Сын есім –имя прилагательное

Заттың түсін, сапасын, белгісін, күйін, көлемін, иісін, тағы басқа қасиеттерін білдіретін сөздер сын есім деп аталады.

Сын есімнің сұраулары- қандай? қай?

Тұрақты белгілері:

I.Мағынасына қарай (по значению)	1.Сапалық-качественные   2.Қатыстық -относительные	ақ, сары, үлкен, кіші, ауыр, тәтті, ащы шөпті, сулы, сөзшең, сүзеген, дарынды, балықсыз
II.Тұлғасына қарай (по способу образования)	1. Негізгі -непроизводные   2. Туынды- производные	көк, сары, кең, жылы, терең.   балалы, қара көк, көкпеңбек, жібек көйлекті, ақшыл. ауызғы, төргі, көктемгі. /-қы,-кі, -ғы-гі, -сыз,-сіз, лық,-лық, -дай,-дей,-ық, ік -аған, -еген, -малы, -мелі./
III. Құрамына қарай (по составу)	1. Дара –простые   2. Күрделі - сложные	сары, күрең, қатты, түнгі, ұмытшақ, терең. аппақ, үлкен-үлкен, қара ала, қою қара сақалды, түлкі ішікті.

Ескерту: 1. Сапалық сын есім - сын есімнің негізгі түп қазығы.

2. Қатыстық сын есім басқа есімдер мен етістіктерге жұрнақтар жалғану арқылы жасалады.

Сын есімнің зат есімге айналуы.

Егер сын есімдерге жалғаулар (көптік, септік, жіктік, тәуелдік) жалғанса, ол зат есімге айналады.

Мысалы:ақтар – тар- көптік жалғау

ағы –ы – тәуелдік жалғау

аққа – қа – септік жалғау

ақпын – пын – жіктік жалғау

Сын есімнің шырайлары- степени сравнения прилагательных

жай шырай простая степень	салыстырмалы шырай сравнит. степень	мысалдар
қысқа, толық, жеңіл	-рақ, -рек, -ырақ, -ірек	қысқа-рақ, толығ-ырақ, жеңіл-ірек
қысқа, толық, жеңіл	-лау, -леу, дау, -деу, тау, -теу	қысқа-лау, толық-тау, жеңіл-деу
Қу, боз, ақ, көк, қоңыр	-қыл, -ғыл, -ғылтым,-шылтым, -аң, -қай, -ғыш	қу-қыл, боз-ғыл, ақ-шыл, көк-шілтім, қоңыр-қай, боз-ғыш

жай шырай простая степень	күшейтпелі шырай превосходная степень	мысалдар
қысқа, толық, жеңіл	күшейтпелі буындар усилительные слоги	қып-қысқа, топ-толық, жеп-жеңіл
қысқа, толық, жеңіл	күшейткіш үстеулер усилительные наречия –ең, аса, тым, орасан, өте	ең қысқа, тым толық, өте жеңіл

жай шырай простая степень	асырмалы шырай усилительная степень	мысалдар
қысқа, толық, жеңіл	өте,тым, аса	өте қысқа, тым толық,аса жеңіл

Сын есімнің синтаксистік қызметі

1. Сөйлемде негізінен анықтауыш қызметін атқарады.

Мен жіңішке ине алдым. – жіңішке –анықтауыш

2. Сөйлемде бастауыш қызметін атқарады.

Қызылдар ақтардың тас-талқанын шығарды. - қызылдар -бастауыш

3. Сөйлемде баяндауыш қызметін атқарады.

Мен өте жүйрікпін. -ж үйрікпін – баяндауыш

4. Сөйлемде толықтауыш қызметін атқарады.

Жақсыдан шарапат, жаманнан кесепат. - жақсыдан, жаманнан – толықтауыш

5. Сөйлемде пысықтауыш қызметін атқарады.

Жақсы студент үздік оқиды. – үздік –пысықтауыш

Сын есімнің морфологиялық талдау үлгісі

Абайдың жүзінде ақшыл, сұрғылт тартқан бір толқын пайда болды.

Ақшыл – сын есім

1. Мағынасына қарай –сапалық

2. Тұлғасына қарай –туынды

3. Құрамына қарай – дара

4. Салыстырмалы шырай - ақ- түбір, -шыл – салыстырмалы шырайдың жұрнағы

5. Синтаксистік қызметі - қандай? сұрағына жауап беріп, анықтауыш қызметін атқарады

6. Сұрғылт та осылай талданады.

Бекіту

№1-жаттығу

Сапалық сын есімдер мен қатыстық сын есімдерді екі топқа бөліп жаз:

Ақ, қызыл, жаман, балалы, аталық, нашар, шөпті, тәуір, кең, балықсыз, сөзшең, үлкен, кіші, ұйқышыл, тәтті, сөзшең, ашық, сынық, ауыр, жеңіл, тез, ынталы, дарынды, сары, биік, таулық, мұртты.

№2-жаттығу

Мына есім сөздерден жұрнақ арқылы туынды сын есім жаса: мал, өнер, ой, қала, аудан, жаз, күз, қыс, көктем, ынта, жігер, дос, ұйқы,

№3-жаттығу

Дара және күрделі сын есімдерді бар сөйлемдерді екі топқа бөліп жаз:

Көкпеңбек еріндері қимылдайды. Арық бұзау тез тұра алмайды. Қызық әңгіме басталып кетті. Төбеміз кішкене-кішкене жақпар тастар. Жапырақтар қызыл сары түске боянды. Мына сөзде терең мағына бар. Жадыра- көп балалы ана. Жібек көйлекті қыз алдымнан шықты. Көктемдей құлпырған көңілі алас ұрды.

№4-жаттығу

Сөйлемдегі сын есімдердің шырайларын анықта: Жазушы ащы шындықты жайып салды. Мен осы жағдайды толығырақ білгім келеді. Мына тақырып мен үшін жеңілдеу екен. Сені ең жақын досым дер едім. Аспан бозғыл тарта бастады.Қоңыр күз де келіп жетті. Неге мына көйлектің етегін қып-қысқа етіп қидың? Бұл менің тұңғыш рет Астана қаласына келуім еді. Неге сенің жүзің қуқыл тартып тұр? Мына матаның көкшілтімінен ал.

№5-жаттығу

Сөйлемдегі сын есімнің синтаксистік қызметін белгіле: Мен қиын кезеңдерді бастан кештім. Қалаға ақтар баса көктеп кірді. Балам, жақсыдан үйрен, жаманнан жирен. Ол менің тұңғышым. Оның бүгін көңіл-күйі өте көтеріңкі.

Дата добавления: 2014-12-27