Службовыя словы. Выклічнікі

Прыслоўе

Прыслоўе – адна са старажытных часцін мовы, якая ўжыва­лася для абазначэння прыметы дзеяння, прадмета ці прыметы. Гэта часціна мовы была цесна звязана па паходжанні з іншымі часцінамі мовы і гістарычна папаўнялася назоўнікамі ва ўскосных склонах з прыназоўнікамі ці без іх (въсл ѣ дъ, кром ѣ, ночью), кароткімі і поўнымі прыметнікамі з прыназоўнікамі ці без іх (выше, добр ѣ, сънова, отдалеча), лічэбнікамі (дъвашьды, тришьды), займенніка­мі з корнямі къ, тъ, сь, вьсь, да якіх далучаліся суфіксы -уд-, -юд-, ‑мо- (вьсюду, покуда) ці прыстаўкі от-, до-, по- (отъкуда, докол ѣ ).

? Практыкаванні

1. Са сказаў выпісаць прыслоўі, вызначыць іх разрад па зна­чэнні:

Другаго дня велми рано кровавыя зори свѣть повѣдають (Слова пра паход Ігаравы. ХІІ ст.). Ижъ бы вкротце повѣдѣлъ (Хроніка Бельскага. ХVІІ ст.). Брат с братом, сестра з сестрою, муж з жоною, тыми словы мовили силне слезно горко (Баркалабаўскі летапіс. ХVІІ ст.).

2. Даць гісторыка-марфалагічны каментарый сучасным прыслоўям:

Аднойчы, вельмі, глыбока, густа, дадому, далёка, заадно, замуж, зараней, зверху, калісьці, моцна, наперадзе, напярэдадні, нідзе, ноччу, паасобку, па-воўчы, па-твойму, потым, прыгожа, сён­ня, смела, уверсе, увечары, угару, удвух, узамен, упрысядкі, ціха.

Узор: ноччу – сучаснае акалічнаснае прыслоўе часу; у старабеларускай мове – форма творнага склону адзіночнага ліку назоўніка ночь былога чацвёртага тыпу скланення.

У старабеларускай мове службовыя словы выражалі адносіны паміж словамі, словазлучэннямі і сказамі. Прыназоўнікі дзяліліся на першасныя (въ, за, на, отъ, по, при, съ) і другасныя (близъ, кром ѣ, между). Выдзяляліся злучнікі невытворныя (а, ды, и, ибо) і вытворныя (зато, нежели, чтобы); складаныя (зато, нежели, чтобы) і састаўныя (а именно, потому что).

Часціцы, як і іншыя службовыя словы, зарадзіліся яшчэ ў агульнаславянскую эпоху і падзяляліся на ўзмацняльныя (же, ни), адмоўныя (не, ни), сцвярджальныя (да), пытальныя (ли). З часам да іх далучылася форма 2–3-й асобы аорыста дзеяслова быти бы.

Са старабеларускай у сучасную беларускую мову перайшлі пераважна першасныя прыназоўнікі, невытворныя злучнікі і адмоўныя часціцы.

Выклічнікі ўжываліся параўнальна рэдка: Она яго познала. Ай боже! Почалися велми цаловати (Аповесць аб Баве. ХVІ ст.). О господи збав нас который еси на высокости (Пакуты Хрыста. ХV ст.).

? Практыкаванні

1. Са сказаў выпісаць службовыя словы і ўказаць, да якой часціны мовы яны адносяцца:

Я самъ коли по домовому уберусь, то еи мосць пани мстиславска малжонка моя натѣшыться и посмотѣть на меня не можеть (Прамова Івана Мялешкі. ХVІ ст.). Бурмистры и радцы безъ войта або безъ лент – войта ни одного сказанья вдѣлати не мають (Баркалабаўскі летапіс. ХVІІ ст.).

2. Даць гісторыка-марфалагічны каментарый наступным сучасным службовым часцінам мовы:

Аб, абапал, ад, акрамя, амаль, без, бо, быццам, вось, гэта, да, давай, дык, дзякуючы, за выключэннем, затое, і, каб, няўжо, няхай, па-над, так, таму што, толькі, у адпаведнасці з, у той час як, хіба, хоць, ці, што за.

Узор: вот – сучасная сэнсавая ўказальная невытворная простая часціца. Старабеларускае вотъ – часціца.

Дата добавления: 2015-05-10