Кµне ‡нді философиясыныњ негізгі мектептері

Кµне ‡ндініњ негізгі философиялыќ ескерткіштері

Ежелгі ‡нді философиясыныњ бастауы — біздіњ дєуірімізге дейінгі II жєне I мыњжылдыќтарда ќалыптасќан Ведалар, олар тек ‡нді елініњ ѓана емес, б‰кіл адамзаттыњ кµне єдеби ескерткіштері болып саналады. Кейінірек Кµне ‰нді тілі санскритте жазылып алынѓан Ведалар ‡нді ќоѓамыныњ рухани мєдениетініњ, философиялыќ ойларыныњ ќалыптасып-дамуында айќындаушы рµл атќарды.

«Веда» сµзі «білім» дегенді білдіреді, біраќ б±л ерекше білім: гимндер, д±ѓалар, ќ±рбандыќ шалу, садаќа беру формулалары. Оларда д‰ние, 3 адам, адамгершілік туралы алѓашќы философиялыќ т‰сініктер бейнеленді.

Ведалар 4 бµліктен т±рады:

1. Самхиттер — к±дайларѓа арналѓан гимндер жинаѓы; олардыњ ењ кµнесі Ригведалар ќ±дайларѓа арналѓан 1028 гимннен т±рады;
2. Брахмандар — діни салт µлењдер жинаѓы, философиялыќ мањызы аса зор болмаса да, Самхиттер мен Упанишадалардыњ арасын байланыстырып т±р.
3. Аранъяктар — «Орман кітаптары» — ќоѓамнан бµлектенушілерге немесе орман кењістігінде аќиќат пен табиѓат туралы ойѓа берілушілерге арналѓан ережелер жинаѓы. Ќоѓамнан бµлектенудіњ µзі «іс-єрекет жолынан» «білім жолына», терењірек пайымдау жолына кµшу дегенді білдіреді, яѓни Араньяктарда д‰ниетанымдыќ мазм±н басымыраќ бола бастайды.
4. У панишадалар — философиялыќ мазм±ны терењ, рационалистік сипаты басым негізгі бµлім, Ведаларды аяќтаушы болѓандыќтан кейде веданта («Ведалардыњ соњы») деп аталады. Алѓашќы упанишадалар шамамен алѓанда біздіњ дєуірімізге дейінгі VII-VI ѓасырларда ќалыптасып, б±л дєст‰р ХІІ-ХІІ ѓасырларѓа дейін жалѓасты. Upani-sad («ќасында отыру»), яѓни ±стаздыњ аяѓыныњ жанында отырып, уаѓыз тындау, «ж±мбаќ білім» дегенді білдіреді. Упанишадалар — ±стаздыњ шєкіртпен диалогєњгімесі, оныњ таќырыбы — болмыстыњ алѓашќы бастауы, сол арќылы табиѓат пен адамныњ бойындаѓы ќ±былыстар т‰сіндіріледі.

Махабхарата кµне ‡ндініњ философиялыќ ескерткіштерініњ бірі болып табылады. Махабхарата — «Бхараттардыњ ±лы шайќасы туралы ањыз», діни, мифологиялыќ, философиялыќ ойлар жинаќталѓан кµне ‡нді эпосы, буддизмніњ ќасиетті т‰пн±сќаларыныњ бірі.

Жайнизм — кµне ‡нді философиясыныњ мањызды баѓыттарыныњ бірі, аттары ањызѓа айналѓан 24 таќуа-тиртханкар дамытќан. Олардыњ соњѓысы — біздіњ дєуірімізге дейінгі VІ-V ѓасырларда µмір с‰рген, Джина (Жын) немесе, Жењімпаз деген атќа ие болѓан ойшыл Махавира болды. Жайндардыњ кµзќарастарында олардыњ µмір с‰рген кезендеріне байланысты ерекшеліктер болѓанымен, мынадай тµрт тиым салуды олар б±лжытпай саќтады: ахимса - тірі маќ±лыќтардыњ ешќайсыныныњ µміріне зиян келтірмеу; астейя - ±рлыќ жасамау; сатья - шыншылдыќ; апариграха - ‰йірсектікке (М.Єуезов µзініњ «Будда» ењбегінде осы ±ѓымды «жабыспау» деп аударѓан) тиым салу. Махавира б±л тиымдарѓа бесіншісін - брахмачаръя - некеден бас тартуды ќосты. Жайн монахтары ±станулары тиіс осы тиым салулар екі мыњ жарым жыл бойы ќатањ саќталып отырѓанын ескерте кеткен д±рыс.

Уаќыт µте Махавираныњ жолын ќуушылар екі баѓытќа бµлінді: дигамбаралар («ауа киіндіргендер») жєне шветамбаралар («аќ кигендер»).

Жайндардыњ онтологиясы туралы айтсаќ, олар заттарды санадан тыс жєне одан тєуелсіз µмір с‰реді деп т‰сінді жєне бес немесе алты субстанцияны бµліп кµрсетті:

1) джива - тірі, жан, рухани субстанция; дживалардыњ саны шексіз кµп; 2) зат; 3) кењістік; 4- жєне 5) ќозѓалыс пен тыныштыќты бейнелейтін дхарма мен адхарма; 6) уаќыт.

Жайндардыњ пікірінше, субстанциялар мєњгі жєне µзгермейді, µзгеретін олардыњ кµріністері ѓана, заттан басќа субстанциялар бµлінбейді жєне формалары жоќ, яѓни, олар сезім м‰шелері арќылы ќабылданбайды, сезілмейді жєне денесіз. «Тірі» болып есептелетін дживадан басќа субстанциялар «тірі емеске» жатады.

Б±л субстанцияларды ќысќаша сипаттасаќ, барлыќ субстанциялар оларды µзіне сиѓызатын кењістікте µмір с‰реді. Кењістік ‰здіксіз, біраќ адам оны кµз алдына елестете алуы ‰шін жайндар оны сансыз кµп идеалдыќ бірліктерге - прадешаларѓа бµлінеді деп т‰сіндіреді. Жайндар шексіз кењістікті екіге бµледі: кµрінетін єлем кењістігі — «д‰ние» (лока) жєне «д‰ние-емес» (а-лока), соњѓысына кµрінетін кењістік пен прадешалардыњ шексіз саны кіреді.

Зат, жайндардыњ т‰сінігінде, ±саќ жєне бµлінбейтін бµліктер атомдардан т±ратын, бірігетін жєне ыдырайтын, сезілетін, формасы бар, белсенді, єр т‰рлі ќасиеттерге ие, ќозѓалыста болып отыратын субстанция. Оныњ алты к‰йі бар:

стхула-стхула - «µте дµрекі», яѓни ќатты заттар. стхула - «дµрекі», мысалы, с±йыќтар;

стхула - сукшма — «дµрекі-нєзік», мысалы, кµлењкелер жєне айнадаѓы бейнелер;

сукшма- стхула — «нєзік-дµрекі» кµзге кµрінбейтін газдар, иістер; сукшма «нєзік», ешќандай сезім м‰шелері ќабылдамайтын карма, энергия;

сукшма-сукшма - атом секілді «µте нєзік» зат.

Уаќытты субстанњия деп тек ќана дигамбаралар мойыњдайды, ол барлыќ субстанциялардыњ барлыќ кµріністерініњ єлемдік кењістікте пайда болуыныњ, µмір с‰руініњ жєне жойылуыныњ негізі ретінде ќарастырылады.

Адам жєне оныњ µмірі мєселесін шешуде жайнизм «µмір дегеніміз — азап» ±ѓымын ±станады. Азап — карма зањыныњ нєтижесі. Карма зањыныњ мєні мынада: жеке µмір аѓынын ќ±райтын элементтерге б±рынѓы элементтер мен адамгершілік сипаты бар істер єсер етеді, адамныњ жаќсы немесе жаман ќылыѓы б‰кіл аѓында ерте ме, кеш пе, бір салдар туѓызады. Жайнизм б±л зањды жењуге болатынына сенімді, оны жењетін джина (жын). ¤ткен µмірдегі жаман істерді адам ‰ш нєрсені орындау — д±рыс сенім, д±рыс таным жєне д±рыс мінез-ќ±лыќ арќылы жење алады, біраќ адам азаптан толыќ ќ±тылу ‰шін жан денеден тєуелсіз, жоѓары т±руы керек. Дене ќ±рсауынан шыѓа алмаѓан жан ќ±марлыќќа, нєпсіге икем келеді де, бейнет шегеді, тері арќылы жанныњ ішіне лас заттар аѓыны, µтіп, адам моральдыќ азѓындауѓа ±шырайды.

Моральдік ластанудан, азап-ќасірет шегуден азат болу – жайнизм т‰сінігі бойынша, адам µмірініњ маќсаты. Оѓан жету ‰шін аталѓан ‰ш шартты б±лжытпай орындап, µз ќ±марлыќтарын жењген рухани ±стаздардыњ басшылыѓымен таным процесін ‰немі ж‰ргізіп отыруѓа міндетті. Жайндар µмірді аса ќатты ќадірлегенін айта кету керек, олар тек адам µмірі емес, жалпы µмір атаулыныњ бєрі ќ±нды деп есептеді, жан-жануарлар мен жєндіктердіњ µміріне де зиян келтірмеуге тырысты. Адал, шыдамды, µзіне талабы ќатты, ќоршаѓан д‰ниеден тєуелсіз, кешірімді, тірі маќ±лыќтарѓа мейірімді аскет адам ѓана µмірдіњ мєніне жетеді деп т±жырымдады.

Буддизм — кµне ‡нді философиясыныњ басты аѓымы, буддизм дінініњ негізінде д‰ниеге келген. Негізін ќалаушы — біздіњ дєуірімізге дейінгі 560-480 жылдары Гималайдыњ бауырындаѓы Капилавасту мемлекетінде µмір с‰рген Сидхартха Готама (философиялыќ єдебиеттердіњ кµбінде Сидхарта Гаутама деп жазылып ж‰р). Жас шаѓында баќытты, тµрт ќ±быласы тењ болып µмір с‰рген Гаутама µмірдіњ кєрілік, ауру, µлім секілді жаѓымсыз ќ±былыстарымен кездескен соњ адамды азап-ќасіретке толы м±ндай µмірден ќ±тќару керек деп шешті.

Сидхартханыњ б±л шешімі туралы белгілі ќазаќ жазушысы М±хтар Єуезов µзініњ «Будда» ењбегінде жаќсы баяндады: «Адам біткен ауырады, ќартаяды, µледі. Ендеше несіне б±л адам µмір с‰ріп ж‰р? Бір саѓатта ауырып ќалатын болса, саѓат сайын єлі азайып, сиќы б±зылып, ќартаятын болса, болжаусыз бір саѓатта µліп ќалатынын біліп отырѓанда не ќуаныш, не ж±баныш бола алады. Б±ны біле т‰ра ќызыќ кµріп ќуануѓа бола ма? Б±л жµн емес, б±дан ќ±тылу керек» («Абай» журналы. 1918 ж., №3).

Азапты µмірден ќ±тылудыњ екі жолы бар: сыртќы д‰ниені µзгерту арќылы адамдардыњ бєріне ортаќ утопия ќ±ру жєне µзіндік «Менді» µзгерту, µзгеріске, яѓни, ішкі болмыстыњ ќасіретіне ±шырамайтын «ішкі утопияны» ќ±ру. Будда екінші, экзистенњиалдыќ жолды тандап, таќуалыќ µмір кешуге, адамзаттыњ рухани ±стазына айналуѓа бел байлайды. Єкесініњ ‰йінен кетіп, Урувилланыњ мањындаѓы-Бодхи аѓашыныњ астындаѓы оњаша жерге орналасќан Сидхартха ханзада жеті к‰ннен соњ ќасіретті µмірден тазару жолдарын тауып, н±рланады. Азап шегу мен ќасіретке толы µмірден ќ±тылудыњ жолын ол тµрт аќиќат арќылы белгілейді:

1. µмір — тынымсыз к‰рес, азап, бейнет;

2. азап, бейнет нєпсіден, ќ±марлыќ-ќ±штарлыќтан (µмір с‰руге

1. ќ±марлыќ, рахатќа ќ±марлыќ, µлуге ќ±марлыќ) туады; азаптыњ себебі бар. Оны танып-білуге болады;

4. азап пен бейнеттен ќ±тылу жолы сегіз ќаѓидадан т±рады.

Буддизм µмірге ќ±марлыќты Жењу оњай емес деп т‰сіндіреді. Ол ‰шін д±рыс жол тањдап алу ќажет, ал оѓан д±рыс кµре білу, д±рыс ой, д±рыс сµз, д±рыс іс-єрекет, д±рыс µмір салты, д±рыс к‰ш-жігер, д±рыс назар, д±рыс кµњіл бµлу, секілді адамгершілік принњиптерден т±ратын сегіздік жол кіреді. Осы ќасиеттерді саќтай отырып µмір с‰ру арќылы нирванаѓа, тыныштыќќа жетуге болады.

‡нді философиясыныњ басќа баѓыттары сияќты буддизм де µлі материяныњ, органикалыќ д‰ниеніњ жєне жанды д‰ние элементтерініњ арасында себептілік бар екендігін мойындайды жєне соњѓы себептілікті ерекше бµліп кµрсетеді (карма теориясы). Буддистер карманы адамныњ µмірін ењ басты баќылаушы деп есептемегенімен, адамдарды карманыњ бар екендігін ±мытпауѓа шаќырады, сол арќылы ізгілікке жетелейді. Адамгершіліктік ластану аѓынныњ барлыќ элементтерін кірлетеді, сондыќтан оны бірте-бірте жойып, м‰лдем тазару жолымен нирванаѓа жетуге болады. Нирвана — адамдардыњ кµпшілігі ‰стіртін т‰сініп ж‰ргендей жєй ѓана рахатќа бµлену емес, з±лымдыќ пен нєпсіні тыю жолымен жансыз, сезімсіз абсолютке айналу, сананы µшіру, бір сµзбен айтќанда, абсолюттік тыныш к‰йге жету.

Буддизм нирванаѓа жетуге кµмектесетін белсенді єрекет жасау емес, кµп ойлап, пайымдауѓа негізделген медитањия – йога деп кµрсетеді. Т‰лѓа элементтер мен сана аѓынынан т±рады, ал элементтердіњ арасында адамныњ µз ойларын бір н‰ктеге жинаќтау ќабілеті — йога аса ќ±нды. Буддизм б±л ќабілет єр адамныњ бойында бар, мєселе оны дамыта білуде деп есептейді, яѓни, кµп нєрсе адамныњ µзіне байланысты. Осы факторды ерекше атап кµрсету керек, себебі буддизм адамныњ жетілуі оныњ µз ќолында, адам бейнет-ќасіреттен µз к‰шімен,. сыртќы к‰штердіњ, ќоѓамныњ єсерінсіз, µзіндік моральдыќ жєне интеллектуальдік жетілудіњ негізінде ќ±тылуѓа ќабілетті деп пайымдайды.

Нирвана теориясы адам рухыныњ еркіндігініњ, оныњ материалдыќ д‰ниеден, ќоѓамдаѓы касталарѓа бµлінуден тєуелсіздігініњ жаќсы дєлелі. Осы себепті Будда философиясы µзінен кейінгі кµптеген философиялыќ аѓымдарѓа, єсіресе Батыс философиясына ќатты єсер етті, ал буддизм діні єлемде ќазіргі кезде де кењ тарап отыр.

Чарвака-локаята — философиялыќ єдебиетте Кµне ‡нді философиясындаѓы материалистік деп ќабылданѓан баѓыт (локаятиктер). «Чарвака-локаята» сµзініњ маѓынасы белгісіз. Зерттеушілердіњ бір тобы тарихта Чарвака деген ойшыл болѓан деп болжамдайды, басќа бір ѓалымдар б±л аѓымныњ негізін салушы Брихаспати деп есептейді, ал кейбір ѓалымдар чарвака-локаятаныњ болѓан-болмаѓандыѓы белгісіз деген пікір білдіреді. Біраќ Кµне ‡нді ескерткіштерінде б±л аѓым туралы мєліметтер кездеседі, сондыќтан да соњѓы болжам негізсіз. Чарвака-локаятаныњ материалистік сипаты оныњ таным теориясында айќын кµрінеді. Таным-праманыњ негізі прамана ретінде локаятиктер логиќалыќ т‰йін-т±жырымдарды емес, аќиќат екендігі к‰мєн туѓызбайтын ќабылдауды ѓана мойындайды, оныњ негізі - т‰йсіктер. Олардыњ пікірінше, адамдар кµбіне ой т‰йіндеулерге сенеді де, ќателеседі, ал оларда аќиќат сирек кездеседі, басќа сенімді адамныњ пікірі де біз ‰шін таным негізі бола алмайды.

Чарвака-локаяталар о д‰ниеге сенбейді, б± д‰ние ѓана бар жєне б± д‰ниедегі болмыс пен онда µмір с‰руші заттар мєњгі жєне µзгермейтін тµрт элементтен: жер, от, су жєне ауадан т±рады деп есептейді. Сана, аќыл жєне сезім м‰шелерініњ негізі де осы элементтер, олар маќ±лыќ д‰ниеден µткенде ыдырайды. Локаятиктер жанныњ, Ќ±дайдыњ бар екендігін терістейді. Олар адам µмірініњ мєн-маќсаты — осы наќты µмірде рахатќа бµлену, азап- ќасіреттен аулаќ болуѓа ±мтылу деп т‰сінді, яѓни чарвака-локаята гедонизм принципін ±станды.

Дата добавления: 2015-03-29