Гаплоидты технологиялар алу жолдары 2 страница

Клеткаларды мынадай төрт жолмен иммобильдеуге болады: 1) клеткаларды түрлі окшау (инерттік) заттармен каптау (альгинат, агар, полиакриламид, коллаген т.б.); 2) оқшау заттың беткі кабатына клеткаларды адсорбция аркылы орналастыру; 3) окшау заттьщ беткі кабатына клеткаларды биологиялык макромолекулалармен (лектиндермен) «тігу»; 4) клеткаларды коваленттік байланыстар аркылы окшау субстратка орналастыру (мысалы карбоксиметилцеллюлозаға). Көбісінше алғашкы екі тәсіл колданылады. Биологиялык жағынан окшау затка бекіген клеткалар өз өміршендігін сактайды. Бекіген клеткалар төңірегінде коректік орта көп мөлшерде жүріп түрады, онын кұрамын өзгертіп, өсу каркындылығын бәсендетіп, косымша заттарды көбірек алуға болады.

3.Аналық жұмыртқасын ағзадан тыс ұрықтандыру. Ооциттердің in vitro жағдайында жетілуі

Сүт қоректілерді ағзадан тыс(in vitro) ұрықтандырып эмбриондардың ерте кезеңдік дамуын қамтамасыз ететін толық жүйесін қалыптастыру, мал шаруашылығы саласының тиімділігін арттыруға бағытталған ғылыми-ізденіс

жұмыстары мен тəжірибелік іс-шараларды шешуде үлкен маңызға ие. Іn vitro жағдайында ұрықтандыру жүйесі ғылымда ең алдымен ұрықтану кезінде аталық пен аналық жыныс жасушаларының қосылуындағы жүретін биохимиялық жəне физиологиялық құбылыстарды сараптау үшін қажетті құрал ретінде де пайдаланылды. Тек ағзадан тыс ұрықтандыру техникасы толықтай меңгерілгеннен кейін ғана жануарларға, əсіресе ауылшаруашылық малдарына, гендік жəне жасушалық инженерия бағытында ауқымды зертте-улер жүргізуге шынайы мүмкіндік туылды. қазіргі кезде белгілі ауылшаруашылық малдарының көбею қабілеттіліктерін гормональды реттеу əдістері жоғары деңгейде овуляция мерзімін басқарып отыруға мүмкіндік бермеуі себепті, қажетті даму кезеңдеріндегі эмбриондардың керекті санын ала алмаймыз.

Малдармен жасушалық жəне гендік инженерия жұмыстарын жүргізу, га-металар жəне эмбриондармен ағзадан тыс ортада ұзақ уақыт манипуляция-лар жүргізуді қажет етеді. Сүт қоректі жануарлардың аналық жұмыртқасынin vitro жағдайында

ұрықтандыру жұмыстары келесі кезеңдерден тұрады: ооциттердіңin vitro жағдайында жетілуі, сперматозоидтар капацитациясы, in vitro жағдайында ұрықтандыру мен ерте кезеңдік дамуын қамтамасыз ету. Ооциттердіңin vitro жағдайында жетілуі Сүт қоректілердің, мысалы, оның ішінде генетикалық мүмкіндігі жоғары

іріқара, қой мен шошқалардың аналық безіндегі көптеген жыныс жасуша-ларын тиімді пайдалану арқылы құнды малдарды көбейтіп, генетикалық тұрғыдағы табыстарды дəстүрлі сұрыптау жұмыстарынан бірнеше есе жыл-дам жүргізуге болады. Аталған мал түрлерінде, басқа да сүт қоректілердегі сияқты күйітке келген мерзімдерінде овуляцияланған аналық жұмыртқасының саны, олардың туылған кездерінде аналық бездерінде тұқым арқылы берілген

мыңдаған жыныс жасушаларының тіптен де аз ғана бөлігін құрайды. Қалған ооциттер аналық без ішінде регенерацияланады немесе басқаша айтқанда атрезияға ұшыратылады. Сондықтан, осындай аналық бездеріндегі ооциттерді малдарға жасанды түрде əсер ету арқылы бөліп алып, ағзадан тыс жерде ұрықтандыруға болмай ма деген сұрақ өздігінен туындайтыны белгілі. Қазіргі кезде малдардың аналық жыныс безінде орналасқан ооциттердің қорын

түгелдей пайдалану əдісі жасалынбағанымен, фолликуладағы ооциттердің біталай бөлігін ағзадан тыс жерде жетілдіру мен ұрықтандыру жұмыстарын жүргізу мақсатында алуға болады. Үй қояны фолликулаларынан бөлініп алынып арнайы қоректік ортаға салынған ооциттерде мейоз үдерісінің өздігінен жалғасын табуы алғаш рет Г.Пинкус жəне Н. Энзман тарапынан(1935) анықталған болатын.

1 Жасушалар мен ұлпалар дедиференциясы

Лайықты қоректік ортада кейбір клеткалар бөліну арқылы көбейіп каллус ұлпасына айналады

Каллус дедифференцияланған клеткалардан тұрады Олай болудың себебі –әлдеқашан бөлінуін тоқтатқан,дифференцияланған клеткалар ин витро жағдайында қайтадан бөліне бастайды Бөліну қабілетінен айырылған мұндай клеткалардың жаңадан пролиферация жолына түсіп бөліне бастауы,олардың дедифференцияланғанын көрсетеді Басқаша айтқанда маманданған күйін жоғалтқанын белгілейді

Бұл процестін негізінде гендердің дифференциалды активтілігі жатады Клеткалардың құрылымы мен қызметі гендердің активтіліне байланысты Организмдегі клеткалардың құрылымы мен атқаратын қызметі өзгеруіне себепші болатын,әр түрлі гендердің экспрессиясы Яғни,клеткалардың мамандануы көптеген гендердің әрекеттесуіне байланысты Организмнің барлық клеткаларында гендері бірдей болса да,олардың бәрі бір мезгілде әрекеттенбейді Әдетте гендердің азғантайы ғана (5%)активті болады Активті гендердің қатарына биологиялық түр ерекшелерін белгілейтін және клеткалық метаболизмді іске асырушы гендер кіреді Бұдан басқа,олардың қатарына тек қана осы мүшеде,ұлпада,клеткада активті болатын гендер және белгілі бір кезеңде активтелетін гендер мен өзгерген сыртқы жағдайлардың әсерімен активтелген гендер кіреді

Клеткаларда атқаратын қызметіне (функционалдық мамандығына)байланысты физиологиялық және құрылымдық айырмашылықтардың пайда болуын дифференциялану процесі деп атайды Дифференциялану деген ұғым меристемалық клетканың маманданған клеткаға айналуын көрсетеді Құрылымы мен қызметі біртектес меристемалық клеткалар,әр түрлі даму жолдарына түсіп,алуан түрлі маманданған ұлпаларды түзеді Сөйтіп,клеткалардың бір-бірінен айырмашылығы,оларда әр түрлі гендердің жұмысқа қосылуына байланысты болады

Жаңадан пайда болған клетканың одан әрі даму мүмкіндіктері әйр қилы Әрбір клетканың белгілі тип бойынша дамуының генетикалық бағытын детерминация деп атайды ОЛ даму физиологиясының негізі болады Клетканың белгілі бір даму жолына түсуі ерекше белоктардың жиынтығының түзілуіне байланысты Маманданған клеткада тек өзіне тән белоктар синтезделеді Бұл генднрдің дифференциалды активтілігінің салдары яғни гендердің біреулері экспрессияға ілінеді,басқалары сол мезгілде репрессияланған күйде қалады Сөйтіп клетканың фенотипі,оның қызметі белоктармен белгіленеді Клетка қасиеттері ферменттер мен басқа белоктардың ықпалына байланысты Ал белоктардың құрылымы иРНК-мен белгіленеді

2. In vitro жағдайындағы сомаклоналдық өзгергіштік және өсімдік селекциясы

Өсімдік селекциясында химиялық және физикалық агенттердің көмегімен индукцияланған,яғни қоздырылған мутагенез әдісі көптен бері пайдаланылып келеді Бұл жолмен әлемде ауылшаруашылық дақылдардың мыңға жуық сорты алынды Дегенмен мутациялық селекцияның жетістіктері зиянды мутациялардың жоғары жиілігімен,хромосомалардың қайта құрылуымен,мутанттарда мозаицизмнің пайда болуымен шектеледі,сондықтан тұрақты селекциялық линияларды алу ұзақ және қиын жұмысқа айналады

Ин Витро жағдайында өсімдіктің қалпына келтіру әдістерін дамыту және самоклональдық өзгергіштік құбылысының ашылуы қоздырылған мутанттарды алуға мүмкіндік берді

Самоклональдық өзгергіштік ұлпаны қолдан өсіргенде пайда болатын өзгергіштіктің бірі Инвитро өсіндісінде алынған ұлпаның бірқалыпты болмауы туралы алғашқы мәліметтер 1961 жылы жарияланған Кейбір жағдайда қалпына келтірілген өсімдіктің жеке қасиеттері жағынан бастапқы өсімдіктен 15-20%айырмашылығы болады

Самоклональдық өзгергіштік кариотиптік,морфологиялық,биохимиялық және молекулалық деңгейлерде болады Инвитро жасушаларында полиплоидтық және анеуплоидтық өзгерістер,хромосомалық аберрациялар,митоздың бұзылуы белгілі болған Жеке диплоидтық жасушалардан алынған каллус ұлпасында диплоидты,тетраплоидты және анеуплоидты хромосомалар жиынтығы анықталған

Хромосомалардың үлкен және кіші өзгерістері анықталған кезде транслокация және анафаза көпіршелері пайда болып,хромосомалар ажырайды Хромосомаларды дифференциалдық тәсілмен бояғанда,оларға тән құрылымдық өзгерістер айқындалады

Самоклональдық өзгергіштік арқылы генқорды байытуға мүмкіндік туады Сонымен бірге самоклональдық өзгергіштіктің көмегімен селекциялық жолмен бір генотипте қосылмайтын белгілерді алуға болады Самоклональдық өзгергіштіктің арасында күрделі де қарапайым генетикалық өзгерістер кездеседі Мәселен,картоп бұтағының пішінін,түйнек бояуын және оның түйін байлау мерзімін,ауруға төзімділігін,фотокезеңге сұранысын өзгертетін темекі мен қызанақтың пішінін,гүл,жеміс және жапырақ бояуын,пісу мерзімін,аталықтың ұрықсыздығын өзгертетін сомаклондар алынды Жұмсақ бидай регенеранттары арасында тұқым қуалайтын мынадай белгілерінде өзгерістер байқалған масақ биіктігі,масақтағы дәндер саны,ақуыз бен ферменттердің қанықпасы Гендік талдау көрсеткендей сомаклональдық өзгергіштің генетикалық негізі көптеген жағдайда ядро,пластид немесе митохондрия геномындағы бірлі-жарым гендердің немесе олардың шағын тобының доминант,жартылай доминант немесе рецессивті мутациялары болып табылады

3. Өсімдіктерді клондық микрокөбейту әдісін түсіндіріңіз.

Клондық микрокөбейтудің түрлі әдістерін ғалымдар ол кезде өтетін морфогенездің өзгешеліктеріне қарай жіктейді Н В Катаева мен Р Г Бутенко былай жіктеуді ұсынады А) бұрыннан болған меристемалардан өскен өсімдіктер Б)жаңадан пайда болған меристемалардан өскен өсімдіктер

Бірінші типті өсімдіктер бүтін өсімдікте бұрыннан болған меристемаларды (сабақтың апексі,қолтық және бұйыққан бүршіктері)активтендіру жолымен пайда болады Бұл меристемадан шыққан өсімдіктер генетьикалық жағынан аналық өсімдікпен пара пар өйткені апекстерді ин витро жағдайында өсіргенде олар генетикалық тұрақтылығын сақтайды

Екінші типті өсімдіктер ин витро жағдайында пайда болған бүршіктер мен эмбриоидтардан алынады Бұл өсімдіктерде маманданған және каллус клеткаларынан шыққандығына байланысты генетикалық төзгергіштіктер орын алуы мүмкін

Срндықтан шыққан клондар бастапқы өсімдіктен біршама ауытқып кете береді Сөйтіп бұл әдісті тек каллустары тұрақты немесе регенеранттарда пайда болған өзгерістер табиғи өзгергіштіктен аспайтын өсімдіктерге пайдалануға болады

Бүршіктер мен эмбриоидтар былай пайда болады 1) экспланттың маманданған клеткаларынан тікелей (көбейме мүшелерінің ұлпаларынан,эпидермистан,субэпидермис ұлпаларынан,жапырақ мезофилінент,б) 2)экспланттан шыққан алғашқы каллустан 3)көшіріп отырғызған каллустан немесе суспензиядағы клеткаларданӨсімдіктерді клондық микрокөбейту жұмыстарында қолданылатын негізгі əдіс – апикальді басымдылықты басу арқылы жүргізілетін өсімдік бойында бұрыннан бар меристеманың дамуын белсендіру болып табылады. Бұл əдіс екі жолмен атқарылады: а) сабақтағы ұштық меристемасы алып тасталып, микроқалемшеленген екпе материалдарын in vitro жағдайында құрамында гормондары жоқ қоректік ортада өсіру; б) қоректік орта құрамына көптеген қойындық өскіндердің пайда болу- ын қоздыратын цитокининдік əсер көрсете алатын заттарды қосу арқылы өтетін əдіс

1. Эмбриондарды трансплантациялау әдісі. Бұл əдістің басты мəні – генетикалық тұрғыдан аса бағалы малды буаздық мерзіміне жəне емізулі кезеңдеріне кететін уақыттардан босату болып табылады. Сонымен бірге, олардан аналық жұмыртқасының көп бөлінуін ынталандырып, ұрықтандырылғаннан кейін ерте дернəсіл (зародыш) кезінде сорып (шайып) алып, генетикалық жағынан құндылығы төмендеу реципиент малдардың жатырына отырғызады. Эмбриондар тасымалдау əдісін қолдану қажеттілігі жануарлардың келесідей биологиялық ерекшеліктерін пайдалануға негізделеді: 1. Ұрғашы малдардың жұмыртқа бездерінде көптеген ооциттердің болуы. 2. Ұрықтанатын орыннан (фаллопий түтігінің ампуласы) имплантация- ланатын (жатыр) орынға бекуге дейінгі имплантация алдындық еркін дамуы. 3. Эмбриондарды шайып алуға мүмкіндік беретін көбею мүшелерінің морфологиялық құрылысы. Эмбриондар тасымалдау технологиясы орындалуы барысында келесі кезеңдерден тұрады: – суперовуляцияны ынталандыру (шақыру); – донор малды қолдан ұрықтандыру; – эмбриондарды шайып алу (хирургиялық жəне хирургиялық араласу- сыз əдістер арқылы), – эмбриондардың сапасын in vitro жағдайында бағалау; – эмбриондарды қысқа не ұзақ мерзімге сақтау; – эмбриондарды басқа малға (реципиентке) отырғызу

2. Өсімдіктерден вируссыз көшет алу жолдары және сауықтыру жолдарын сипаттаңыз

Вирустар қоздыратын аурулармен күресудің негізгі жолы,ол аурудан таза,сауықтырылған көшет алу.Биотехнологиялық әдістерді қолданып вирустан тазартылған өсімдіктерді алуға болады.Вирусы жоқ өсімдітерді алу үшін апикалдық меристеманы өсіру әдісі қолданылады.Апикалдық меристеманы өсіру әдісі – өсу конусының ең жоғары ұшынан бір немесе екі алғашқы жапырақ бастамасы бар оқшауланған бөлігін залалсыздандырылған қоректік ортада өсіру әдісі.Бұл тәсіл вегетативтік жолмен, яғни жыныссыз жолмен көбейетін өсімдіктерге қолайлы болып келеді.Апекс – өсу конусының ең жоғары ұшыны.Апикальдық меристеманы өсіру әдісімен бірге термоөндеуді,хемотерапияны және вирустарды сарапқа салуды табысты қолданылады.Егерде апекс бөлініп алынатын өсімдікті жылумен өндесе,вирустың көбею тоқтап,өсіп шыққан өркенннің ұшында вирус болмайды.Ал сол меристемадан өсіп шыққан регенерант вирустан таза болады.

Жылумен өндегенде өсіп келе жатқан өркен ұштарында вирустың көбею күшті тежеледі,сондықтан жаңадан пайда болған меристема клеткаларында вирустың болмауы мүмкін.Жылумен өндеу нәтижелі болуы үшін донорлық өсімдіктерді жоғары температурада(34 – 40) өсуге жақсы жағдай жасап ұзағырақ ұстау қажет.Вирустардың 34 – 45 температурасында тежелуі зат алмасудың өзгерумен байланысты.Сол кезде жаңадан өсіп шыққан өркендерде ұштары вирустан таза болады.Танатық және жеміс – көкөніс дақылдарын сауықтыру үшін термоөңдеу,меристеманы өсіру және вирустық тест арқасында сұрыптау тәсілдері аралас қосыла қолданылады.

3.In vitro технологиясында микроклоналды көбейту әдістері

Микроклональды көбейтуді көптеген әдістер арқылы жүргізеді.Көптеген туындыгерлер экспланттарды өсіру жағдайы бойынша морфогенез үрдісін зерттей отырып,өсіру жағдайының өзгеруіне түрлі жауапты морфогенетикалық реакциялар байқады,бұдан клоналды микрокөбейту әдістерінің жаңаша жіктелуі туындады.Осыған байланысты микрокөбейту үрдісін төрт әдіс арқылы жүзеге асыруға болады:1)Өсімдіктегі меристемалардың дамуын белсендіру(Сабақ апексі,сабақтың қолтық бұйыққан бүршіктері.2)Адвентивті бүршіктердің тікелей эксплант ұлпаларынан пайда болу индукциясы.3)сомалық эмбриогенез индукциясы.4)адвентивті бүршіктердің бастапқы және қайта отырғызған каллус ұлпаларынан мамандануы.Өсімдіктерді клональдық микрокөбейтудыің негізгі әдісі – апикалдық үстемділікті басуға негізделген,өсімдіктер меристемасының дамуын белсендіру.Бұл әдісті екі жолмен жүзеге асыруға болады:а)Сабақтың төбе меристемасын алып тастау және гормонсыз ортада келесі өркенді қалемшелеу;б)көптеген қолтық өркендердің дамуы үшін қоректік ортаға цитокинин тектес заттарды қосу.Осы әдіспен алынған өркендерді қайтадан бастапқы қоректік ортада жеке өсіреді.Бұл жағдайда қолтық меристемалары көбейеді және өте жоғары қатардағы өркендер пайда болады.

1. 1. Жасушалардың өсуіне әсер етуші факторлар. Химиялық және физикалық факторлар.

Жасушалардың өсуіне бірнеше физикалық‑химиялық факторлар әсер етеді. Физикалық факторларға: температура, қысым, араластыратын айналу жиілігі, көбік түзелу, ауа ағынының жылдамдығы, тұтқырлығы.

Химиялық факторларға: қоректік ортаның құрамы және рН көрсеткіштері, тотығу‑тотықсыздану потенциалы, еріген оттегі мен көмірқышқыл газының мөлшері, көміртегі, азот, фосфор, магний, калий, кальций, натрий, темір, т.б. иондары мен тұздардың құнарлығы жатады.

Қазіргі микробиологиялық өндірісте ең жиі қолданылатын реактор субстрат пен жасушалар араласатын резервуар болып табылады, онда реакциялар жүру үшін қолайлы жағдайлар жасалынады, температура мен рН көрсеткіштері реттеледі. Қоректік орта арқылы кейде оттегімен қаныққан сүзілген ауа айдалады, химиялық және биологиялық талдау үшін екі тәсіл:

1. Барлық кіретін саңылауларды залалсыздандыру;

2. Реактор ішінде атмосфералық қысымнан артық қысым жасалану қолданылады. Бірнеше сағаттан бірнеше күнге дейін созылатын үдеріс аяқталғанда, барлық қоспаны реактордан алып тастайды, өнімді бөліп, тазалауды жузеге асады.

Оқшауланған жасушалар, ұлпалар, мүшелердің өсуіне қоректік ортадан ж басқа да жағдайлар әсер етеді. Өсімдіктер жасушаларының қатты және сұйық ортада жақсы өсуі үшін, оның рН көрсеткішінің маңызы өте зор. Табиғи жағдайда жасушаның тіршілік әрекеттері сутегі иондарының қолайлы концетрациясында (рН 5.5- 7.5) өтеді. Қоректік орталардың буферлік сыйымдылығы өте төмен, сондықтан олардың алғашқы рН көрсетіші (5-6) өсімдік жасушаларды өсіргенде тез‑ ақ бірнеше бірлікке жылжып кетеді. Соның арқасында жасушалардың биосинтездік қабілеттері мен өнімдердің жиналуы өзгереді. Сонымен қатар, агарланган қатты қоректі ортаны дайындағанда агар қышқыл ортада ғана қатады, яғни агардың полимеразациясы рН 5-6 сәтті өтеді.

Өсімдік жасушаларын өсіру үшін 25 градус С шамасында температура қажет. Жасушалардың өсуіне әсер ететін сыртқы факторлардың бірі‑ жарық. Жалпы in vivo жағдайында өсірілетін өсімдік жасушаларында жасыл пигмент яғни хлорофил түзілмейді, сондықтан олар әдеттегідей фототрофтық (автотрофтық) жолмен емес, гетеротрофты қоректенеді. Жасушаларда қосымша заттар түзілуіне жарықтың сапасы(яғни жарық спектрдің құрамы), қарқындылығы және фотопериодтың әсер ететіндігі дәлелденген, сондықтан жасушалық технологияны жасаудағы басты мақсаттың бірі‑жасушаларды өсірі үшін қажетті жарықтың сапасы мен қарқындылығын анықтау.

Жасушалардың өсуіне аэрацияның әсері зор(бұл тұрғыда арнайы суспензияға қажет). Аэрация болмаса, жалпы алғанда, суспензияның өсуі мүмкін емес

2. Биотехнологияның мал шаруашылығындағы қолданылу бағыттары

Мал шаруашылығы биотехнологиясын – молекулалық жəне жасушалық биотехнология əдістерін қолданып, генотипін «түзету» арқылы қарқынды өсіп-жетіле алатын, резистенттілігі мен өнімділік қасиеттері жоғары малдар- ды шығару тəсілдерін зерттейтін ғылым деп айтуға болады.

Сондықтан, биотехнологиялық мақсатта пайдалану үшін генетикалық мүмкіндіктердің анықталуы – биотехнологиялық қор (ресурс) деп аталады. Жоғарыда айтылғандарды қортындылай келе, қолданылуына байланысты биотехнологиялық қорды шартты түрде үш класқа бөлуге болады:

1. Молекулалық қор – гендердің құрылымы мен қасиеттері арқылы көрінеді.

2. Физиологиялық қор – гаметалар банкі, имплантация алдындағы эм- бриондар дамуы (тотипотенттілік) арқылы байқалады.

3. Селекциялық қор – асыл тұқымды мал шаруашылығындағы аса құнды мал тобын (ядро) құру мен жаңа мал тұқымдарын шығаруға байланысты.

Малдардың биотехнологиялық қорларын танып, оларды іске асыру мақсатында мал шаруашылығында:

– көбею биотехнологиясы;

– жасушалық биотехнология;

– молекулалық биотехнологиялар қолданылады. Биотехнологияның мал шаруашылығындағы қолданылу бағыттары, олардың негізгі мақсаты мен міндеттері жөніндегі жалпы магулмат:

Көбею биотехнологиясы деп – генетикалық мүмкіндіктері зор малдарды көптеп алу мақсатында асыл тұқымды малдардың репродуктивті қорларын (ресурстарын) ұтымды пайдалану əдістері айтылады. Көбею биотехнологиясы мал шаруашылығында өз төлінен көбеюін қамтамасыз етіп, асылдандыру жұмыстарының тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Көбею биотехнологиясы əдістерін қолдана отырып біздер популяция құрамына əсер ете аламыз. Көбею биотехнологиясының зерттеу аясы ретінде малдардың көбею қабілеттіліктері алынатын болса, зерттеу нысаны ретінде

1. Гипоталамус, гипофиз бен гонадалар арасындағы өзара əрекеттілік нəтижесінде көбею гормондары арқылы мал ағзасында көрініс беретін гор- монды статусы; 2. Көбею мүшелерінің морфологиялық жəне физиологиялық жағдайы бола алады. Көбею биотехнологиясында келесі əдістер қолданылады: 1. Суперовуляция – ұрғашы донорда қосымша фолликулалардың өсіп- жетілуін қамтамасыз ету мақсатында гормональді əсер ету (егу). 2. Қолдан ұрықтандыру – мал тобының генотипін қарқынды түрде өзгерту мақсатында жоғары өнімді аталық ұрығымен аналықтарды жап- пай ұрықтандыру жұмыстары. Генетика мен қолдан ұрықтандыру технологиясындағы қол жеткен жетістіктердің арқасында, мал тұқымын жақсарту бағытында үлкен мүмкіндіктер ашылды, атап айтқанда, жоғары өнімділікті жəне генетикалық потенциалы бар аталықтарды таңдап алу мен қолдану нəтижесінде, бүтіндей популяциялардың генетикалық құрылымын жедел өзгертуге қол жеткізілді. Сондықтан, мал тұқымын жақсартуда аталықтардың рөлі артты. Қазіргі кезде қолдан ұрықтандыру нəтижесінде генетикалық құнды бір аталықтан алынатын ұрпақ саны бірнеше мыңдаған басқа дейін жетеді. 3. Эмбриондар тасымалдау (трансплантация) – эмбриондарды аналық- донордан (жоғары өнімді, құнды аналық) аналық-реципиетке (құндылығы төмендеу, яғни басқаша айтқанда, суррогаты ене) жатырына тасымалдау əдісі. Мал шаруашылығындағы эмбриондарды тасымалдаудың негізгі мақсаты – жоғары өнімді аналықтардың генетикалық мүмкіндігін (қорын) толығынан пайдалану. Эмбриондар тасымалдау əдісін қолдану арқылыжоғарыөнімдімалдардың аналық бездерінде болатын көптеген аналық жасушалар қорын мейлінше толық іске жарату мүмкіндігі жоғарылады. Сондықтан, генетикалық по- тенциалы бар малдарды толықтай пайдалану мақсатында, жоғары өнімді аналықтың эмбриондарын олардың дамуының ерте сатыларында өнімділігі төмен болғанымен, көбею қабілеттіліктері жақсы малдар жатырына тасымал- дап қондыру əдістері зерттелді. Осындай технологияның арқасында: 1) жоғары өнімді аналықтың ұрпақ санын жедел арттыруға; 2) тірі ағзаларды (зиготаларды) гамета жəне эмбриондар түрінде тасы- малдау мен сақтау мүмкіндігіне; 3) гаметалар мен эмбриондарды іріктеу нəтижесінде керек жынысты жəне қажетті физиолого-биохимиялық қасиеттері бар ұрпақтар алуға қол жеткізіледі. Жалпылай алғанда, мал тұқымын көбейту биотехнологиясында атқарылатын жұмыстарды келесі кезеңдерден тұрады деп айтуға болады: донорларды, ұрықтық аталықтарды жəне реципиенттерді іріктеу; донорлардың суперовуляциясын шақыру жəне донор мен реципиент араларында күйітке келу мерзімдерін үйлестіру (синхронизация); донорды ұрықтандыру (табиғи жолмен немесе қолдан); эмбриондарды шайу əдісімен (смыв) бөліп алу; шай- ылып алынған эмбриондардың сапасын бағалау; дайын эмбриондарды реци- пиент жатырына орналастыру. Қазіргі кезде малдарды көбейтуге бағытталған биотехнологиялық əдістер, молекулалық жəне жасушалық биотехнология салаларымен өте тығыз байланыста.

Дата добавления: 2015-05-09