Лекция № 3 8 страница

2. Жайылымдарда эорзиялық процестер көбінесе шектен тыс мал жаюмен байланысты.Үлкен территорияларда шөптесін өсімдіктер жабынының зақымдануы кезінде, әсіресе топырақтағы жеңіл жерлерде су және жел эрозиясы болуы мүмкін.

Таулы аудандарда шөптесін өсімдіктердің болмашы зақымдануының өзінде (мысалы, жалғыз аяқ жол) су эрозиясының пайда болу ошағы орын алады. Мұндай қолайсыз құбылыстарды болдырмаудың енгізгі жолы мал жаю ережелерін сақтау мен реакциялық қысымды төмендету болып саналды.

3. Егістік жерлерді қорғау шаралары:

- ауыспалы егістіктерді дұрыс пайдалану

- топырақты бекітетін тамырлары бар шөптер қоспасымен алмастыру;

- жиектік ж ырту (релъефтің горизонттарымен);

- өңдеуден бұрын бұзылатын құмды және құмдақ топырақтарды шығару;

- шағын егіс танаптарын табиғи ланшафттарымен кезектестіру;

- танап қорғайтын орман белдеулерін жасау;

- топырақтың құрылымын түзуге мүмкіндік туғызатын органикалық тыңайтқыштарды пайдалану;

- топыраққа әсер ететін қысымды кемітетін техниканы пайдалану;

Суармалы егістердің дүние жүзіндегі ауданы шамамен 250 млн га жуық. Ирригациялық эрозиямен қатар суармалы топырақтар екінші реттік сортаңдануға ұщырайды. Оның мәні- танаптағы топырақ суды сіңіріп, содан соң булану мен өсімдіктерге транспирацияға қажетті судан артық су келіп түседі. Бұл су біртіндеп жер астылық грунт суларына дейін жетіп, оның деңгейінің көтерілуіне себеп болады. Мөлшерсіз, ретсіз суару кезінде қысқа уақыт аралығында (бірнеше жыл) жақындап,интенсивті түрде булана бастайды.Суда еріген тұздар топырақ бетінде жиналады. Мұндай тұздану екінші реттік деп аталады.Суғарудың жоғарғы деңгейінде және каналдарының судың топыраққа сіңіп кетуі арқылы грунт суларының мөлшері көбейеді.

1.4 Топырақты тұздану мен батпақтанудан қорғау

Топырақтың тұздануына себеп болатын факторлар түрліше. Олардың бірі-құрғаған теңіздерден пайда болған тұздың жел арқылы таралуы. Суда еріген тұздар атмосфералық жауын-шашын арқылы таралады. Голофит- өсімдіктер тұзды ортаға жақсы бейімделіп, топырақтан тұзды сіңіруге қабілетті, соның нәтижесінде топырақтың жоғарғы қабаттарының одан әрі тұздануына себеп болады. Галофиттер тіршілігін тоқтатқан соң және олардың жапырақтары түсіп, олар минералданып, суда тұздануына мүмкіншілік жасайды. Галофит- өсімдіктердің әсерінен суда еритін тұздардың топырақта жинақталуы 1 га жерде 500 кг дейін жететін жағдайлар байқалған.

Көбінесе топырақтың тұздануы грунт суларының құрамында болатын тұздар есебінен жүретіндігі жиі байқалады.Егер олар тереңде болмаса, капилляр арқылы булану нәтижесінде топырақтың жоғарғы қабатында тұздар жинақталады.

Климат неғұрлым құрғақ және топырақтың механикалық құрамы ауыр болса, соғұрылым бұл процесс қарқынды жүреді.

Екінші реттік тұзданудың алдын алу шараларының бірі тереңдігі 1-1,8 м етіп территорияда дренаждар жасау. Сол сияқты жаңбырлатып суғару ирригациялық эрозияға қарсы күрес шараларының бірі. Тұзды топырақты натрийдің тұздарын гипстеу арқылы тазартады.

Суғарудың жетілдірілген технологияларын қолдануымен қатар, жер асты суларының деңгейінің көтерілуіне байланысты грунт суларын сорып алу арқылы және топырақты шаю арқылы да тұздануымен алдын алу күресу шаралары. Бірақ

бұл кезде де міндетті түрде грунт суларын алып кету керек. Кейбір жағдайда химиялық әдіс те жақсы нәтиже береді. Мысалы, топырақ бетінде жиналған

зиянды тұздарды нейтралдау үшін гипстеу жүргізіледі.Бірақ бұл әдіс қымбат және қоршаған ортаның тазалығы үшін тиімсіздеу.

Жер ресурстарына үлкен зиян келтіретін үшінші бір фактор – жердің азуы. Оның орын алу себептері - өнімнен бірге қоректік заттардың топырақтан әкетілуі. Гумустық жойылуы, су режимдерінің және басқа да қасиеттерінің топырақтың азуының нәтижесінде, құнарлылығы жойылып, шөлге айналады.

Өніммен бірге әкелетін қоректік заттарды топыраққа қайтарудың ең тиімді әдісі

органикалық тыңайтқыштарды (көң, компост, және т. б) қолдану, шөп себу, ең алдымен пар жүйесі арқылы топырақты тынықтыру.Топырақтың азуы ең алдымен органикалық заттардың, оның ішінде негізгісі қарашіріктің кемуімен байланысты.

Топырақ құнарлылығының жойылуы топырақты интенсивті өңдеуге, ауыр ауылшаруашылығының техникаларды қолдану нәтижесінде топырақтың

тығыздануы, ластануға, ең алдымен қышқыл жаңбырлар мен минералдық тыңайтқыштарды тиімсіз пайдалануға байланысты туындап отыр.

Адамзат қоғамы дамуының экологиялық дағдарыстарының бірі дамыған өркениеттіліктің өз мүмкіндіктерін топырақты тұздануы нәтижесінде жоғалтқаны белгілі. Мысалы, Ніл аңғарында қазір де суармалы жерлердің 70% тұзданған Ғалымдардың пікірінше, ертедегі Вавилон өркениеті топырақтың екінші реттік тұздауынан жойылған.Қазір дүние жүзінде суармалы 250 млн га жердің 50-60 млн га жуығы екінші реттік тұздануға шамамен 25 %.

1.4 Топырақтың ластануы

Табиғатты қорғаудың түрлі аспектілерін ескермей жүргізген адамның

шаруашылық іс-әрекеттері қоршаған ортаның соның ішінде топырақтың

да ластануына әкеп соғады. Нәтижесінде топырақ өндірістік, құрылыстардың қалдықтарымен жылу электр станцияларының күлкімен, пайдалы қазбалар мен құрылыс материалдарын өндіру кезіндегі жердің бетіне шығарылып тасталған жыныстар тау-тау болып үйілген, мұнай өнімдері жиналған, т.б «индустриялық далалар» пайда болады.

«Индустриялық далалардың» топырақтарында ештеңе өспейді. Бұның себебі, ластаушы заттардың құрамында табиғи күйде топырақта өте аз мөлшерде

кездесетін химиялық элементтер болады. Олар көміртек күкірт, молибден, мыс, кадмий, мырыш, алюмений, никель, вольфрам, натрий, хлор, темір, бор, барий, фтор.Бұндай жағдайда химиялық элементтердің топырақтағы қалыптасқан қатынасы бұзылады.

Айта кететін бір жайт топырақтың ластануы тек қана адамның индустриялық қызметтерінен емес, сонымен бірге ауылшаруашылық өндірістің нәтижесінде де жүреді.

Топырақты (сол сияқты ауа мен суды) едеуір ластаушы көздер мал шаруашылығының комплекстері. Көбінесе сұйық көң дұрыс сақталмаған жағдайда суларды ластайды. Мысалы 100мың бас өсіретін шошқа комплекстері немесе 35мың бас ірі қара өсіретін комплекстердің қоршаған ортаға ластау дәрежесі 400, 500 мың

халқы бар үлкен өндірістік орталықпен бірдей дәреже де болады. Сондықтан

фермаларда тазартқыш қондырғыларда салу өте қажетті шаралардың бірі.

Сонымен қатар көп жағдайда жанар – жағар майларды сақтау мен тасымалдау

дұрыс, талапқа сай орындалмайды. Олар топыраққа түскенде топырақтың биологиялық белсенділігін нашарлатады. Сол сияқты минералдық тыңайтқыштарды жолдардың не егістіктердің жиегінде ашық тастауға болмайды.

Мұнай өндіру және барлау жұмыстары топырақтың түрлі, жуғыш заттармен ластануына себеп болады. Нәтижесінде мұнай төгіліп,топырақтың бетінде битумды заттардың түзілуіне әкеліп соғады. Бұрғылау жұмыстары кезіндегі қолданылатын жуғыш заттар (каустикалық сода, натрий хлориді, дизель майы, битум)топырақтың тұздануына себеп болады. Әдетте, бұндай жерлерде өсімдіктер өспейді.

Көптеген жерлер тұрмыстық және өндірістік қалдықтары жинақталған қалдық үйінділермен ластанады. Бұл үйінділерде тұрғын үйлер, мекемелерден шыққан қалдықтар, әртүрлі синтетикалық материалдардан ж асалған тұрмысқа қажетті заттардың қалдықтары, моншалар мен кір жуатын орындардан шыққан ағызынды

сулар, жаңбыр мен қар сулары, т.б толып жатқан қалдықтардың барлығы топырақты қатты ластайды.

Топырақ бұлардан басқа пестицидтерді дұрыс пайдаланбаған жағдайда да біршама ластанады. Олардың химиялық тұрақты түрлері топырақта жинақталып, топырақ биотасының қырылып қалуына себеп болады. Ал пестицидтердің топырақта

жинақталуы және ондағы организмдерінің жойылуы топырақ түзілу процестерінде әсер етіп, оның құнарлылығын төмендетеді.

Сондықтан шаруашылықтарда пестицидтерді пайдаланудың ережелерін қатаң сақтаулары қажет. Ал тыңайтқыштарды қолданғанда ғылыми-зерттеу мекемелерінің ұсыныстарын басшылыққа алу керек. Табиғи аймақты, топырақтың түрі мен типін, тыңайтқыш берілетін дақылдың ерешеліктерін ескермеу топырақтың қышқылдануына, не сілтіленуіне әкеліп, қоректік элементтердің антогонизмін туғызады

.

Дата добавления: 2014-11-07