Кµне ‡нді философиясыныњ негізгі ±ѓымдары

Кµне ‡нді философиясын зерттеуші ѓалымдар ежелгі ‡нді философиясыныњ терминологиясы шым-шытырыќ, ±ѓымдары аударуѓа ќиын, бір ±ѓымныњ µзі бірнеше маѓынаны береді деп ескертеді жєне оныњ себебін ‡њді еліндегі ойлау ж‰йесініњ Еуропадаѓы ойлау ж‰йесінен м‰лдем бµлектігімен, оны белгілі бір логикалыќ ж‰йеге келтірудіњ м‰мкін еместігімен т‰сіндіреді. Шынында да, єр халыќтыњ емір салты, д‰ние туралы т‰сінік-±ѓымдары, пайымдау тєсілі єр т‰рлі. Сол себепті бір халыќтыњ ез тілінде ќалыптасќан философиялыќ ±ѓым-категориясын екінші халыќтыњ тіліне аударып, терењ маѓынасын жеткізу м‰йкін емес. Мысалы, ќазаќ халќыныњ адам, µмір, ќоѓам, табиѓат туралы тамаша д‰ниетанымдыќ ойларын білдіретін ±ѓымдарды орыс тіліне аударѓан к‰нде де олардыњ µзіндік терењ мазм±нын, ±лттыќ сипатын дєл жеткізуге болмайды.

Дегенмен де, ежелгі ‡нді философиясыныњ негізгі ±ѓымдарыныњ мазм±ны туралы жалпы т‰сінік беріп ќарайыќ.

Архат — «жауды жењуші» дегенді білдіреді. Архат деп нирванаѓа жеткен, сананыњ тыныш аѓынын б±затын ќ±штарлыќ-ќ±марлыќ сезімдерін жењген адамды атайды.

Атман — б±л ±ѓымныњ бірнеше маѓынасы бар: «мен», «µзімді», «дене». Біраќ атман ±ѓымыныњ ењ басты маѓынасы — индивидуальдік жєне универсальдік космостыќ психикалыќ болмыс ретіндегі «адам». Осы маѓынада атман б‰кіл бар болып отырѓанныњ генетикалыќ жєне субстанњионалдыќ бастауы, негізі жєне соњы. Атман рухани жєне денелік деп бµлінеді, сондай-аќ, ол кµбіне аќыл-ойдан, сµз бен тыныстан т±ратын рухани бастау ретінде, «брахман» ±ѓымымен бірдей дењгейде т‰сініледі.

Брахман — бірнеше маѓынаѓа ие ±ѓым 1) абыздар кастасыныњ, брахмандардыњ µкілі; 2) абыз; 3) ќасиетті мєтіндер; 4) ќ±дай; 5) субстанция.

Будда — «н±рланѓан», «оянѓан». Кењ маѓынасында — арамдаушы сезімдер мен білместікті жењу жолдарын кµрсеткен жєне ќ±былыстардыњ абсолюттік жєне салыстырмалы табиѓаты туралы білімдерді толыќ мењгеруге жеткен адам. Тармаѓынасында — будда дінініњ негізін ќалаушыныњ аты.

Дхамма (пали тілінде) немесе Дхарма (санскрит тілінде) (dharma) - бірнеше маѓынаѓа ие ±ѓым. Ењ єуелі Будда ілімі, рухани білімніњ квинэссенциясы дегенді білдіреді, ар-±ждан, адамгершілік ілімі, єділеттіліќ, міндет, зањ, табиѓат, діни ќаѓида жєне таѓы басќа ±ѓымдарды біріктіреді. Тµмен Дхарма ќарапайым дењгейдегі ќ±былыстардыњ єрекетін, ал Жоѓары Дхарма болмыс зањдылыќтарыныњ асќаќ дењгейде єрекет етуін т‰сіндіреді. Таѓы бір маѓынасы — болмыстыњ элементтері. Єлемдік процесс — себептерден туындайтын жєне µшуге баѓыт алѓан нєзік, µткінші 72 дхарма-элементтердіњ µзара єсер етуі жєне оныњ соњѓы нєтижесі — абсолюттік тыныш к‰йге, сµнуге жету.

Йога — єдетте б±л ±ѓым индивидтіњ µзін-µзі физикалыќ жаѓынан жетілдіруініњ техникасы ретінде т‰сініледі. Шындыѓында, йога — терењ мєнді философиялыќ ±ѓым. Ежелгі ‰нділіктер т±лѓаны (pudgala) жеке элементтерден т±ратын рухани бµлік пен атомдардан т±ратын физикалыќ ќ±рылымныњ бірлігі деп ќарастырды. Элементтердіњ екеуі аса ќ±нды, егер оларды дамытуѓа ќажетті дењгейде назар аударылса, олар индивидті µзгерте алады. Б±л элементтер — баѓалык сараптау жасай білу ќабілеті жєне ойларьімызды бір н‰ктеге жинаќтай білу ќабілеті. Samadhi немесе уоga деген осы.

Карма — «іс-єрекет». Ењ мардымсыз деген іс-єрекеттіњ µзі б‰кіл µмір аѓымына єсер етеді де, б±л себеп, — жаќын уаќытта болсын, не біраз уаќыт µткен соњ болсын, — міндетті т‰рде салдар туѓызады, ол жаќсы немесе жаман болуы м‰мкін. Жаѓымды істердіњ нєтижесінде баќыт пайда болады, ал жаѓымсыз істер азап, ќасірет єкеледі. Осы адамгершілік зањдылыѓы карма деп аталады.

Нирвана -«жоѓалу», «сµну», К‰нделікті µмір — бітпейтін ќ‰йбењ тіршілікке, азап-ќасіретке толы баќытсыз болмыс, ал нирвана — осы азап-ќасірет шегуден, карма зањыныњ негізінде ќайта туылудан ќ±тылып, сананыњ µшуі, болмыстыњ арамдыќтан тазаруы. Адамныњ б±л к‰йін сипаттап жеткізу ќиын, ‰нді ойшылдарыныњ µздері нирвананы логикадан жєне уаќыттан тыс деп ќарастырады. Єдетте нирвана ±ѓымын рахат ±ѓымы арќылы ±ѓынуѓа тырысуѓа болады, біраќ рахат т‰йсікпен, сезіммен байланысты к‰й, ал нирвана-абсолютте т‰йсіктер де, сана да, жігер де жоќ, ол з±лымдыќ пен ќ±марлыќтардыњ тынышталуы, сезінбеудіњ толыќ дєрежесіне жету.

Сансара — азап-ќасіретке толы ќайта туылудыњ, µмір мен µлімніњ ‰здіксіз процесі. Сансараныњ тамыры — білместікте, сондыќтан одан ќ±тылу жолы — нирванаѓа ену.

Дата добавления: 2015-03-29