Некаторыя асаблівасці сінтаксісу старабеларускай мовы

Многія сінтаксічныя канструкцыі старабеларускай мовы захаваліся да сённяшняга дня. У тагачасных тэкстах ужываліся сказы як простыя, так і складаныя. Сярод простых пераважалі сказы апавядальныя, няклічныя, двухсастаўныя, развітыя, поўныя, ускладненыя аднароднымі членамі сказа. Напрыклад: Онъ иде къ Ростову, а сынъ оставивъ въ Нов ѣ город ѣ (Грамата князя Гердэня. 1264 г.). Сярод складаных сказаў былі пашыраны складаназлуча­ныя і складаназалежныя, часткі якіх звязваліся пераважна простымі невытворнымі злучнікамі: Ты ми еси сынъ, а азъ теб ѣ отець (Баркалабаўскі летапіс. ХVІІ ст.). Аднак вылучаліся наступныя асаблівасці, якія ў сучаснай беларускай мове адсутнічаюць:

1) пры дзейніку, выражаным формай адзіночнага ліку, мог ужывацца выказнік множнага ліку: Народ ушли (народ пайшоў);

2) шырока ўжываліся беспрыназоўнікавыя канстукцыі: Къня­жилъ Кыев ѣ (княжыў у Кіеве);

3) ужываўся пераважна просты дзеяслоўны выказнік: Кривичи же с ѣ дять на верхъ Волги (крывічы сядзяць на версе Волгі).

? Практыкаванні

1. У сказах выдзеліць галоўныя і даданыя члены сказа, вызначыць, якімі часцінамі мовы яны выражаны:

Тогда князь велики Витовть поиде со всими силами по городу Смоленску (Супрасльскі спіс летапісу.1519 г.). Все рицери алек­сандрови идучи до Александрѣи ревно плакали (Службовыя мінеі за май. ХІІІ ст.). В Литве от великаго морозу на поли в колосьи жито посохло (Баркалабаўскі летапіс. ХVІІ ст.).

2. Вызначыць разнавіднасці (віды) складаных сказаў з Граматы князя Гердэня (1264 г.):

И въпросихъ ся, гдѣ есть человекъ. Они паказають на товар­ные деньги, которые товары продають у архангельского города. Зѣмля готова, надобъ сѣмена. Когды едеши по корову, вези три гривьнь.

3. Прачытаць і перакласці на сучасную беларускую мову ўрывак са «Слова пра паход Ігаравы»:

Не лѣпо ли ны бяшеть, братие, начяти старыми словесы трудныхъ повѣстий о пълку Игоревѣ, Игоря Святъславлича! Начати же ся тъй пѣсни по былинамъ сего времени, а не по замышлению Бояню. Боянъ бо вѣщий, аще кому хотяше пѣснь творити, то растѣкашется мыслию по древу, сѣрымъ вълкомъ по зѣмли, шизымъ орломъ подъ облакы. Помняшеть бо речь първыхъ временъ усобицѣ. Тогда пущаеть и соколовъ на стадо лебедѣй, который дотечаще, та преди пѣсь пояше, старому Ярославу, храброму Мстиславу, иже зарѣза Редедю предъ пълкы Касожы-скыми, красному Романови Святъславличю.

4. Ахарактарызаваць найбольш тыповыя сінтаксічныя асаблівасці ўрыўка, прыведзенага ў практыкаванні 3; выпісаць простыя сказы, назваць у іх галоўныя і даданыя члены сказа і спосабы іх выражэння; знайсці складаныя сказы і вызначыць іх від (тып), а таксама сродкі сувязі паміж часткамі.

Узор: У тои скрынц ѣ были речы матки моее. – У той скрын­цы былі рэчы маёй маці. – Сказ просты, сцвярджальны, апавядаль­ны, няклічны, двухсастаўны, развіты, поўны, няўскладнены. Вылу­чаюцца дзейнік рэчы, выражаны назоўнікам, і просты дзеяслоўны выказнік были; а таксама акалічнасць месца у скрынц ѣ, выражаная назоўнікам з прыназоўнікам, недапасаванае азначэнне матки і дапасаваныя азначэнні тои, моее, выражаныя займеннікамі. Да ліку сінтаксічных асаблівасцей старабеларускай мовы варта аднесці адваротны (інверсійны) парадак кампанентаў

" Кантрольная работа

Частка 1. Марфалогія

1.1. Даць гісторыка-марфалагічны каментарый кожнага з 15–20 слоў выбранага Вамі тэксту сучаснай беларускай мовы.

1.2. Даць гісторыка-марфалагічны каментарый кожнага слова і зрабіць сінтаксічны аналіз сказаў са «Слова пра паход Ігаравы»:

Варыянт 1. Другаго дни велми рано кровавыя зори свѣтъ повѣдають; чръныя тучя съ моря идуть, хотятъ прикрыти сонца: а въ нихъ трепещуть синии млънии, быти грому великому, идти дождю стрѣлами съ Дону великаго.

Варыянт 2. Тогда въступи Игорь князь въ стремень злать и поѣха по полю чистому. Сонца ему тъмою путь заступаше; нощь стонущи ему грозою птичь убуди; свистъ звѣринъ въ стазби.

Варыянт 3. Тогда великий Святславъ изрони слово злато сле­за­ми смѣшено и рече: о моя сыновчя Игорю и Всеволоде! Рано ес­та начала Половецкую землю мечи цвѣлити, а себѣ славы искати.

ЗВарыянт 4. Ярославнынъ гласъ слышитъ: зегзицею незнаемъ, рано крычеть: полечю, рече, зегзицею по Дунаеви; омочю рукавъ бебрянъ в Каялѣ рѣцѣ, утру Князю его раны крывавыя на жестоцѣмь его тѣлѣ.

Варыянт 5. На Немизѣ снопы стелютъ головами, молотятъ чепи харалужными, на тоцѣ животъ кладутъ, вѣютъ душу отъ тѣла. Немизѣ кровави брезѣ не боголомъ бяхуть посѣяни, посѣяни костьми Рускихъ сыновъ.

1.3. Даць гісторыка-марфалагічны каментарый кожнай сучаснай словаформы:

Варыянт 1: гатова, дваццаць, заледзянелага, замест, краіне, крокамі, крычаць, пішы, сем, сказаў, строгага, трыста, удвая, у доме, у яго, чытаючы.

Варыянт 2: адзінаццаць, ажно, была прыйшла, восемсот, дрэвы, займацца, зямлі, на дубе, назаўтра, пасеяныя, пяць, рада, убачыўшы, хацеў бы, ціхага, яе.

Варыянт 3: два, вярнейшая, вясёлага, зверху, напісаў быў, паверыць, пажоўклае, перад ёй, пятнаццаць, рацэ, сёламі, сорак, сустрэўшы, у лесе, упустую, чытайце.

Варыянт 4: адзін, дзвесце, выпісаўшы, заадно, зжатае, з імі, лепшы, мужнага, на кані, на нагах, нёс, рэчцы, сачы, трынаццаць, уніз, хвалявацца.

Варыянт 5: беднага, васямнаццаць, дзевяць, думайце, імёны, іх, кнізе, малюючы, нібы, пёк, пісаць, прыйшоўшы, углыб, у страху, цяплейшае, шаснаццаць.

Частка 2. Фанетыка

2.1. Растлумачыць гістарычныя чаргаванні гукаў як вынік фанетычных змен дапісьмовай эпохі:

Варыянт 1: казаць – кажу, карміць – кармлю, мост – машчу, рука – руцэ, сухі - суша.

Варыянт 2: глухі – глуш, касіць – кашу, любіць – люблю, пусціць – пушчу, снег – (на) снезе.

Варыянт 3: купіць – куплю, лазіць – лажу, рог – ражок, рост – вырашчу, страха – страсе.

Варыянт 4: бераг – беражок, піск – пішчу, рэзаць – рэжу, сыпаць – сыплю.

Варыянт 5: жонка – жонцы, лавіць – лаўлю, мех – мяшок, паласкаць – палашчу, пісаць – пішу.

2.2. Узнавіць гісторыю поўнагалосся ў наступных словах:

Варыянт 1: горад, золата.

Варыянт 2: барада, галава.

Варыянт 3: бераг, палон.

Варыянт 4: малако, серада.

Варыянт 5: вораг, галоўны.

2.3. Выпісаць з урыўка са «Слова пра паход Ігаравы» (гл. заданне 1.2) словы, у якіх назіраюцца фанетычныя змены пісьмовай эпохі, звязаныя з падзеннем рэдукаваных.

2.4. Выпісаць з урыўка са «Слова пра паход Ігаравы» (гл. заданне 1.2) словы, у якіх назіраюцца фанетычныя змены пісьмовай эпохі, не звязаныя з падзеннем рэдукаваных.

Дата добавления: 2015-05-10