залу күүнә сәәг мөрн деер мед,

Күүкд күүнә сәәг гертнь мед.

2. Эдәр бийән чимхәр,

Эрдмәр бийән чим.

3. Аавин әмдд кү тань,

Агтын сәәнд һазр тань.

4. Барсин сүүләс бичә бәр,

Бәрсн хөөн бичә тәв.

А. Хавсрт бәәх үүлдәгчсиг өдгә цагт тәвтн:

1. Санҗ өдр болһн кичәлдән (белдх) ____________________.

2. Эндр һаза хур (орх) _____________________.

3. Болха наадһадан бүшмүд (уйх) _____________________.

4. Эндр мини ах Москваһур һарч (йовх) ________________________.

5. Булһн девтртән сәәнәр (бичх) _______________________.

6. Эк бешин өөр әмтәхн хот (белдх) ____________________.

7. Мана ээҗ сәәхнәр ут ду (дуулх) _________________________.

8. Киштә ширә деер өдмг (утлх) _________________________.

9. Мана ноха мис хойр (үүрлх) _________________________.

10. Багш самбр деер үгмүд (бичх) _________________________.

Ә. Өдгә цагин үүлдәгчс буулһҗ бичтн. Эднә суффиксинь темдглтн:

Нег дәкҗ Бух, Элә, Моһа һурвн ован ора деер харһад зүтклднә.

– Шимтә ноһан эргндән көкрәд, шил болсн усн нуурт мелмлзәд бәәхлә, мини гесн цадхлң, үүнәс хөвтә җирһл бәәхий? – гиҗ Бух келнә.

– Хөвтә җирһл гисн деер, цевр аһарт бәәнә. Деерәс чи, Бух, зурмна чигәч. Деерәс нанд цуг тег үзгднә, – гиҗ Элә зәрлг болв.

– Хөвтә җирһл гисиг нанас сәәнәр меддгнь уга, би ода эн ован ора деер, таднла күүндә бәәҗ, ээврәс эн җирһлиннь хөвән авчанав, – гиҗ Моһа келн, шар нарна тольд һотьхлзад, доран эргв.

____________________________________

_____________________________________

_____________________________________

_____________________________________

_____________________________________

Б. Үүлдәгчсиг өдгә цагт хүврәҗ бичтн:

Келлә – _______________ Һәрәдлә – ____________________

Санла – _______________ Өмслә – ____________________

Өрглә – _______________ Уһала – _____________________

Авла – ________________ Дуулв – _____________________

Дахулла – __________________ Мордҗ – _____________________

Ирлә – _________________ Келҗ – _____________________

Мөлклә – ________________ Нисч – _____________________

В. Хавсрт бәәх закгч үүлдәгчсиг өдгә цагт тәвтн:

Өдгә цагин хату бүрквртә тегш хаалһс Хальмг Таңһчиг талдан балһсдла (залһлдул) ___________________. Аһарин залһлдан бас делгрлтән (ав) _______________. Сүл цагт өдгә цагин ик самолётмуд Әрәсән балһсдур Элстәс һарч (нис) _________________. Хальмг Таңһчур талын нутгудас олн әмтн ирҗ (гиичл) __________________. Эдн дунд нертә номтнр, олна үүлдәчнр, нертә артистнр, шатрчнр болн нань чигн темдгтә улс (бә) ___________________.

Мана Таңһч иргчдән цаарандан өсч-өргҗҗ йовхнь маһд уга.

Г. Өдгә цагин үүлдәгчс олзлад, үүриннь тускар ахр келвр тогтатн:

А. Хавсрт бәәх үүлдәгчс өңгрсн цагт хүврәҗ бичтн:

1. Төвкә одахн делгүрәс шин бүшмүд хулдҗ (авх) _____________________.

2. Өцкүлдүр ик цасн (орх) _____________________.

3. Урҗ өдр мана класс циркд (одх) ________________________.

4. Таһра шиңкән ода герин даалһвран (күцәх) _______________________.

5. Элстүр Моңһлын артистнр (ирх) гиҗ соңслав ____________________.

6. Мини эгч җил хооран һазадын орнд эмчин сурһуль (дасх) ___________________.

Ә1. Өңгрсн цагин үүлдәгчс шүүҗ бичтн, суффиксмүдинь темдглтн:

Чиндһн кеер идҗ йовна. Энүнә нүкн зөвәр ууҗмд бәәнә. Эн саамла Чон энүг үзнә. Чиндһн тал хурдар гүүнә. Чиндһн нүкнүрн гүүһәд орҗ одна. Чон энүнә нүкнд орхар седнә, багтхш. Эн нүкиг малтна. Нүкн гүн биш. Чонын хойр көл Чиндһнүр дарунь өөрдв.

«Яахм болхви? Мек һарһх кергтә», – гиҗ Чиндһн ухалв.

Чиндһн нүкн дотран һанцарн бәәҗ. Нүкнд кесг аңгуд бәәх кевәр Чиндһн хәәкрнә:

– Аңгуд, наартн, нанур өөрдтн. Чон мана герүр орад аашна. Энүг дорнь бәрҗ авий!

Чиндһнә дууг Чон соңсв. Эн сүрдәд, һарад зулв.

– Чон тер йовна. Манахн, наартн, адһтн, – гиҗ эн саамла Чиндһн нүкнәсн бултаһад хәәкрнә.

Чон ардан хәләлго зулна.

____________________________________

____________________________________

____________________________________

____________________________________

____________________________________

Ә2. Өңгрсн цагин үүлдәгчс шүүҗ бичтн, суффиксмүдинь темдглтн:

Күүкд серәд, цугтан нүр-һаран уһав, хотан ууһад белн болцхав. Багин һардач эдниг дахулад һарв.

Уул йир өндр. Энүнә ора цаһан. Деернь цаһан цасн кевтнә. Уулын дора олн зүсн ке урһмл урһна. Күүкд цецгәс болн сәәхн эрвәкәс һәәхв.

Эдн уулын орад күрсн уга. Улм деегшән һархд әәмшгтә. Өндр һазрас цуг юмн холас сәәнәр үзгднә. Эн өдр йир соньнар давв.

Лагерьтән Цаһан 15 хонгтан бәәв. Цевр аһар, цегән усн болн халун нарн энүнә эрүл-мендд ик олзта болв. Цаһана цогц-махмуд батрад, чидл урһсн болв.

__________________________________________

__________________________________________

__________________________________________

__________________________________________

__________________________________________

__________________________________________

__________________________________________

__________________________________________

Б. «Мини амрлһн» гисн төрин эклциг өнгрсн цагт цааранднь бичтн:

Мендвт, мини нерн ______________. Би ____________________________ школд сурнав. Мини хамгин дурта цаг – зун. Зунын амрлһн нанд йир соньн болн тааста. Амрлһан би усна көвәд давулдв. Эн җил зуна амрлһан _____________

А. Чик хәрүһинь орулҗ бичтн:

1. Ирх цагин үүлдәгчс _____________________________ сурврт хәрү өгнә.

а) ю кен? яһна?

ә) ю кех? яах?

б) ю кенә? яһна?

2. Ирх цагин үүлдәгчс ____________________________ суффикс авч тогтна.

а) на-нә

ә) х

б) ла-лә

А2. Чик хәрүһинь орулҗ бичтн:

1. Киитн үвлин дару дулан хавр ______________________.

а) ирнә

ә) ирх

б) ирлә

2. Удлго дулан һазрас шовуд нисч _______________________.

а) ирҗ

ә) ирх

б) ирв

3. Маңһдур би аавтаһан Моңһлын артистнрин концертд ______________________.

а) одлав

ә) одхув

б) однав

4. Нөкәдүр хальмг улсин ик нәр – Цаһан Сар ____________________.

а) болв

ә) болх

б) болҗана

Ә1. Үүлдәгчсиг ирх цагт хүврәтн:

1. Амулң бичг (бичнә) ____________________.

2. Эцк ик гер (тосх) _____________________.

3. Эк әмтәхн хот (белдҗ) ___________________.

4. Ээҗ өөмс (өлгв) ______________________.

5. Эгч дүүһән (хәләнә) ____________________.

6. Шовун үүрән (ясв) _____________________.

7. Арат така (бәрнә) ____________________.

8. Кеер чонын кичгүд (бәәнә) _______________________.

9. Хаврин шовуд (дуулв) _______________________.

10. Зунын амрлһн (ирв) _______________________.

А1. Чик хәрүһинь орулҗ бичтн:

1. Зәңгд үүлдәгч зәңгин мөч – ______________________ болна.

а) нерлгч

ә) келгч

б) цәәлһлт

2. Зәңгин һол үгин ___________________________ медүлнә.

а) чинр

ә) үүлдвр

б) нерәдлһ

3. Үүлдәгч зәңгин ________________________ зогсна.

а) түрүнд

ә) сүүлд

б) дунд

4. Келгч зәңгд ___________________________ татасар темдглгднә.

а) һурьвксн

ә) давхр

б) ахр

5. Келгч зәңгд ________________________ ниицнә.

а) цәәлһлтлә

ә) нерлгчлә

А2. Келгчс татасар темдглтн:

Элстд зәңгллһнә цутхлң делгрлтән авчана. Радио болн телеүзгдл, газет-журналын редакцс үүлднә. Элст балһснд олн сурһулин, сойлын, номин цутхлңгуд бәәнә. 1970-гч җиләс нааран Хальмгин шаңһа университет үүлдврән эклв. Олн зүсн факультетд көвүд, күүкд сурад, эндәс олн зүсн эрдмчнр болҗ һарна. Сүл цагт хальмгин университетд талын орн-нутгудас кесг оютнр ирҗ сурчана.

Мана таңһчд олн зүсн келн улс бәәнә. Орс болн хальмг келн шаңһа чинр зүүнә.

Өдгә цагин хату бүрквртә тегш хаалһс Хальмг Таңһчиг талдан балһсдла залһлдулна. Аһарин залһлдан бас делгрлтән авчана. Сүл цагт өдгә цагин ик самолётмуд Әрәсән балһсдур Элстәс һарч ниснә. Хальмг Таңһчур талын нутгудас олн әмтн ирҗ гиичлнә. Эдн дунд нертә номтнр, олна үүлдәчнр, нертә артистнр, шатрчнр болн нань чигн темдгтә улс бәәнә.

А3. Нерлгч болн келгчс темдглтн:

Туг – орн-нутгин белгдл. Цуг орн-нутгуд эврә тугта. Хальмг Таңһчд эврә туг бас бәәнә.

Элст балһсна тал дунд өндр цаһан гер дүңгәнә. Эн Хальмг Таңһчин залврин гер. Эн герин ора деер көк, шар болн цаһан зүстә туг делснә.

Шар зүсн – алтн нарна герл. Нарн орчлң гегәрүлнә. Цуг әмтә-тоот нарна нилчәр күч авна. Шар зүсн мана бурхн-шаҗна, чирә-зүсин өңг. Эн хальмгудын номар итклһнә темдг.

Көк зүсн – сарул, цевр көк теңгрин өңг, мөңк хаалһиг, сул бәәлһиг, нег зүсәр бәәлһиг медүлҗәнә.

Ә1. Зәңгс тогтатн:

1. Лагань, көвәд, Көк, бәәнә, теңгсин.

2. Мацг, зун, күүкн, амрна, болһн, энд.

3. Мацгин, хойрнь, аав, ээҗ, бәәнә, Лагань, балһснд.

4. Зуна, Мацг, амрлһан, дурта, Лаганьд, давулхдан.

5. Теңгсәр, бәрдг, заһс, кермс, усчна, оңһцс, хурдн.

6. Заһсчнр, бәрнә, шүүгүләр, заһс.

7. Мацгин, бәәнә, аавд, бас, эврә, оңһц, бичкн.

8. Теңгст, цагтан, һарсн, дахулна, аавнь, Мацгиг.

9. Эн, күүкнд, кем, йир, болна, байрта.

Ә2. Зәңгин һол мөчмүд салһҗ бичтн:

Батхн альд болв чигн бәәнә. Малын өөр эдн олар хурна. Батхн болһн дару-дарунь өндглнә. Эдн бузр һазрт өндгән хайна. Батхн 10 – 15 минут болһнд хот иднә. Эдн хот йилһхш. Батхна цогц, көлин тавг олн заагта. Эн заагмудар кесг микробс, кир-нуһд хурна. Махмудтан кесг кир-нуһд наалдулна, терүнә хөөн хот-хол, цевр сав деер сууна, бийәсн кирән сегсрҗ унһана. Батхн эс шиңгсн хотан һульһна. Иим һульһц-дусалмуд герин эрс деер, терзин шил деер үлднә. Нег батхн нег өдрин эргцд 50-әс үлү дусал үлдәнә. Иим дусалмудт олн зүсн әәмшгтә гемин экн бәәнә.

1. ____________________________________________

2. ____________________________________________

3. ____________________________________________

4. ____________________________________________

5. ____________________________________________

6. ____________________________________________

7. ____________________________________________

Б. Нерлгчс деер келгчс немҗ бичтн:

Арат _________________. Багш _________________________.

Аю __________________. Эмч _________________________.

Салькн ____________________. Хамтхасн ______________________.

Күүкн ____________________. Хөн _________________________.

Хур _____________________. Ноха ________________________.

Будн __________________. Сарң ______________________.

Үкр ___________________. Гернзл ________________________.

Һал ________________________. Хулдач __________________________.

Шовуд _____________________. Дууч _____________________________.

Цецгүд _____________________. Бичкдүд __________________________.

Мис ______________________. Зурач __________________________.

Соңссан чикәр бичлһнә дамшлһн

Цаһан Сарин авъяс

Цаһан Сарин байр сәәхн авъяста. Өрк болһн байрин өмн өдр гертән күңшү һарһна. Олн зүсн янзта боорцг кенә. Боорцгудт эдлҗ йовсн юмна янзс орулна. Үлгүрнь: хуцин толһа, темән боорцг, мөрнә кит, шор, мошкмр, җола, һалун, хорха боорцг болн нань чигн. Онц чинртә боорцг – целвг. Орчлңгин гегән – нарн целвг боорцгт орна.

Хуцин толһа, целвг, мөрнә кит, җола болн цөөкн тоһш боорцгудар дееҗ өргнә. Өдгә цагт дееҗд балта-нуһл, улан, цаһан деншгүд болн цаасн мөңг тәвнә.

Тәәлвртә туульс

Тәәлвртә туульс хальмг улсин җирһлд онц орм эзлнә. Кезәнәс нааран хальмг күн хамг үзсн юман шинҗләд, терүгән юн чигн юмнла дүңцүләд, тәәлвртә туульс тогтаҗ йовсмн. Тер шинҗлсн тоотан бүтүһәр, сәәхн олмһа келәр айслулҗ келдг бәәсмн. Тәәлвртә туульс юмна темдг теҗгәр зааҗ медүлнә. Эн туульс йир олн. Тәәлвртә туульстан йиртмҗин, малын, аң-шовудын, күүнә эдлврин тускар келдг бәәсмн. Күн болһн олн тәәлвртә тууль чееҗәр меддг билә.

Элст балһсна делгрлт

Хальмг Таңһчин цутхлңгнь – Элст хотл балһсн. Элстд зәңгллһнә цутхлң делгрлтән авчана. Радио болн телеүзгдл, газет-журналын редакцс үүлднә. Элст балһснд олн сурһулин, сойлын, номин цутхлңгуд бәәнә. 1970-гч җиләс нааран Хальмгин шаңһа университет үүлдврән эклв. Олн зүсн факультетд көвүд, күүкд сурад, эндәс олн зүсн эрдмчнр болҗ һарна. Сүл цагт хальмгин университетд талын орн-нутгудас кесг оютнр ирҗ сурчана.

Мана таңһчд олн зүсн келн улс бәәнә. Орс болн хальмг келн шаңһа чинр зүүнә.

Дата добавления: 2014-12-27