Асноўныя этапы станаўлення прыродазнаўства сучаснага тыпу

Такім чынам, гістарычная дынаміка навукі мае складаны, супярэчлівы характар: у ёй спалучаюцца момант бесперапыннасці, апасродкаванасці кожнага наступнага стану навуковага пазнання яго папярэднім станам і момант дыскрэтнасці, звязаны з радыкальнымі пераўтварэннямі навуковых ведаў, іх асноў, якія адбываюцца ў рэвалюцыйныя перыяды іх развіцця. Згаданае развіццё мае ў канчатковым выніку прагрэсіўны характар. У якасці крытэрыяў прагрэсу навуковага пазнання могуць служыць ускладненне навуковай праблематыкі, асіміляцыя дасягнутых на папярэдніх этапах ведаў у складзе новых, больш багатых і змястоўных (у кантэксце гістарычнага развіцця сучаснага прыродазнаўства – наяўнасць дачынення адпаведнасці: папярэдняя тэорыя выступае як прыватны выпадак новай).

ПЫТАННІ І ЗАДАННІ

1. У маладосці А.Эйнштэйн прызнаваў наяўнасць рэвалюцый у навуцы, а пры канцы яго жыццёвага шляху ягоная пазіцыя ў дадзеным пытанні кардынальна змянілася. Як Вы лічыце, чаму гэта адбылося? Якая са згаданых пазіцый – сцвярджальная ці адмоўная – бліжэй Вам? Чаму?

2. Якімі характэрнымі рысамі адзначаная крызісная пазнавальная сітуацыя? Паспрабуйце сістэматызаваць яе характарыстыкі.

3. Ці згодныя Вы з тэзай пра прагрэсіўны характар гістарычнага развіцця навукі? Абгрунтуйце свой адказ.

4. Ці падтрымліваеце Вы наданне крытэрыяльных функцый у плане выяўлення прагрэсу навуковых ведаў развіццю тэхнікі? Абгрунтуйце свой адказ.

5. Паспрабуйце даць сваю ўласную ацэнку поглядам Т.Куна. Што найперш, на Вашу думку, прыцягнула ўвагу філосафаў, тэарэтыкаў навуказнаўства, гісторыкаў навукі да іх?

Эмпірычнае вывучэнне прыроды і першыя тэарэтычныя спекуляцыі на аснове гэтага вывучэння мелі месца ўжо ў першабытным грамадстве. Эмпірычнае вывучэнне было звязана з практычнай дзейнасцю людзей, а першыя спробы тэарэтычнай апрацоўкі яго вынікаў адбываліся ў шчыльнай сувязі з магіяй [78, c. 11-13]. Такім чынам, навука ўжо ў гэтым прымітыўным выглядзе выявіла сваю дуалістычную духоўна-прагматычную натуру. Тэхніка ў гэты час апярэджвала тэарэтычныя спекуляцыі, практыка дамінавала над тэорыяй. Тым не менш першыя крокі на шляху вывучэння прыроды, у якасці асноўных напрамкаў якога неабходна адзначыць медыцыну, астраномію, даследаванне флоры і фаўны, былі зробленыя.

Істотнае значэнне ў плане далейшага разгортвання даследчай дзейнасці мела развіццё першабытнай эканомікі (узнікненне земляробства і жывёлагадоўлі), а таксама вынаходства пісьменства. Прагрэс вытворчасці вызваліў для людзей пэўную частку часу ад працы, неабходнай толькі для выжывання, і дазволіў, такім чынам, сканцэнтравацца на вырашэнні задач, што выходзяць за рамкі задавальнення першасных цялесных патрэбаў. Узнікненне пісьменства зрабіла магчымай значна больш эфектыўную і дакладную, чым гэта мела месца ў стыхіі вуснай традыцыі, перадачу назапашанага досведу (у тым ліку і ў сферы тэарэтычнага засваення прыроды) новым пакаленням. У такіх умовах навуковыя даследаванні маглі быць значна больш інтэнсіўнымі і плённымі. І сапраўды, у найбольш развітых цывілізацыях Старажытнага Усходу (у Міжрэччы, Егіпце) былі дасягнутыя істотныя поспехі ў тэарэтычным вывучэнні прыродных з’яў і працэсаў. Пэўныя з даследчых вынікаў, атрыманых старажытнаўсходнімі астраномамі, выкарыстоўваюцца і сёння ў такіх практыках, як, напрыклад, стварэнне каляндароў.

Неабходна адзначыць, што і для старажытнаўсходняй навукі быў характэрны згаданы вышэй дуалізм. Падпарадкаваны ў першую чаргу рашэнню практычных задач навуковы пошук і тут імкнуўся выйсці за межы вузкага прагматызму. Парадыгматычныя рамкі для сістэматызацыі эмпірычнага матэрыялу, што назапашваўся ў рамках практычнага засваення свету, стваралi пры гэтым міфалагічныя і магічныя ўяўленні. У першапачатковых навуковых даследаваннях фіксаваліся сувязі паміж натуральнымі феноменамі, якія назіраліся людзьмі, і іх міфалагічна-касмаганічнай карцінай свету. Нават у егіпцянаў, навука якіх падаецца больш рэалістычнай, чым у іншых старажытнаўсходніх народаў, у ёй шукаўся ключ да адносінаў паміж чалавекам і ўніверсумам. У цэнтры ўвагі навукі Старажытнага Усходу ўвогуле знаходзіліся хутчэй адносіны паміж феноменамі, чым самі феномены, у чым таксама выяўляецца ўплыў магіі [78, c.80-81].

Згаданая міфалагічна-касмаганічная карціна свету мае сінкрэтычны характар: логіка зліваецца ў ім з паэзіяй, абстрактнае – з вобразным, а чалавечы і прыродны свет робіцца полем дзеяння багоў і духаў, якія і выклікаюць да жыцця пэўныя прыродныя з’явы. Уяўленні, што яе ўтвараюць, падаюцца адвечнымі: невядома, хто і калі ўпершыню распавёў пра іх, і ўвогуле яны абапіраюцца на аўтарытэт традыцыі, што сягае ў глыбіню вякоў.

У VII-VI стагоддзяx да н. э. у антычнай Грэцыі склалася сітуацыя, у якой міфалагічны падыход выявіў сваю недастатковасць у плане забеспячэння патрэбаў духоўнага жыцця, што абумовіла неабходнасць новага тыпу светабачання, пагрунтаванага на рацыянальных прынцыпах. Гэтая духоўная рэвалюцыя была звязаная найперш з утварэннем антычных гарадоў-дзяржаў, з дэмакратычнымі тэндэнцыямі ў іх палітычным уладкаванні, увасабленнем якіх з’яўляецца агара. Паўнапраўныя грамадзяне поліса ў той ці іншай ступені прыцягваліся да дзяржаўнага кіравання і ўдзельнічалі ў палітычным жыцці. Гэта патрабавала ад кожнага з іх заняць сваю пазіцыю ў дачыненні да ўсеагульна важных праблем і пытанняў, знайсці і выказаць важкія аргументы на яе карысць і ацаніць важкасць і паслядоўнасць аргументацыі іншых, магчыма, больш актыўных удзельнікаў палітычнага працэсу. Такім чынам, рацыянальныя формы тэарэтычнага засваення рэчаіснасці і адпаведны тып маўлення атрымалі магутны стымул для свайго развіцця, што заканамерна прывяло да пераасэнсавання светапоглядных асноў жыцця і дзейнасці людзей.

Першым вынікам згаданага пераасэнсавання з’явіліся натурфіласофскія канцэпцыі, распрацаваныя найперш у VI стагоддзі да н. э. у Мілеце, высокаразвітым горадзе ў Малой Азіі (таму адпаведная філасофская школа атрымала назву мілецкай). Гэтыя канцэпцыі яшчэ не былі і не маглі быць абсалютна вольнымі ад міфалагічных уяўленняў (антычная Асвета мела ўвогуле значна больш памяркоўны і кампрамісны характар, чым Асвета Новага часу [38, c.276]). Тым не менш, стратэгія запытвання і кірунак пошукаў былі ўжо прынцыпова іншымі, новымі, звязанымі з адзіным іманентным, неад’емным прынцыпам усяго рэчаіснага (ἀρχή) і з неад’емна ў рэчаіснасці прысутнымі прычынамі ўсіх падзей, што ў ёй адбываюцца.[21]

У сінкрэтычным адзінстве з натурфіласофскімі пошукамі і пад іх вырашальным уплывам разгортваюцца ў гэты час і навуковыя даследаванні. І ў больш позні перыяд (V, але найперш IV cтагоддзе да н. э.) менавіта філасофія дамінавала ў пазнавальнай дзейнасці (у гэты перыяд яна набыла сваю класічную форму, гэта быў час яе росквіту). Аднак вынікі навуковых даследаванняў, якія няўхільна выкрышталізоўвалі сваю спецыфіку ў рамках цэласнага, сінтэтычнага тэарэтычнага пошуку, што адбываўся пад знакам філасофскага мыслення, уплывалі са свайго боку на творчасць філосафаў. Так, Платон імкнуўся ўлічваць у сваёй філасофіі прыроды набыткі антычных астраномаў [58, c.22], а на філасофію Арыстоцеля зрабілі самы істотны адбітак яго ўласныя біялагічныя даследаванні [56, c.29-30].

Інтэнсіўная духоўная праца антычных тэарэтыкаў дасакратычнага і класічнага перыядаў падрыхтавала ўзнікненне такога феномена, як эліністычная, александрыйская навука. Істотнае значэнне пры гэтым мелі і выяўленне вялікімі антычнымі філосафамі грунтоўных формаў дэдуктыўных разваг, і актыўны ўжытак Арыстоцелем і іншымі даследчыкамі індуктыўнага метаду, і ўсведамленне фундаментальнай ролі матэматыкі ў сферы навуковага пошуку. Александрыйская навука – адмысловы феномен у духоўнай гісторыі чалавецтва. Яна можа разглядацца і як правобраз, і як своеасаблівы эмбрыён навукі сучаснага тыпу. Прысвечаная вытанчаным, складаным праблемам, яна мела высокаматэматызаваную форму (якая часам ацэньваецца як татальная, абсалютная, так што эмпірычны аспект выглядае ў ёй нібы пазбаўленым права на існаванне[22]).

Неабходна адзначыць, што ў пэўных гістарычных даследаваннях эліністыная навука падаецца як таямнічае, невытлумачальнае “іншароднае цела” ў антычным культурным кантэксце. Пазбаўленая істотных стасункаў з іншымі культурнымі феноменамі, яна цікавіла нібыта толькі яе творцаў, а таксама прадстаўнікоў пталемееўскай дынастыі, што невядома з якіх прычын падтрымлівалі яе [58, c.55]. У такім меркаванні фіксуецца (безумоўна, у перабольшаным выглядзе) своеасаблівы характар александрыйскай навукі. Ні ў якім разе нельга, аднак, пагадзіцца з канстатаванай тут поўнай яе выключанасцю з агульнакультурнага кантэксту Антычнасці. Па-першае, яе ўзнікненне было падрыхтавана, як указвалася вышэй, яе вялікімі папярэднікамі, вынікі працы якіх зусім справядліва набылі статус класічных. Па-другое, яе нельга вырываць з таго ўсеагульнага грамадскага і культурнага кантэксту, у якім разгортвалася пазнавальная дзейнасць грэкаў, складовай часткай якой яна з’яўляецца.

Пры ўсіх сваіх дасягненнях (дастаткова ўзгадаць імя Архімеда і ўсё зробленае ім у галіне механікі, гідрастатыкі, оптыкі) антычная навука і яе найвышэйшая форма – навука эліністычная – не можа разглядацца як тоесная навуцы сучаснага тыпу. Справа ў тым, што яна не мела такога магутнага цывілізацыйнага падмурку для свайго развіцця, які мае сучасная навука. Акрамя таго, у адрозненне ад апошняй яна не была татальна эксперыментальнай. Гэта звязана з яе парадыгматычнай сузіральнасцю, якая карэніцца ў канчатковым выніку ў грэблівым стаўленні да ўсялякай фізічнай працы як наканавання рабоў [40, c. 222].

Тым не менш антычная навука мае каласальнае гістарычнае значэнне, яна паўплывала самым істотным чынам, на далейшае разгортванне навуковага пошуку, у тым ліку і на даследаванні стваральнікаў навукі сучаснага тыпу. Яна ўвогуле ўяўляе сабой грунт усяго развіцця навуковага пазнання ў заходняй цывілізацыі. У ёй закладзеныя асновы вялікага ідэалу навуковай дзейнасці – ідэалу адданасці праўдзе і яе пошуку. Разам з тым неабходна адзначыць, што навука антычнай эпохі – гэта найперш навука старажытных элінаў. Рымляне выступаюць у дадзеным дачыненні хутчэй як сістэматызатары і эпігоны.

Сярэднявечная навука (V-XV стcт.) развівалася ва ўмовах дамінавання рэлігіі. У гэтай сувязі паўстае пытанне, як уплывала хрысціянства на развіццё навукі ў заходнім культурным абсягу. На яго нельга даць адназначны адказ. З аднаго боку, (асабліва напачатку) сярод хрысціянаў была вельмі пашыраная падазронасць у дачыненні да навукі і боязь яе як занятку свецкага, у дадатак да ўсяго шчыльна звязанага з паганскай культурай. Разам з тым мела месца і ўзмацнялася іншая пазіцыя: праз навуку, праз прыродазнаўства чалавек можа ўзняцца да больш глыбокага разумення такога Боскага тварэння, як фізічны свет, падзівіцца на мудрасць і магутнасць Бога і адчуць удзячнасць за тое, што Бог дазваляе далучыцца да яе праз яе пазнанне. (Менавіта такая пазіцыя была занята Святым Аўгустынам, мысляром, якога нярэдка завуць настаўнікам Захаду.)

Адмысловае месца ў пазнавальных практыках дадзенай эпохі займае ісламская навука. Па сваіх істотных характарыстыках яна надзвычай блізкая навуцы сучаснага тыпу, і найперш трэба адзначыць той момант, што яе прадстаўнікі ў значна большай ступені, чым дзеячы антычнай навукі, звяртаюцца да эксперыментаў. Ісламская навука дасягнула істотных поспехаў у розных галінах пазнання (узгадаем, напрыклад, Авіцэну і яго працы ў галіне медыцыны, якія яшчэ нават у ХVII cт. і ў хрысціянскім, і ў ісламскім свеце выконвалі ролю стандартных медыцынскіх тэкстаў). Яна моцна паўплывала на развіццё еўрапейскай філасофіі і навукі, на выспяванне перадумоў станаўлення навуковага пазнання сучаснага тыпу. Аднак, як і ў дачыненні да антычнай навукі, у дадзеным выпадку нельга весці гаворку пра трывалы цывілізацыйны падмурак для навукова-даследчай дзейнасці, і “залаты век” ісламскай навукі (VIII-XIII стст.) змяніўся заняпадам (у немалой ступені ў сувязі з мангольскімі заваёўніцкімі войнамі).

Кантакты еўрапейскай хрысціянскай цывілізацыі з ісламскім светам адкрылі еўрапейцам доступ да шматлікіх антычных і арабскіх тэкстаў, што значна ўзбагаціла пазнавальныя практыкі сярэднявечнай Еўропы. Істотная роля ў перакладзе і распаўсюджванні гэтых тэкстаў належала ўніверсітэтам, адкрыццё якіх у XII стагоддзі выступіла як магутны фактар ажыўлення інтэлектуальнага жыцця на сярэднявечным еўрапейскім абшары. Надзвычай важным у кантэксце развіцця навукі момантам у згаданым ажыўленні быў пачатак распрацоўкі навуковай метадалогіі (Роберт Гросэтэстэ (1175-1253), Роджэр Бэкан (1214-1294)).

Навуковыя даследаванні, што праводзіліся ў эпоху позняга Сярэднявечча, былі сканцэнтраваны на фізічнай праблематыцы. Асноўныя вынікі былі ў гэты час дасягнутыя ў працэсе аналізу навуковых твораў Арыстоцеля і фіксаваліся ў іх каментарыях. У дадзенай сувязі ў першую чаргу неабходна адзначыць даследаванні прадстаўнікоў Парыжскай школы (Жана Бурыдана (каля 1300-1358), Мікалая Арэзмскага (каля 1320-1382)), якія рыхтавалі глебу для Вялікай навуковай рэвалюцыі пачатку Новага часу (XVII ст.).

Працэс яе падрыхтоўкі паскорыўся, зрабіўся імклівым у эпоху Рэнесансу (XIV-пач. XVII ст.), эпоху пераходнага характару і таму надзвычай супярэчлівую, складаную і бурную. Менавіта ў гэты час быў створаны эмбрыён навукі новага, сучаснага тыпу і былі выпрацаваныя спрыяльныя ўмовы для таго, каб ён убачыў свет. Непасрэдным вынікам гэтай напружанай духоўнай працы якраз і з’яўляецца згаданая вышэй Вялікая навуковая рэвалюцыя. І такое разгортванне падзей выглядае цалкам заканамерным, сама атмасфера эпохі, напоўненая прагай сацыяльных зменаў, рэформ і навацый, памкненнем да індывідуальнай самастойнасці ў думках і дзеяннях, да самаздзяйснення і самадасканалення давала яму магутныя імпульсы (і зведвала яго зваротны ўплыў). Гэта быў час неспрыяльны для ўсялякага кшталту догмаў і надта спрыяльны для ўсталявання рацыянальна-крытычнага погляду на навакольны свет (які мог, аднак, мудрагеліста спалучацца з містычнымі ідэямі і практыкамі). Нездарма ў ім усе аспекты і бакі індывідуальнага і грамадскага жыцця прыйшлі ў рух (і не толькі ў пераносным сэнсе – згадаем развіццё мараплаўства і Вялікія геаграфічныя адкрыцці). Радыкальныя змены ў карціне свету, у самім спосабе светабачання стымуляваліся і вялікімі дасягненнямі ў тэхналагічнай сферы, найперш вынаходствам кнігадрукавання (1453 г.). Дзякуючы стварэнню друкавальнага станка адбылася радыкальная дэмакратызацыя навуковага пазнання і яно атрымала новыя, магутныя крыніцы духоўнай энергіі.

Самым істотным чынам паспрыяла разгортванню рэвалюцыйных пераўтварэнняў навукі яе плённае ўзаемадзеянне з іншымі духоўнымі формамі, у кожнай з якіх у гэты час панавала атмасфера пошуку, руху, творчасці. Як будзе паказана ніжэй (2.5), пры разглядзе працэсу станаўлення біялагічных ведаў сучаснага тыпу, магутныя імпульсы згаданым пераўтварэнням надалі непасрэдныя, інтэнсіўныя і надзвычай плённыя стасункі навуковага пазнання і рэнесансавага мастацтва. Кардынальныя змены ў сферы навукі стымуляваліся таксама бурнымі падзеямі, што адбываліся ў дадзеную эпоху ў рэлігійным і царкоўным жыцці. Рэфармацыйны рух з уласцівым яму акцэнтаваннем неабходнасці вяртання да першапачатковай чыстай веры і ў сувязі з гэтым грунтоўнай важнасці рэлігійных першакрыніц спрыяў новаму навуковаму падыходу да прыроды, звернутаму да яе самой, да яе першасведчанняў, якія можна атрымаць праз назіранні і эксперыменты.

Надзвычай інтэнсіўным, багатым на падзеі і вынікі было і ўзаемадзеянне рэнесансавай навукі і філасофіі, якому належала, безумоўна, фундаментальная роля ў працэсе перабудовы навуковых ведаў. Найперш неабходна адзначыць у гэтым плане філасофска-крытычны, рэфлексіўны аналіз асноў навукова-даследчай дзейнасці, асноў навуковай метадалогіі, які вёўся адраджэнскімі тэарэтыкамі. У выніку адпаведных намаганняў была ясна ўсведомленая і падкрэсленая (у творчасці Леанарда да Вінчы, напрыклад [46, т. 12, c. 906-907]) неабходнасць спалучэння ў абсягу навуковага пошуку эмпірычных даследаванняў і матэматычных доказаў, а таксама практычнай скіраванасці навукі. Пры гэтым, каб абгрунтаваць неабходнасць прыцягнення матэматыкі ў кола прыродазнаўчага пошуку, часам прыводзіліся аргументы містычнага характару, як у І.Кеплера [24, c.127].

У дадзенай сувязі варта адзначыць істотную ролю, што належала ў працэсе распрацоўкі асноў навуковага метаду платанізму і неаплатанізму, а таксама досыць блізкаму да іх герметызму. (Тут выразна выяўляецца падкрэсленая вышэй запатрабаванасць філасофіі ў абсягу навукі на крызісных, пераломных для яе развіцця этапах.) Герметызм – гэта вучэнне, якое прыпісваецца егіпецка-эліністычнаму богу Гермесу Трысмегісту. Містычнае па сваёй сутнасці, яно заклікала чалавека ўзняцца да адмысловага стану, у якім ён быў бы здольны інтуітыўна спасцігнуць Боскую існасць, а значыцца і існасць выратавання, і ў якім ён змог бы “ў сабе самім адкрыць элементы Боскага, дасягаючы містычнай сімпатыі паміж светам і чалавецтвам” [78, c.383]. Герметызм улучаў у сябе моцны піфагарэйска-платанічны кампанент і таму, як і платанічная філасофія, забяспечваў матэматычным аб’ектам высокі статус, што давала стваральнікам новай навукі метафізічныя аргументы на карысць актыўнага ўжывання матэматыкі ў прыродазнаўчых даследаваннях.

Неабходна, аднак, мець на ўвазе амбівалентнасць і супярэчлівасць уплыву на навукова-даследчую дзейнасць з боку містычных філасофскіх вучэнняў: у пэўных выпадках і ў пэўных адносінах, як лічаць некаторыя гісторыкі навукі, такога кшталту пазіцыі выступалі як перашкоды для яе паспяховага разгортвання [24, c. 185-187]. Гэта выразна падкрэслівае важнасць інтэнсіўнага філасофскага пошуку саміх навукоўцаў: надта важкія негатыўныя наступствы цягнуць за сабой неадэкватныя пэўнай пазнавальнай сітуацыі філасофскія падставы іх даследаванняў.

Што да досведу, дык у гэты час замацоўваецца меркаванне, паводле якога яму належыць роля “арбітра ў пошуках цалкам здавальняючага апісання свету” [58, c.78]. У выпадку І.Кеплера згаданая “адкрытасць” да досведу ўзмацнялася яго інтэрпрэтацыяй эмпірычных фактаў як “дадзеных Богам і, значыцца, як таго, што неабходна прыняць з усёй пакорай” [58, c.78]. І ён не толькі дэклараваў гэта, ён выконваў (нават педантычна выконваў) дадзенае патрабаванне ў працэсе сваіх даследаванняў [58, c.79].

Надзвычай важнай вяхой у працэсе ўзнікнення навукі сучаснага тыпу была распрацоўка ідэі прыроднага закона як неабходнай сувязі паміж з’явамі, якая найбольш адэкватна перадаецца праз матэматычныя функцыянальныя залежнасці. Ля вытокаў гэтай ідэі ў навуковай культуры Новага часу таксама стаіць І.Кеплер. У яго, як пазней і ў Дэкарта, яна мела, аднак, тэалагічную падставу: закон азначае звядзенне разнастайных феноменаў да адзінства, усталяванага Богам у акце тварэння [40, c.114].

Вызначыць, на які час прыпадае пачатак навуковай рэвалюцыі, з якімі падзеямі і з якімі дзеячамі навукі ён звязаны, – справа нялёгкая: дастаткова сказаць, што некаторыя даследчыкі аспрэчваюць нават рэвалюцыйны характар тэорыі Каперніка [25, c.63]. Найбольш слушным падаецца ў дадзенай сувязі меркаванне, згодна з якім вырашальныя трансфармацыі навуковых ведаў адбыліся ў XVII стагоддзі. Неабходна падкрэсліць, што ў гэты час працягваецца інтэнсіўная праца, скіраваная на выяўленне істотных характарыстык навуковай метадалогіі. У выніку прапаноўваюцца тры асноўныя версіі новай праграмы навуковых даследаванняў. Першая з іх звязаная з творчымі пошукамі Г.Галілея, яна развівае згаданыя вышэй ідэі І.Кеплера. Яе найістотнейшая рыса – перакананне ў тым, што матэматычныя пабудовы выяўляюць істотныя характарыстыкі рэальнага стану рэчаў і што абгрунтаваныя пры дапамозе матэматычных працэдур тэарэтычныя палажэнні дапускаюць эмпірычную, эксперыментальную праверку і патрабуюць яе. Яна нацэльвае на стварэнне ідэалізаванай карціны рэальных працэсаў, якая праз згаданую эксперыментальную праверку не страчвае сувязі з гэтымі працэсамі.

Другая версія навуковай праграмы знайшла сваё найбольш яскравае абгрунтаванне і ўвасабленне ў творчасці Р.Дэкарта. Гісторыкі навукі характарызуюць яе як “кінетычны карпускулярызм” [58, c.80] і бачаць у ёй спробу адрадзіць антычны атамізм, надаўшы яму строгую матэматычную форму ў традыцыях александрыйскай навукі. Істотнае значэнне ў ёй надаецца таксама дэдуктыўнаму спосабу выбудоўвання разваг, у якіх здзяйсняецца тэарэтычная дзейнасць. З галілееўскай версіяй версію Дэкарта лучыць матэматычная канцэпцыя руху, так што паўстае пытанне пра магчымы непасрэдны ўплыў Галілея на яе распрацоўку, наяўнасць якога, аднак, сам Дэкарт рэзка і катэгарычна адмаўляў [58, c.81].

І, нарэшце, трэцяя версія навуковай праграмы была распрацаваная Ф.Бэканам. У ёй развіваецца ідэя эксперыментальнага засваення прыроды, падкрэсліваецца эўрыстычная значнасць эксперыментаў (у адрозненне ад галілееўскай версіі, дзе за імі замацоўваецца найперш функцыя праверкі і кантролю, хоць Г.Галілей у сваіх пошуках зусім не ігнаруе і эўрыстычны тып эксперыментавання [58, c.83]). Ф.Бэкан падкрэслівае таксама здольнасць навукі кардынальна змяніць жыццё чалавецтва, паспрыяць рашэнню грунтоўных сацыяльных праблем і нацэльвае яе, такім чынам, на дасягненне адпаведных мэтаў (што не магло не знайсці станоўчы водгук у грамадстве).

Неабходна адзначыць, што на працягу XVII стагоддзя адбывалася плённае ўзаемадзеянне згаданых падыходаў да вывучэння прыроды, якое падрыхтавала глебу для іх творчага сінтэзу, здзейсненага ў навуковых даследаваннях І.Н’ютана, вынікі якіх яскрава засведчылі факт нараджэння навукі сучаснага тыпу.

Дадзеная падзея, як указвалася вышэй, была абумоўленая развіццём грамадства ўвогуле. Навука сучаснага тыпу была неабходнай і запатрабаванай у арганізаваным на новых прынцыпах грамадскім жыцці. Тым не менш за сваё грамадскае прызнанне яна мусіла змагацца з усіх сіл: надта смелай і нязвыклай яна была ў сваіх падыходах і ідэях, каб быць проста і лёгка прынятай у грамадстве, якое дагэтуль стагоддзямі традыравала пэўную – асвечаную хрысціянскай рэлігіяй і царквой – карціну свету і пэўную – хрысціянскую – сістэму каштоўнасных каардынат. Праўда, І.Прыгожын і І.Стэнгерс даводзяць пра “рэзананс, г. зн. узаемнае ўзмацненне, двух дыскурсаў” – навуковага і тэалагічнага, [75, c.46]. Славутыя аўтары, мяркуючы па ўсім, шмат у чым маюць рацыю. Неабходна, аднак, адзначыць, што на шляху згаданага ўзаемнага ўзмацнення і спрыяння існавалі магутныя перашкоды, бо ўсвядоміць унутраную блізкасць сучаснай навукі і рэлігійнага дыскурсу для шырокай масы людзей было звышскладанай задачай. Менавіта таму новая навука мусіла прабіваць сабе дарогу праз канфлікты і калізіі, нястомна пераконваючы сучаснікаў і сведкаў працэсу яе нараджэння (найперш вуснамі Ф.Бэкана) у сваёй каласальнай практычнай значнасці ці (напрыклад, вуснамі Г.Галілея) у суладнасці яе ідэй з прынцыпамі хрысціянскага веравучэння. Відавочна, аднак, што ў гэтых сваіх намаганнях яна ў канчатковым выніку была асуджаная на поспех.

У дадзенай сувязі паўстае пытанне, чаму навука сучаснага тыпу ўзнікла менавіта ў заходнім культурным асяродку. Індыйская, кітайская, арабская цывілізацыі таксама дасягнулі значных поспехаў у навуковым пазнанні прыроды. Але ні дасягненні навукі, ні тэхнічныя вынаходствы (компас, папера, кнігадрукаванне, порах у Кітаі былі вынайдзены раней, чым у Еўропе) не мелі ў іх такога дэстабілізацыйнага эфекту, якi яны выклікалі на заходнім цывілізацыйным абшары [75, c.45-46]. Як указваюць І.Прыгожын і І.Стэнгерс, у сацыяльным плане такая сітуацыя была абумоўленая тым, што напрыканцы Сярэднявечча еўрапейскія інтэлектуалы ў асноўным не залежалі ад уладаў і вылучаліся схільнасцю “да інавацыяў, да вычарпання ўсіх іх магчымасцяў, якімі б небяспечнымі для грамадскага парадку яны ні былі”, у той час, напрыклад, як кітайскія навукоўцы “былі чыноўнікамі, абавязанымі прытрымлівацца бюракратычных правілаў”, належалі да бюракратычнага дзяржаўнага апарату, які меў на мэце падтрыманне грамадскага статус-кво [75, c.45]. Знаўцы гісторыі і культуры Кітая адзначаюць таксама, што праз уласцівае гэтай культуры ўяўленне пра гарманічнае ўладкаванне свету ў ёй не было выпрацавана паняцце закона прыроды [75, c.48-49].

Ідэя, паводле якой прыродныя працэсы падпарадкоўваюцца пэўным заканамернасцям, праз пазнанне якіх можна дасягнуць панавання над прыродай, мела грунтоўнае значэнне ў заходнім культурным асяродку і заставалася чужой для Усходу. Менавіта заходняя цывілізацыя спарадзіла той дынамічны, дзейны і зацікаўлены ў веданні законаў прыроды тып асобы, пра які вялася гаворка вышэй. У канчатковым выніку пытанне пра тое, чаму ён з’явіўся менавіта на заходнім цывілізацыйным абшары, узыходзіць да пытанняў пра спецыфіку заходняй і ўсходняй культур, пра сутнасць і характар гістарычнага развіцця чалавецтва ўвогуле, пра прычыны яго нераўнамернасці – пытанняў, якія патрабуюць і заслугоўваюць спецыяльнага аналізу, што выходзіць за межы задач дадзенага дапаможніка.

Дата добавления: 2014-10-31