Ферменттер биотехнологиясы 1 страница

№ 16

№ 15

Билет

№ 13

№ 12

Билет

1. Өсімдіктерді in vitro жағдайында өсіру әдістері

in vitro жағдайында өсіру деген – тірі ағзалардың жасушаларын,ұлпаларын шыны ішінде залалсыз ортада өсіру. Жасушаларды өсіру үшін эксплантты, қоректік ортаны, керекті құрал-жабдықтарды алдын ала залалсыздандыру керек. Эксплантты бөліп алу және оны қоректік ортаға отырғызу ламинар бокс ішінде жүреді. Бұл бокс іші стерильді және микроорганизмдерден тазартылған ауа беріледі. Объектілер дистильденген суда жуылады, кейін керекті ұлпа-жасушаларын бөліп алғаннан кейін қатты не сұйық ортаға отырғызады. Қоректік орта әр өсімдікке әр түрлі болып келеді. Оның құрамына минералды тұздар, көмірсулар, витаминдер, фитогормондар, амин қышқылдары кіреді. Көмірсутегі ретінде сахароза мен глюкоза қосылады. Витаминдерден В тобына жататындар. Клеткалардың дұрыс бөлінуі үшін ауксин мен цитокинин фитогормондары қажет.

Егер қатты ортаны колданатын болсақ, оны қатыру үшін агар-агар қолданатынын білуіміз керек. Агар-агар деген теңіз балдырларынан өндірілетін полисахаридтердің қоспасы.

2. Тозаңқаптар мен тозаңдарды өсіріп, гаплоидтар алу технологиясы

Қазіргі кезде тозаңқаптан гаплоидті өсімдікті алу әдісі кеңінен қолданылып келеді. Алдын ала залалсыздандырылған бітеугүлден in vitro жағдайда тозаңқаптарды айырады. Оларды қоректік ортаға отырғызады, ортаны әрбір өсімдікке арнайы таңдап алынады. Тозаңқапты алу үшін тиімді кезеңі – микроспораның ортаңғы немесе соңғы кезеңі. Себебі бұл кезде микроспоралар тетрададан бөлініп, бірінші митозға дайындалады. Микроспоралар қалыпты дамуынан ауытқу нәтижесінде тікелей андрогенезге өтуі мүмкін, бұл жағдайда гаплоидті ұрық түзбей-ақ, тікелей микроспорадан пайда болады немесе ол каллус түзе бастайды. Бірінші тікелей андрогенез жағдайында микроспора бөлінеді де, жасушалық проэмбрио түзеді, ұрық глобула тәріздес кезеңінде экзинаны жарып, әрі қарай дамиды.

Каллус ұлпасы түзілген жағдайда тозаң бөлінеді, бірақ бөліну кезінде пайда болған жасушалар тез ұлғаяды және тозаң түйіршігінің қабығын жарып, каллус массасын құрайды. Микроспоралардан гаплоид регенераттары түрлі жолдармен пайда болады. Тозаңқаптан алынған өсімдіктің ерекшелігі негізінен оның тікелей андрогенез немесе каллус ұлпасы арқылы пайда болғандығына байланысты. Тікелей андрогенез жолымен алынса, нағыз гаплоидті өсімдік шығады.

3. Мал шаруашылығындағы «жасушалық биотехнология» әдісі

Жасушалық биотехнология – жасушалармен әртүрлі микроманипуляциялар жасау нәтижесінде бағалы биологиялық қасиеттері бар ағзаларды алуға бағытталғаг ғылым саласы.Мал шаруашылығында бұл мақсатта пайдаланатын негізгі заты ретінде ағзаның көбеюге арналған жасушалары (гонадалар) алынады. Ғалымдар осы салада көптеген еңбектер жүргізген. Нәтижесінде, пайда болған бір жасуша ядросында екі ата-анасының да хромосомасы бар гибридтік жасушалар өте сирек болса да кездескен. Осы жасушаларды бөліп алып, арнайы ортада өсіруге тырысқан. Денелік жасушалары бірігуі бірнеше кезеңде өтеді. Алдымен, жасушалар бір-біріне жабысады, олардың қабықтары еріп, циттоплазмалық көпірше пайда болады. Жасушалардың толықтай бірігуі тұтас бір қабықшаның пайда болуымен аяқталады. Соңында, бір не бірнеше ядролы жасушалар пайда болады. Гибридизация әдісі сүт қоректілерінің, адам хромосомаларында гендердің қай жерде орналасқанын, жай жасушалардың қатерлі ісік түрлеріне айналу механизмдерін білу және гендердің атқаратын қызметтерін басқарып отыру үшін қажет.

Жасушалық биотехнология өз кезегінде: 1)эмбриокультуральдық зерттеулер және 2) жасушалық технологиялар деген ғылыми бағыттаржан құралады.

Эмбриокультуральдық зерттеулер – бөлініп алынған жасушалардың тіршілігі мен ары қарай өсіп-дамуына қажетті жағдайларды толықтай қамтамасыз етуге бағытталады. Жасушалық технологиялар – бағалы, яғни генотипі «құрастырылған» малдар шығару мақсатында ядро мен жасушалық деңгейінде атқарылатын жұмыстар.

1. Микроспоралардың іn vitro жағдайында дамуы және гаплоидтык регенерант өсімдіктердің пайда болуы. Н.Сандерленд сасықмеңдуананың микроспораларын in vitro өсіріп, олардың бастапқы кездегі даму жолдарын зерттеп, табиғаттағы in vivo даму жолынан айырмашылығын көресеткен.

Б жолы - in vitro жағдайында микроспора тепе-тең бірдей екі клеткаға бөлінуі мүмкін. Ал in vivo дағдылы жолмен бөлінгенде пайда болатын екі клетканың бірі генеративтік, бірі вегетативтік клеткалар. Ол екеуінің көлемі жағынан айырмашылығы бар. Бұндай гаметофиттік жолдан спорофиттік жолына ауысу Datura innoxia, Nicotiana Tabacum түрлеріне тән.

А жолы - микроспора көлемі бірдей емес екі клеткаға бөлініп, вегетативтік және генеративтік клеткаларды түзеді. Генеративтік клетка бірінші митоздан кейін кері кетеді. Вегетативтік клетка көп бөлініп одан әрі зиготалық даму жолына түседі (А-В жолы). Бұндай даму жолы Nicotiana Tabacum, Datura Metel, Hordeum vulgare, Triticum aestivum т.б. өсімдіктерде байқалған. Кей кезде тек қана генеративтік клетка бөліне бастайды (А-Г жолы), немесе екеуі де (вегетативтік пен генеративтік клеткалары) бірдей бөлініп, спорофитті түзеді (А-ГВ жолы). Микроспораның атап өткен бөліну бағыттары көпклеткалық гаплоидтық құрылымдардың (глобула, эмбриоид) пайда болуына себеп болады. Олардан гаплоидтық регенерант өсімдіктері шығады.

Егерде вегетативтік клетканың ядросы генеративтік клетканың яждросымен қосылып кетсе (Ц жолы), пайда болған диплоидтқ клеткадан түзілген өсімдікте әрине диплоидтық болады. Сонымен қатар, диплоидтық өсімдіктер мейоз кезінде кейбір кемістіктері пайда болған микроспоралардан және эндополиплоидия өтуі салдарынан түзіледі.

Микроспоралардың даму бағытына әр-түрлі факторлар әсер етеді. Соның ішінде: 1) микросораларға тән табиғи полиморфизм; 2) микроспоралардың дамуындағы ауытқу; 3) микроспоралардың бөліну шүйкесінің орналасуы. Микросопоралардың гаметофиттік даму жолынан спорофиттік жолына ауысуы генетикалық деңгейінде анықталады, бірақ оның жүзеге асуы нақтылы физиологиялық жағдайлар мен түрлі индукциялау факторларға байланысты. Микроспораның даму бағыты ең алдымен оның даму кезеңімен белгіленеді, және өсіретін қоректік ортаның гормондық құрамына байланысты болады.

Микроспорадан түзілген көпклеткалық құрылым дами келе эмбриоидқа айналса, одан шыққан регенерант өсімдік тікелей андрогенездің нәтижесінде пайда болады. Ал егерде көпклеткалық құрылым каллусқа айналса, одан шыққан регенерант өсімдік жанама андрогенез нәтижесінде пайда болады.

Тікелей андрогенез үшін донорлық өсімдіктің физиологиялық күйі, тозаңның даму кезеңі, қоректік ортаның құрамы және өсіру жағдайларының маңызы зор. Каллустан шыққан өсімдіктердің бәрі гаплоидтық бола бермейді, сондықтан гаплоидтарды жаппай алу үшін ең жақсысы эмбриоидогенез арқылы өтетін тікелей андрогенез.

Профессор І.Рақымбаевтың ғылыми жетекшілігімен арпаның ұзақ уақыт бойынша өсірген андрогендік құрылымдарынан оқтын-оқтын регенерант өсімдіктерді шығару әдісі жете зерттелді. Тозаңқаптар мен микроспораларды сапасы біраз өзгертілген номер 6 ортасында өсіргенде, андрогендік құрылымдардың үш ерекше түрі пайда болады: эмбриоидтар, глобулалар, андрогендік каллустар. Эмбриоидтарды басқа қоректік ортаға (өзгертілген Мурасиге-Скуг ортасы) өсіргенде олардан тікелей регенерант өсімдіктерін алуға болады.Осы жағдайда қосымша шыққан эмбриоидтар арқылы да өсімдіктер шығаруға болады. Андрогендік каллустарды өзг.Мур-Скуг ортасына көшіргенде, оларды эмбриоидогенез немесе органогенез өтеді. Осы андрогендік құрылымдарды тағы басқа ортаға (Мур-Скуг ортасының ерекше варианттары) көшірсе, ұзақ уақытморфогендік потенциалынсақтайтын каллустар пайда болады. Сол морфогендік каллустарды жиі құрамы өзгертілген жаңа қоректік ортаға ауыстырп отса, оларда қайтақайта эмбриоидогенез жүре береді, демек үздіксіз, көп мерзім бойы регенерант өсімдіктерін алып отыруға болады.

2. Малдарды іn vitro жағдайында ұрықтандыру. Эмбриондардың ерте кезеңдік дамуын қамтамасыз ету Іn vitro жағдайында ұрықтандыру гаметалардың нəтижелі қосылуын қамтамасыз ететін биохимиялық жəне физиологиялық жағдаяттарды сараптау үшін өте жақсы құрал болады деп есептелді.

Ірі қара малы. Іn vitro жағдайында ұрықтандыру түрлендірілген (модификация) Тироида ортасының бір тамшысында жүргізіледі. Жасанды ортада ооцит жетілгеннен кейін оны қоршаған кумулюсты жасушалардан тазалап, əр микротамшыда бес ооциттен қылып тасымалданады. Тамшыдағы

сперматозоидтардың концентрациясын 1-1,5 млн/мл жеткізу үшін, ооциттері бар ортаға көлемі 2-5 мкл сперматозоид суспензиясы қосылады. Осы жүргізілген ұрықтандыру нəтижесінен кейін 44-48 сағаттан соң ооциттердің бөлінуін бақылайды. Кейін, ары қарай дамуы үшін эмбриондарды 5 күнге

моноқабатты эпителиал жасушаларына орналастырады.

Қой шаруашылығы. Қойлардағы ұрықтандыру жұмыстары екі жолмен зерттелінді: іn vitro жағдайында жəне ұрықтандырылған қойдың жұмыртқа түтігіне фолликулярлы ооциттерді ендіру арқылы. Іріқара малдарындағы сияқты, фолликулярлы жəне овуляцияланған ооциттерді спермиялармен бірге жұмыртқа түтігіне ендіру нəтижесінде, аналық жұмыртқаларының ұрықтану

көрсеткіштері жоғары болды. Іn vitro жағдайында ұрықтандыру жүйесін пайдаланғанда ұрықтанған жасушалар саны азырақ алынған. Ооциттерді 10%-дық белсенділігі жойылған феталды сарысуға гонадотропиндер (ЛГ жəне ФЫГ), эстрадиол – 17β қосылған ТСМ 199 ортасында өсіреді. Кейіннен, ооциттерді Іn vitro жағдайында эякулят ретінде алғаннан соң, құрамына 10 мМ Хепес буфері қосылып модификацияланған ДМ ортасында 8 сағат бойына капацитациялап барып ұрықтандырады. Жалған буаздық шақырылған үй қоянының жұмыртқа түтігіне хирургиялық жолмен 2–4 жасушалы эмбрион қондырылады. Үш күннен кейін қоянның жұмыртқа түтігінен ооциттер алынып, тұрақты реципиент жатырына орнықтырылады.

Шошқа шаруашылығы. шошқа эмбрионын in vitro жағдайында өсіру жұмыстары бойынша алынған. Атап айтқанда, 1–4 жасушалы шошқа эмбрионын 48 сағат қолдан өсіріп, 13 мегежінге хирургиялық

жолмен отырғызу барысында екі шошқа буаз болған. Шошқаның 8- жасушалы эмбриондарын 48 сағат бойына қолдан өсіріп, бластоцит сатысына жеткен кезінде 19 бас реципиент-мегежіндерге отырғызғаннан кейін 21 күннен соң сойып көрсе, 10 мегежін буаз болып шыққан деген деректер бар. Алайда,тəжірибелер бойынша реципиенттерге отырғызылған 229 эмбрионнан тек 51

торай тірі туылған.

3. Мерзімді өсіру әдісі. Ағындық жабық жүйеде өсіру әдістерін сипаттаңыз. Клеткаларды сұйық қоректік ортада өсірудің негізгі екі әдісі болады: 1) мерзімді өсіру; 2) үзіліссіз өсіру. Мақсаты – клеткалар биомассасын неғұрлым көбейтіп, олар түзетін пайдалы заттарды соғұрлым мол өндіру.

Мерзімді өсіру – суспензиядағы клеткаларды өсіру процесі белгілі бір уақыт ішінде жүргізіледі және де бұл кезде бастапқы құйылған қоректік орта жанартылмай, өз нәрі сарқылғанша пайдаланылады. Өсіру циклі – инокулюмды қоректік ортаға қосқаннан бастап, келесі жаңа ортаға ауыстырғанға дейінгі мерзім. Инокулюм – қарқынды өсу қабілеті бар суспензияның бөлініп алынған шағын көлемі. Инокулюмдағы клеткалар жаңа сұйық ортаға салынған соң, оның құрамындағы қорекітік заттарды өз бойына сіңіріп, бөліну және созылу арқылы өсе бастайды. Біртіндеп олардың өсу қарқындылығы арта түседі. Сол себепті клеткалардың өсу қарқындылығы да бәсеңдейді, тіпті тежеледі. Осы кезде суспензияны өсіру процесін тоқтатып, клетка биомассасын жинақтап бөліп алуға болады. Осымен өсіру циклі аяқталады. Ал клеткаларды қайтадан өсіру үшін инокулюм жаңа қоректік ортаға көшіріледі де өсіру циклі тағы да басталады. Міне, осылай оқтын-оқтын қайталанып, белгілі бір уақыт бойы клеткалар суспензиясын өсіруді мерзімді өсіру деп атайды. Бұл әдіс қорландырып өсіру д.а. Бұл атау клеткалардың суспензияда өсуі нәтижесінде биомасса қоры жинақталуына байланысты берілген.

Үзіліссіз өсіру – суспензиядағы клеткаларды өсіру процесі үздіксіз жүргізіледі және де қоректік орта ылғи жаңартылып тұрады. Оның мынадай жүйелері бар: 1) ағынды жабық; 2) ағынды ашық; 3) ағынды-ағынсыз.

Ағынды-жабық жүйе. Клеткалық суспензияны өсіргенде сұйық қоректік орта ағынды боп құйылып, аумалы-төкпелі алмастырылып, жаңартылып тұрады. Сұйық ортаның жүйеге (ферментер апаратқа) кіріп құйылу қарқыны мен оның төгіліп сыртқа шығу қарқыны бірдей болуы керек. Бұл перистальтикалық насостың қызметін реттеу арқылы іске асырылады. Сонда клеткалар суспензиясы өсірілетін жүйеде қоректік ортаның мөлшері де, сапасы да бір қалыпты болып сақталады және де оның нәрі сарқылмайды. Соныдақтан клеткалар өсуінің бәсеңдемей, тежелмей жүруіне қолайлы жағдай туады. Қоректік ортаның пайдаланылған бөлігі сыртқа сүзгіш түтік арқылы шығарылады. Сонда суспензиядағы клеткалар жүйенің ішінде жабыңқы жағдайда қалып, өсуін жалғастыра береді. Ағынды жабық жүйе деп аталуы осы ерекшеліктерге байланысты.

1. In vitro жағдайында тіршілікке қабілеттілігі жоқ будандарды көбейту

Өсімдіктердің алыс түрлерін гибридтеу жұмыстарында: жекелеп алынған ұлпаларды in vitro жағдайында ұрықтандыру; эмбриокультура (жекелеп алынған ұрықтарды жасанды қоректік ортада өсіру); бағалы гибридтерді клондық микрокөбейту жəне in vitro жағдайында гаплоидтар алу мен криосақтау (криосохранение) сияқты жұмыстар атқарылады

In vitro жағдайында ұрықтандыру (прогамдық сəйкессіздікті жеңу) əдісі таңдап алған жұптарды табиғи жағдайда шағылыстыруға болмайтын кездері қолданылады. Мұндай сəйкессіздіктің бірнеше себептері бар: 1) физиологиялық (ұрық тозаңдарының пісу уақыттарының бір мезгілде жүрмеуі); 2) морфологиялық (тозаңқап түтікшелерінің қысқалығы немесе олардың өсуінің дамудың əр кезеңдеріндегі тоқтатылуы жəне т.б.). In vitro жағдайында ұрықтандыруды екі əдіс арқылы жүргізуге болады: а) агарлы қоректік ортада ұрық тозаңдары себілген түйінді өсіру; б) түйінді жарып ұрықбүршікшелері бар планцета бөліктерін тозаңдар егілген қоректік орта қасында немесе үстінде өсіреді.

Постгамдық сəйкессіздіктіжеңу. Постгамдық сəйкессіздік алыс түрлерді гибридтеуде ұрықтандырғаннан кейін көрініс береді. Осының нəтижесінде өте жиі нашар дамыған ұрықтар пайда болады. Мұның себебі – ұрық пен эндосперманың даму мерзімдерінің сəйкес келмеуінен болады. Эндоспермнің нашар дамуынан пайда болған ұрықтар қалыпты өну қабілетіне ие бола ал- майды. Мұндай жағдайда, пісіп жетілгенімен нашар дамыған дəндерден ұрықтарын бөліп алып, арнайы қоректік ортада өсіреді. Ұрықтарды арнайы қоректік ортада өсіру – эмбрион өсіндісі (эмбрио- культура) деп аталады. Алыс түрлерді шағылыстыру барысында ұрықтың дамуы өте ерте кезеңдерінде бұзылуы мүмкін жəне бұны дифференцияланулардың жүрмеуі, нашар өсулері арқылы байқауға болады. Мұндай жағдайда ұрықты өсіру екі, яғни, дифференцияланулары əлі де жүріп жататын ұрықтың эмбриональді өсуі мен өсіп қалған ұрықтың өну кезеңдерінен тұрады. Бірінші кезеңүшін – құрамыкүрделірек, сахарозасыжоғары, əр түрлі аминқышқылдар, дəрумендер мен гормондар қосылған орта қажет болады.

Алыстүрлерді клондықмикрокөбейту. Эмбриоөсіру толық қалыптаспаған ұрықтардан гибридті өсімдік алуға мүмкіндік береді. Алайда, гибридті өсімдіктердің шығымдылығы аз жəне гибридтер өте жиі ұрпақсыз (стерильді) болып келеді. Кейбір жағдайларда культуралардың айқас тозаңдануы салда- рынан, ұрпақтарында бағалы генотиптердің көрініс беруін қамтамасыз ету мүмкін болмай жатады. Сондықтан, зерттеушілер алдында өте күрделі, яғни алынған құнды өсімдіктерді көбейту мен сақтау мəселелері жиі қойылады. Бұл мақсатты орындауда клондық микрокөбейту əдісі өз жəрдемін тигізеді.

Іn vitro жағдайында гаплоидтар алу жəне оларды сұрыптау жұмыстарында пайдалану. Селекциялық жұмыстардарда гаплоидтық өсімдіктердің атқаратын рөлі өте зор. Оны қолдану қажетті комбинацияны тез тауып, жаңа өсімдік сортын шығаруға кететін уақыттыүнемдеуге көмектеседі. Гаплоидтар тұрақты гомозиготалы желіні алу үшін де қолданылады.

Жекелеп алынған ұлпаларды арнайы өсіру арқылы гаплоидты өсімдіктер алудың үш əдісі ғылымға белгілі: – андрогенез – жекелеп алынған гүл тозаңдары мен микроспораларды жасанды қоректік ортада өсіру арқылы гаплоидты өсімдіктер алу; – гиногенез – жасанды қоректік ортада жекелеп алынған ұрықбүрлерінен гаплоидты өсімдіктер алу; партеногенез – аталық жəне аналық өсімдіктерінің хромосомдар сəйкессіздігі салдарынан, аталықтың хромосомыжоғалтылған гибридті ұрықтан гаплоид алу.

2. Өсімдіктердің генетикалық инженериясы. Жетістіктері.

Генді-инженерлік жұмыстардың атқарылуын келесі негізгі кезеңдерге бөлуге болады:

1. Жекеленген генді алу; 2. Ағзаға ендіруге дайындау мақсатында генді векторға тіркестіру; 3. Векторға тіркелген генді модификацияланған ағзаға ендіру; 4. Ағзада жасушаның түрленуі; 5. Генетикалық модификацияланған ағзаны (ГМА) іріктеп алу мен түрленуге (модификацияға) ұшырамағандарынан арылу. Ақуыз синтезі бірнеше кезеңдерден тұратыны белгілі. Біріншіден, ДНҚ- да болатын мəліметтер иРНҚ-на көшіріліп жазылады. Кейіннен ақпараттық РНҚ (иРНҚ) рибосомаға түсіп, онда осы алынған мəлімет негізінде ақуыз синтезі жүзеге асырылады. Жалпылай алғанда өсімдіктер мен жануарлардың жəне бактериялардың ақуыздарында өтетін осы механизмдер бірдей бола- ды. Ерекшелік олардың ДНҚ-да информациялық РНҚ-ның синтезделінетін бірінші кезеңіне қатысты жүреді жəне ол өсімдік пен жануарлар жасуша- сында кездесетін интрондарға байланысты өтеді. Ғалымдар жануарлар мен өсімдіктер жасушаларының ДНҚ-ғы ақуыз синтезі кезінде ақпараттық РНҚ түзілетінін жəне эндонуклеаз рестрикциясы арқылы интрон бар үлескіні алып тастауға болатынын анықтаған. Кейіннен бұл үдеріс сплай- синг (лат. сөзінен ауд. қосылу, бірігу) деп аталды. Сплайсинг нəтижесінде өсімдіктер мен жануарлар жасушаларында бактериалды жасушасындағыдай ақпараттық РНҚ пайда болады. 1970 жылы АҚШ ғалымы Говард Темин ДНҚ орнына РНҚ бар вирустар- ды зерттеу нəтижесінде, олардың көбеюі барысында РНҚ матрицасында ДНҚ синтезделеді деген тұжырымға келеді. Осы уақытқа дейін ғалымдар ақуыз синтезі кезінде нəсілдікмəліметтер тек бір бағытта – ДНҚ-дан РНҚ-на беріледі деген пікірде еді. Г. Темин РНҚ-дағы ДНҚ синтезі ревертаза немесе қайтарма транскриптазасы деп аталатын ерекше фермент арқылы жүзеге асырылады деген пікірге келеді. і. Егер, осы ферментті өсімдік пен жануарлардың жасуша- ларынан алынған ақпараттық РНҚ-ын ДНҚ синтездеу бағытында пайдаланса не болады деген сұрақ туындайды. Осындай жолмен алынған ДНҚ құрамында қажетсіз интрондардың болмауы себепті, бактериялардың өсімдіктер мен жа- нуарлар гендерінің «тілін» түсінуі мүмкін ғой? Шынымен, гендік инженерия саласының мамандары өз қолдарына осындай ферменттерді алғаннан кейін, жоғары сатыдағы ағзалардың гендерін бактерия жасушаларында жұмыс істете бастады. Қайтарма транскриптаза əдісі арқылы бактериялардың адам ағзасының ақуыздарын, мысалы, гемоглобиннің ақуыздық бөлігі – глобинді синтездеуіне қол жеткізілді

3.Жануарларды клондаудың маңыздылығы

Клондау – алғашқы бір молекуладан, жасушадан немесе дарадан көп үлгілер (көшірмелер) алу үдерісі. Клондалған жануарларға бір дарадан (не- месе бір ұрықтан) шыққан генетикалық ұқсас ағзалардың тобын жатқызады. Мал шаруашылығы тəжірибесінде «құрастырылған» жануарлар алу технологиясының екі түрі бар – түр ішіндік жəне түрлер арасында. Түрдің ішінде өзара «құрастырғанда» – клондалған, түрлердің арасында «құрастырғанда» – химералық жануарлар алынады. Клондалған жануарларды алудың екі əдісін айырады: 1. Имплантацияға дайындалған ұрықты дисекциялау əдісі. Осындай əдіспен алған жануарларды монозиготалық егіздер деп атайды.

2. Энуклеарлы аналық жұмыртқасына денелік жасушаларынан алынған ядроны отырғызу. Хайуандарды клондау жұмыстарының ең алғашқы жемісті нəтижесі 1970 жылдардың орта шенінде ағылшын эмбриологы Дж. Гордон (Gordon) тарапынан қос мекенділерге (амфибия), атап айтқанда көлбақаның аналық жұмыртқасы ядросын ересек бақаның денелік жасушасы ядросымен алма- стыруы барысында шөміш балықтарының (головастик) пайда болуынан басталған болатын. Бұл тəжірибелер ересек ағзалардың денелік жасуша- сы ядросын, ядросы алынып тасталған (энуклеарлы) ооциттерге отырғызу арқылы дифференцияланған жасушалар доноры болған тірі жан иесінің көшірмелерін алуға болатынына көз жеткіздірді. Дегенмен, жоғарыда аталған əдісті сүт қоректілерге қолдану жұмыстары көпке дейін оң нəтижесін бермей келді. Осы мəселені шешуде Ян Виль- мут (Wilmut) бастаған Рослин институтының ғалымдары мен «PPL Therapeuticus» (Шотландия) компаниясы қызметкерлері зор үлестерін қосты. 1996 ж. осы ғалымдардың шарана фибрибластары ядросын энуклеарлы аналық жұмыртқасына ендіруі нəтижесінде тірі қозы туылғандығы жөнінде мақалалары жарияланса, 1997 ж. Долли атты қойдың алынғаны белгілі болды. Кейіннен, ересек ағзаның денелік жасушаларынан алынған ядроны тасы- малдау арқылы басқа да жануарларды (тышқан, ешкі, шошқа, сиыр) алуға қол жеткізілді. Сондықтан, жануарларды клондау технологиясының пайда болуы ғылыми жағынан ғана емес, сонымен қатар көптеген елдердің ірі компания- лар мен қаржы бизнесі тараптарынан да қызығушылықтарын оята бастады.

1. Өсімдіктер биотехнологиясының негізгі салалары. Рекомбинантты ДНҚ технологиясы

Дата добавления: 2015-05-09