Кµне Ќытай философиясыныњ негізгі ±ѓымдары

Адамды с‰ю (жэнь) — Конфуций философиясыныњ мањызды категориясы. Ењ єуелі єке мен ±лдыњ, билеуші мен шенеуніктердіњ, дос адамдардыњ, аѓа-інініњ арасындаѓы ќарым-ќатынастарды бейнелейді, сонан соњ ѓана жалпы адамдар арасындаѓы с‰йіспеншілікті білдіреді.

Алтын орта (чжун юн) — Конфуций философиясыныњ басты ±ѓымдарыныњ бірі. Б±л жетілген мораль ‰лгісі, адам еш нєрседе де шектен шыѓып кетпеуі керек дегенді білдіреді. Мысалы, тым ќызба немесе тым жай болѓан д±рыс емес, орташа к‰йді саќтауѓа ±мтылу керек. Конфуций б±л ±ѓымды аѓашты мысалѓа ала отырып т‰сіндіреді. Оныњ жоѓарѓы жаѓында орналасќан жапыраќтарѓа жањбыр мен к‰нніњ єсері тез жетеді, тµмендегі жапыраќтарѓа да аса ыњѓайлы емес. Ењ д±рысы, ортада орналасќан жапыраќ болу. Алтын ортаѓа жету ќиын, біраќ оѓан жеткен адам мєнді µмір с‰реді.

Асыл адам, бекзат адам (цзюнь-цзы) — адамгершілігі жоѓары, жан-жаќты жетілген, «алтын ортаѓа» жеткен, ізеттілік, шыншылдыќ, саќтыќ секілді ќасиеттерге ие жєне басќа адамдардыњ адамгершіліктік жетілуіне кµмектесуші адам. Конфуциийдіњ пікірінше, м±ндай ќасиеттерге мемлекетті билеуші, басќарушы адам ие. «Асыл адамдар» кµбейген сайын ќоѓам да жаќсара т‰седі, мемлекетті басќару да жењілдейді. «Асыл адамдардыњ» ‰лгісі зорлыќ арќылы баѓындырудан єлдеќайда баѓалы, себебі халыќта ‰рей, ќорќыныш емес, µз басшыларына деген сенім пайда болады. Б±л ±ѓымѓа ќарсы ±ѓым — «тµмен адам» ±ѓымы.

Дао — Д±рыс жол, космостыќ жєне адамгершіліктік зањ, Ќытай философиясыныњ басты категориясы, ол басќа категориялардыњ бєрін ќамтиды. Дао µзінен µзі дамитын универсумніњ жоѓарѓы принципі, барлыќ бар нєрселердіњ алѓашќы бастауы, д‰ниеніњ генетикалыќ бірлігі ретінде т‰сіндіріледі: бєрі одан туындайды жєне бєрі оѓан ќайта оралады. Сонымен ќатар, дао универсалдыќ зањдылыќ; Ќµктіњ µзі дао зањдарына баѓынады, яѓни, адам Жер мен Кµк зањдары арќылы дао жолымен ж‰реді, адамныњ µмірлік маќсат-міндеті даоны игеру, яѓни, д±рыс µмір с‰ру.

Ди — аѓаны сыйлау.

Инь жєне Ян — этимологиялыќ маѓынасы «тµбеніњ немесе µзен жаѓасыныњ кµлењкесі мен к‰нгейі» дегенді білдіреді. Инь мен Ян д‰ниедегі ретсіздіктерді тєртіпке келтіруші Кµк пен Жер к‰штері ретінде ќарастырылады. Олар бір-біріне ќарама-ќарсы, біраќ олардыњ ‰ндесіп, бірігуі бар нєрсеніњ бєрін басќаратын адамды д‰ниеге єкелді, Инь — д‰ниеніњ рањиональдік, “єйелдік” бастауы, Ян — бейсаналыќ, «ер адамдыќ» бастауы деп т‰сініледі. Ќытай философиясында Инь мен Янныњ µзара єсерінен табиѓат ќ±былыстары да, ќоѓамдаѓы µзгерістер де туындап отырады деп т±жырымдалады.

Ли — ритуал, салт, этикет.

Сяо — ата-ананы ќ±рметтеу.

Тянься — (орысша «Поднебесная»), «Кµкасты», Ќытай елініњ, мемлекетініњ синонимі, ќытайлыќтар µздерін ќазірге дейін осылай атайды. Кµк немесе Аспан ±ѓымы Ќытай философиясында жер бетіндегі барлыќ бар нєрсеніњ алѓашќы негізі жєне алѓашќы себебі, ењ ќ±діретті к‰ш. Адамдардыњ таѓдыры мен µмірін де, мемлекет істері мен табиѓат ќ±былыстарын да аныќтаушы жєне реттеуші Кµк, ал мемлекетті билеуші оныњ жердегі µкілі, сондыќтан да єрбір адам Кµкке табынуѓа міндетті.

Ци — этимологиялыќ маѓынасы «пісіп жатќан к‰ріштіњ буы» дегенді білдіреді, бірнеше маѓынаѓа ие: белгісіз, сапасы жоќ алѓашќы зат; д‰ниеден жоѓары космостыќ субстанњиядан ±шып шыѓып жатќан нєрсе; алѓашќы материалдыќ-элементтер-денелер, атомдар жєне т.б. Ци алѓашында т±тасып кеткен субстанциялардан т±рды, кейінірек таза мен б±лдырѓа — Инь мен Янѓа бµлінді деген т‰сінік ќалыптасќан.

Жалпы алѓанда, Ќытай философиясыныњ негізгі философиялыќ категориялары тарихи даму барысында кµп µзгеріске ±шырай ќойѓан жоќ, жалпы Ќытай ќоѓамы мен Ќытай философиясы секілді салыстырмалы т‰рде т±раќты, консервативті болды.

Дата добавления: 2015-03-29