Прыметнік

Першапачаткова прыметнікі ўжываліся ў кароткай форме. Яны скланяліся ў мужчынскім і ніякім родзе як назоўнікі з асновай на -ŏ (-jŏ), у жаночым родзе – як назоўнікі з асновай на -ā (-jā).

У агульнаславянскую эпоху ўзніклі поўныя якасныя пры­мет­нікі. Яны ўтварыліся шляхам далучэння да кароткай формы пэў­на­га роду ўказальных займеннікаў и (м. р.), я (ж. р.), е (н. р.): Н. новъ + и (jь) – новъи (новъjь); ново + е (jе) – новое (новоjе); нова + я (jа) – новая; Р. нова + его – новаего (новаjего) – мужчынскі і ніякі род; новы + е ѣ – новые ѣ – жаночы род; Д. нову + ему – новуему (но­ву­jему) – мужчынскі і ніякі род, нов ѣ + еи – нов ѣ и – жаночы род і г. д.

Формы новаего, новуему, новые ѣ і падобныя да іх перажылі змены, звязаныя са стратай у аснове займенніка гука [j], пры­падабненнем суседніх галосных і зліццём (сцяжэннем) іх у адзін гук: новаjего – новаего – новааго – новаго, новуjему – новуему – новууму – новуму. Скланяліся поўныя прыметнікі наступным чынам:

Цвёрдая разнавіднасць
Адзіночны лік
	Мужчынскі род	Ніякі род	Жаночы род
Н.	добрыи (-ъи)	доброе	добрая
Р.	доброго (-аго)	доброго (-аго)	доброѣ (-ыѣ)
Д.	доброму	доброму	доброи
В.	добрыи (-ого)	доброе	добрую
Т.	добрымь (-ыимь)	добрымь (-ыимь)	доброю
М.	добромь (-ѣемь)	добромь (-ѣемь)	доброи
Множны лік
Н.	добрии	добрая	добрыѣ
Р.	добрыхъ (-ыихъ)	добрыхъ (-ыихъ)	добрыхъ (-ыихъ)
Д.	добрымъ (-ыимъ)	добрымъ (-ыимъ)	добрымъ (-ыимъ)
В.	добрыѣ	добрая	добрыѣ
Т.	добрыми (-ыими)	добрыми (-ыими)	добрыми (-ыими)
М.	добрыхъ (-ыихъ)	добрыхъ (-ыихъ)	добрыхъ (-ыихъ)
Парны лік
Н.-В.	добрая	добрѣи	добрѣи
Р.- М.	добрую	добрую	добрую
Д.-Т.	добрыма (-ыима)	добрыма (-ыима)	добрыма (-ыима)

Беларуская мова ў асноўным захавала агульнаславянскую сістэму скланення. Змены, што адбыліся, носяць фанетычны характар.

Прыметнікі множнага ліку ў назоўным і вінавальным склонах незалежна ад катэгорыі роду маюць адну форму тыпу добрыя, якая развілася з формы былога жаночага роду.

Мяккая разнавіднасць
Адзіночны лік
	Мужчынскі род	Ніякі род	Жаночы род
Н.	синии	синее	синяя
Р.	синего (-яго)	синего (-яго)	синѣѣ
Д.	синему (-юму)	синему (-юму)	синеи
В.	синии (-его)	синее	синюю
Т.	синимь (-иимь)	синимь (-иимь)	синею
М.	синемь	синемь	синеи
Множны лік
Н.	синии	синяя	синѣѣ
Р.	синихъ (-иихъ)	синихъ (-иихъ)	синихъ (-иихъ)
Д.	синимъ (-иимъ)	синимъ (-иимъ)	синимъ (-иимъ)
В.	синѣѣ	синяя	синѣѣ
Т.	синими (-иими)	синими (-иими)	синими (-иими)
М.	синихъ (-иихъ)	синихъ (-иихъ)	синихъ (-иихъ)
Парны лік
Н.-В.	синяя	синии	синии
Р.- М.	синюю	синюю	синюю
Д.-Т.	синима (-иима)	синима (-иима)	синима (-иима)

Якасныя прыметнікі маглі ўтвараць ступені параўнання, прычым першапачаткова была толькі вышэйшая ступень параўнання. Яны была кароткай формай, мела родавыя адрозненні і скланялася наступным чынам:

Адзіночны лік
	Мужчынскі род	Ніякі род	Жаночы род
Н.	смѣлѣи новѣи	смѣлѣе новѣе	смѣлѣиши новѣиши
Р.	смѣлѣиша новѣиша	смѣлѣиша новѣиша	смѣлѣишѣ новѣишѣ
Д.	смѣлѣишу новѣишу	смѣлѣишу новѣишу	смѣльиши новѣиши

У беларускай мове пашырылася ўжыванне поўнай формы вышэйшай ступені параўнання якасных прыметнікаў з суфіксамі - ейш- (-эйш -) (разумнейшы, мудрэйшы), што абумоўлена пашырэннем поўных і выцясненнем кароткіх прыметнікаў у старабеларускай мове.

Існавалі і прыналежныя прыметнікі, якія першапачаткова ўжываліся толькі ў кароткай форме, а зараз маюць кароткую (назоўны, вінавальны склоны) і поўную форму.

? Практыкаванні

1. Са сказаў выпісаць прыметнікі, вызначыць іх склон, лік, а таксама род (калі ёсць) і разрад па значэнні:

Володимеръ же възвратися въ Кыевъ с побѣдою и съ славою великою (Лаўрэнцьеўскі летапіс. ХІІ ст.). А еще юна еси возрастом, не можеши понести тяготы мнишескаго жития (Жыціе Ефрасінні Полацкай. Спіс ХV ст.). Шуба кунья адамашкаю чорною крыта с пугвицами (Літоўская метрыка).

2. Запісаць старабеларускую форму сучасных прыметнікаў:

Алегаў, блізкай, бярозавыя, вільготнаму, вінавата, віннай, вузкіх, гатовы, гатоў, гнілых, горшы, дзіўнага, добрае, дубовым, калючыя, кепскім, лютымі, мудрая, навейшага, новага, павінен, разумнае, ранішні, смелых, таварыскім, худыя, цэлай, чэснага, шчодраму.

Узор: позняга – сучасная поўная форма якаснага прыметніка адзіночнага ліку, мужчынскага (ніякага) роду, роднага склону; паходзіць ад старабеларускага поздъного (поўная форма роднага склону, адзіночнага ліку, мужчынскага (ніякага) роду). Апошняя ўтворана шляхам далучэння да кароткай формы прыметніка ў родным склоне поздъна неасабовага займенніка мяккай разнавіднасці его (адзіночнага ліку, мужчынскага (ніякага) роду, роднага склону): поздъна + его.

3. Вызначыць спосабы ўтварэння і значэнне ступеняў параўнання прыметнікаў у старабеларускай мове:

Велми великий зверь, велми грозный громъ, лепъшый пѣкарь, милшой и зычливошый учитель, наибольшае королевство, наменъшая служебница.

Узор: наиближейший (друг) – сучасная форма найбліжэйшы (сябар); простая форма найвышэйшай ступені параўнання якаснага прыметніка близкий, абазначае гранічную (самую высокую) ступень праяўлення якасці.

4. Растлумачыць паходжанне назваў Быхаў, Мсціслаў, Петрыкаў.

5. Праскланяць у адзіночным і множным ліку стара­беларускія прыметнікі бацькаў, матчына, сястрын.

Дата добавления: 2015-05-10