Емтихан билеті

1. Жануарларда суперовуляцияны ынталандыру

Сүт қоректілердің ұрғашы даралары көптеген (бірнеше ондаған не- месе жүздеген мың) жыныс жасушалары қорымен дүниеге келетінін еске салайық. Олардың көбісі фолликулалардың атрезиясы нəтижесінде біртіндеп тіршіліктерін жоя бастайды. Малдардың өсіп-жетілуі барысында приморди- яльды фолликулалардың шағын бөлігі ғана антральды күйге дейін дамиды. Дегенмен, іс жүзінде барлық дамушы фолликулалар гонадотропты ынталан- дыру əсеріне бой беретіндіктен, олар ақырғы жетілу сатысына дейін жете ала- ды. Ұрғашы малдарды күйіт кезеңінің фолликулярлы не болмаса лютеиндік сатыларында гонадотропты гармондармен қоса сары денешіктің регрессия- сын қоздыратын простогландин Ф2 (ПГВ2) немесе сол тектес дəрмектермен өңдеу, көп овуляциялануға, яғни басқаша айтқанда суперовуляцияға алып келеді. Ірі қара малында суперовуляцияны ынталандыру. Сиырларда суперовуля- цияны ынталандыру күйіт қайталанымдарының 9-14 күндерінен бастап гона- дотропты, яғни фолликула ынталандырушы гормондарды (ФЫГ) не болмаса буаз бие сарысуы (ББС) егу арқылы шақырылады. Гормондар егіле бастаған кезден кейінгі 2-3 күннен соң сары денешіктің регрессиясын қамтамасыз ету мақсатында, простагландин Ф2α не болмаса сол текті заттар салынады

2. Жасуша биотехнологиясын тамақ өндірісінде және қоршаған ортаны қорғауда пайдалану.

Клеткалык инженерия - клеткаларды өсіру, оларды будандастыру және кайта күрастыру аркьшы клетканын мүдцем жаңа типін жасау әдістерінін негізінде қалыптаскаи биотехнологаянын саласы. Клеткаларды жасанды жолдармен будандастырғанда, сомалык (жыныстык емес) клеткаларды бір-біріне косканда будан геном түзіледі. Будандастырудың бүл тәсілінің мәні мынада: аталык және аналык клеткалар ретінде жьшыстык клеткалар (гаметалар) емес өсімдіктін дене (сомалык) клеткалары косылады. Олардын алдын ала протопластарын бөліп алады, белгілі жағдайда олар бір-бірімен кұйылысады. Пайда болған сомалык будан клеткадан кейін регенерация аркьшы будан өсімдіктер өсіп шығады.

Протопластарды косу аркылы будандастыруды әр турлі атайды: сомалык будандастыру, парасексуальды будандастыру, жыныстык емес будандастыру. Сонда да, көбінесе бірінші термин колданылады, ал пайда болған будан сомалык будан деп аталады.

Клетканы кайта күрастыру (реконструкция) - клетканын кұрамына кіретін ядроны, цитоплазманы, митохондрияларды, хлоропластарды, хромосомаларды бір клеткадан баска кпеткаға көшіру негізінде мүдцем жана клетканы жасау. Осындай әрекеттер нәтижесінде ядролык және цитоплазмалык гендер тіркестігі әдеттегідей емес, тіпті өзгеше клеткалар пайда болуы мүмкін. Одан да артык ғалымдарды кызыктыратыны, ол жеке хромосо-маларды тасымалдау аркылы анеуплоидтык линияларды алу мүмкіншшгі. •

Протопласт деген ферментердің әсерімен немесе механикалық әдістермен қабығы түгел жойылған өсімдік клеткасы. Ағылшын ғалымы Э. Кокинг 1960-шы жылдардың басында клетканың ішіндегі протопласты закымдамай тірі күйінде бөліп алу әдісін жете зерттеп дайындады. Ол томат тамырларының ұштарын, зең саңырауқұлактар өсірген ортасына бөліп шығарған гидролиздік ферменттерімен өңдеп, протопластарды ферменттік әдісімен бөліп алды.

Тозаңды криосақтау -ең қарапайым тәсіл.Ол үшін құрғақ тозаңды пластмасс ампуласына салып, бекітеді де,сұйық азотқа салып қояды.Тозанның криобанкісі гүлдену уақыты сәйкес келмейтін немесе тозанның ұрықтылығы қысқа мерзімді болатын өсімдік сорттарын будандастыруға мүмкіндік береді. Тұқымның криосақталу нәтижесі негізінен оның ылғалдылығына байланысты,оның ең жоғарғы шегі 10-15%-дан аспау қажет.Ал құрғақтығы жеткілікті тұқымда су мұзға айналмайтын байланысқан түрінде болады.Бөрту және сулану кезінде тұқымда бос су пайда болады.Қатырған кезде ол мұзға айналып,жасушаны механикалық зақымдайды және оның өліміне әкеліп соқтырады.

1.Өсімдік клеткалары мен ұлпаларын in vitro жағдайында өсіру барысында қоректік орталарды даярлау қағидалары. Клеткаларды өсіру үшін эксплантты, қоректік ортаны, ыдыстарды, құрал – саймандарды алдын ала залалсыздандыру керек. Өсімдіктен эксплантты бөліп алуды және оны қоректік ортаға отырғызуды ламинар боксінде өткізеді. Бұл бокстің ішіне фильтрден өткізіліп, микроорганизмдерден тазартылған ауа беріліп тұрады. Әр түрлі тәсілмен залалсыздандырылған және дистилденген суда бірнеше мәрте жуылған обьектілерден керекті ұлпалар бөлініп алынады. Оларды стерильденген қатты немесе сұйық ортаға отырғызады. Стерильдеу үшін автоклавты қолданады. Сөйтіп, өсімдіктердің әр түрлі ұлпалары мен мүшелерін өсіруге болады. Оларды ойдағыдай өсіру үшін ең алдымен қолайлы қоректік орта керек. Өсімдіктің әрбір түрі, тіпті сол бір түрінің кез келген мүшелері мен ұлпалары жақсы өсу үшін белгілі қоректік ортаны талап етеді. Оның үстіне, каллус пайда болу үшін, оның өсуі үшін және каллуста морфогенез процесінің жүруіне түрткі жасау үшін қоректік ортаның құрамы әр жолы өзгеше болуы керек. Соған байланысты, әр ғалым өзі зерттейтін обьектісіне қолайлы қоректік ортаны мұқият талдап дайындауға тырысады. Сондықтан, әр түрлі мақсатқа бейімделген қоректік орта рецептерінің саны жылдан жылға көбеюде. Қоректік ортаның құрамына минералды тұздар, көмірсулар, витаминдер, фитогормондар, амин қышқылдары кіреді. Клеткалар іn vitro жағдайында көмірсутегіне мұқтаж жағдайында көмірсутегіне мұқтаж, себебі олар гетеротрофты қоректенеді. Көмірсутегі ретінде сахароза немесе глюкоза қосылады. Барлық қоректік орталардың негізі болатын минералды тұздардың қоспасы. Ол клеткаларды макро – және микроэлементтермен қамтамасыз етеді. Азот қоректік ортаға нитрат немесе аммоний түрінде қосылады, фосфор – фосфат түрінде, күкірт – сульфат түрінде, темір – хелат немесе әр түрлі тұздар түрінде қосылады. Сонымен қатар, қоректік орта құрамына калий, кальций, магний иондары, бірсыпыра элементтер: B, Mn, J, Zn, Cu, Mo, Co кіреді.

2. Жасуша инженериясы және протопластты алу тәсілдері. Жасушалық инженерия – жасушаларды өсіру, оларды будандастыру және қайта құрастыру арқылы клетканың мүлдем жаңа типін жасау әдістерінің негізінде қалыптасқан биотехнологияның саласы. Клеткаларды жасанды жолдармен будандастырғанда, сомалық (жыныстық емес) клеткаларды бір – біріне қосқанда будан геном түзіледі. Будандастырудың бұл тәсілінің мәні мынада: аталық және аналық клеткалар ретінде жыныстық клеткалар (гаметалар) емес өсімдіктің дене (сомалық) клеткалары қосылады. Олардың алдын ала протопластарын бөліп алады, белгілі жағдайда олар бір – бірімен құйылысады. Пайда болған сомалық будан клеткадан кейін регенерация арқылы будан өсімдіктер өсіп шығады. Протопласт деген ферменттердің әсерімен немесе механикалық әдістермен қабығы түгел жойылған өсімдік клеткасы. Ағылшын ғалымы Э.Кокинг 1960 – шы жылдардың басында клетканың ішіндегі протопласты зақымдамай тірі күйінде бөліп алу әдісін жете зерттеп дайындады. Ол томат тамырларының ұштарын, зең саңырауқұлақтар өсірген ортасына бөліп шығарған гидролиздік ферменттерімен өңдеп, протопластарды ферменттік әдісімен бөліп алды. Әдетте тірі клеткада протопласт клетканың қабырғасына орталық вакуольдің тургор, яғни кернеулік қысымымен тығыз жанасып тұрады. Клетка қабығы арқылы плазмалеммамен қоршалған цитоплазмалық жіңішке жіпшелер өтеді, солар арқылы көршілес клеткалардың протопластары біріне – бірі жалғасып жатады. Сондықтан клетка қабығын ферментпен еріткен кезде, протопластарға зиян келтірмей клеткаларда плазмолизді жүргізеді. Осмотик ретінде сахароза, маннит, сорбит қолданылады. Осы заттардың гипертониялық ерітіндінділері әсерінен вакуоль сусызданып жиырылып, протопласт көлемі кішірейіп, соңынан қабықтан алшақтайды. Кейде клетка сопақ болғанда протопласт плазмолиз кезінде екі бөлініп кетуі мүмкін. Сондай ядросы жоқ субпротопласт цитопласт деп аталады.

3. Оқшауланған ұлпалар мен клеткаларды өсіру барысында стерилизациялау әдісі

Каллус культурасы – дедифференциаланған жасушалардан тұратын, пролиферация жолына түскен ұлпа. Ұлпаның оқшауланған экспланттарынан in vitro жағдайында және өсімдікті жарақаттағанда каллус түзіледі Каллустық жасушалар – in vitro жағдайында созылмалы культивирлеуде қолданылатын негізгі объект. Және де каллус жоғары сатылы өсімдіктердің механикалық жарақаттарының жазылуына қатысатын ұлпа. Әйгілі ғалым-ботаник Н.Кренке тұтас өсімдік деңгейінде каллус ұлпасын зерттеді. Ол каллус ұлпасы өтетін фазаларды бөлді: · Бірінші фаза – жарақаттанған жерді қорғайтын, каллус жасушаларының жылдам өсуі; · Екінші фаза – каллус жасушаларында қоректік заттардың жинақталуы; · Үшінші, ең маңызды фаза – каллус ұлпасынан бұзылған мүшелердің регенерациясы (тамыр, бүршік). Каллус ұлпасын in vitro-да кез келген өсімдіктің тірі ұлпасынан алуға болады. Эксплант жасушаларының дедифференциациясы мен каллусогенездің ерекшеліктері ұлпаның эпигенетикалық сипаттамаларына байланысты болады. Қор жинаушы паренхима, тамыр, сабақ, жапырақ мезофилының және басқа маманданған ұлпалардың қоректік ортаға көшірілген жасушалары дедифференциациялануы қажет, яғни өсімдіктегі арнайы функцияларға тән құрылымдарынан айырылуы және бөлінетін күйге көшуі тиіс Эксплант ұлпасының дедифференциациясы мен алғашқы каллустың дамуын анықтайтын жалпы факторлар: 1. Өсімдік генотипі. Онда бір түрге жататын сұрыптар, линияларда айтарлықтай айырмашылығы болуы мүмкін. 2. Эксплантттың эпигенетикалық сипаты, жасушалар тобы әр түрлі болуы себебінен ұлпаның біртекті немесе біртекті еместігі; 3. Сыртқы жағдайлар, олардың ішінде ең маңыздысы экзогенді өсу регуляторлары (фитогормондар), сонымен қатар каллусогенезге тосқауыл болатын эксплант бөлетін заттар (белсендірілген көмір, антиоксиданттар). Каллус пайда болу үшін негізгі шарт – қоректік ортаға фитогормондарды қосу. Ауксиндер жасушалардың бөлінуге даярлайтын дедифференциация процесіне әсер етеді, ал цитокининдер дедифференциацияланған жасушалардың пролиферациясын, яғни бөлінуін тудырады Егер гормондары жоқ қоректік ортаға маманданған жасушалардан тұратын сабақ немесе жапырақ бөлшегін орналастырса, онда ол бөлінбейді және каллус ұлпасы пайда болмайды. Себебі дифференциацияланған жасушалар бөлінуге қабілетсіз. Әрбір жасушада 3 өсу фазасы болады: бөліну, созылу, дифференциация. Соңғы өсу фазаның ерекшелігі екіншілік жасуша қабатының калыңдауы мен жасушаның бөліну қабілетінен айырылуы Сабақтың апикальді меристемасында дедифференциация өзгеше жүреді. Томаттардың сабақ ұлпаларының қоректік ортаға көшірген кезден бастап, бірден in vivo жағдайға сәйкес митоз процесі тоқталды, жасушалар дедифференциацияланды, көлемі ұлғайды, ядро мен цитоплазма құрылымы өзгерді, меристематикалық жасушаларға тән пішінін жоғалтты, содан соң оларда алғашқы каллус түзілуіне әкеп соқтыратын бөліну басталды. Маманданған жасушаларда бөліну қабілетін жандандыру үшін олар дедифференциациялану керек, яғни жасушалар меристемалық күйге көшуі тиіс. Маманданған жасушалардың көбеюі анархиялық, ретсіз бөлінуге көшеді, оның нәтижесінде каллус ұлпасы пайда болады. Осылайша маманданған ұлпаның каллусқа айналуы дифференциация кезінде жоғалтқан жасушалық бөлінуді индукциялаумен байланысты. Каллустың өсуге көшу процесі апекстің базальді бөлігінде жасушалық бөліну тоқталудан басталады. Лаг-фаза 24-48 сағат жалғасады, онда жасушалар үлкейеді, ұлпа жұмсарады. Лаг-фазадан кейін каллустық ұлпа түзеп, жасушалар жылдам бөліне бастайды. Осылайша, егер маманданған жасушалар дедифференциациясы фитогормондар әсерінен бөліну индукциясымен байланысты болса, меристематикалық жасушада бөліну тоқталады, мамандығын жоғалтады, одан соң бөліну индукциаланады, содан соң каллус пайда болады. In vitro жағдайында жасушаның маманданған күйінен дедифференциациялануы мен белсенді жасушалық бөлінуге көшуі гендер активтілігінің өзгеруімен шартталады. Бір гендер активтенуі, басқалардың репрессиялануы жасушаның ақуыздық құрамының өзгеріске ұшыратады. Каллустық жасушаларда арнайы

ақуыздар пайда болады, бір уақытта жапырақтың фотосинтезтеуші жасушаларына тән ақуыздар жоғалады. Каллус ұлпасының жасушаларында биохимиялық және цитологиялық өзгерістер жүреді. Дедифференциация индукцияланғаннан 6-12 сағ. кейін жасуша қабырғасы жұмсарады, босарады, бос рибосомалар мен Гольджи аппараты элементтерінің саны, сонымен қатар ядрошықтардың мөлшері мен саны артады. Тасымалдаушы РНҚ-ң синтезі күшейген, ДНҚ-ң синтезі басталған, жаңадан синтезделген белоктар көбейген. Алғашқы ұлпада кездеспеген ерекше белоктар-антигендер пайда болады. Барлық аталған өзгерістер ауксин мен цитокининнің қатысуымен жүзеге асқан. Бұл өзгерістердің барлығы 48-72 сағ. кейін басталатын бөлінудің алғышарттары болып табылады. Қоректік ортаға тек ауксин қосқанда, РНҚ мен ДНҚ синтезі күшейсе де, бірақ жасушалар бөлінбеген. Төрт күннен кейін жасушалар созылып өсе бастаған. Ал қоректік ортада тек цитокинин болған кезде нуклеин қышқылдарының синтезі өзгермеген. Сөйтіп, жасуша бөліну үшін екі фитогормон да, яғни ауксин мен цитокинин қажет екендігі дәлелденді. Каллустық жасушаның өзінің даму циклі болады және ол кез келген жасушаның дамуын қайталайды, яғни бөліну, созылу мен мамандану, ескіру, жойылу. Каллустық жасушалар ескіріп, бөлінуге қабілетін жоғалтып, жойылмау үшін алғашқы каллусты 4-6 аптадан кейін жаңа коректік ортаға көшіреді. Каллустық жасушалардың өсуінің сызығы тұтас өсімдіктің өсуі сияқты S тәрізді қисық сызықпен бейнеленеді. Жасушалар саны немесе массасы өсіру мерзімінің функциясы ретінде графикте көрсетілсе, ол S тәрізді қисық болып шығады. Бұл заңдылық қатты және сұйық ортада өсетін жасушалар популяцияларына тән. Мысалы, жасуша өсуін бақылау үшін белок пен ДНҚ мөлшерін және жасушалардың санын есептеу қолайлы келеді.

1.Эмбриондардың сапасын in vitro жағдайында қысқа немесе ұзақ мерзімге сақтау

Белгілі бір дəрежеде эмбриондардың тіршілікке қабілеттіліктерін, олар-ды дене температурасынан төмен салқындату арқылы арттыруға болады.

Эмбриондардың төмен температураға сезімталдығы малдың түріне байланы-сты келеді.

Шошқа эмбриондары салқындатуға ерекше сезімтал келеді. Қазіргі кез-де ерте мерзімдегі даму сатысындағы шошқа эмбриондарын10-15°С төмен

салқындатып сақтау арқылы, тіршілікке қабілетті биоматериалдары алу

Іріқара малының эмбриондары да дамуының ерте кезеңдерінде0°С-қа

дейінгі температураға салқындатуға сезімтал келеді. Алайда, морула не бол-маса бластоциста сияқты дамудың кешірек сатыларында олар салқындатуға

Қойлардың эмбриондары бір, екі жасушалы сатысынан бастап

бластоцистаға дейінгі кез келген кезеңдерінде0°С-қа дейінгі температураға

салқындатуға шыдамды келеді. 37°С-тан0°С-қа дейінгі температураға

салқындату олардың дамуын күйзелтіп не болмаса тоқтатқанымен, зат

алмасу үдерістері5-6 тəулікке дейін сақтауға жеткілікті күйде болады.

Эмбриондардың ұзақ мерзімде сақталуын қамтамасыз ету үшін олардың да-муын кідірту ғана емес, зат алмасу үдерістерін төмендету, тіпті толықтай

тоқтату қажет болады. Мұндай жағдай эмбриондарды–195°С жəне одан да

төмен температураға дейін қатыру кезінде жасалынады.

Соңғы кездегі тəжірибелер нəтижелері іріқара малы эмбрионын қатыру

мен еріту жылдамдығының оптимальді қатынасын анықтауға мүмкіндік

берді. Атап айтқанда, егер эмбрион өте төменгі температураға дейін(50°С-тан

болса, онда олар баяу ерітуді де(25°С/мин жəне одан да төмен) талап етеді.

2. Каллус культураларының морфологиялық және өсу көрсеткіштерін бағалау Каллусты жасушалар қалыпты өсімдік жасушалары-мен салыстырғанда кейбір ерекшеліктерге ие. Мысалы, оларда тек өзіндік

ақуыздар пайда болып, жапырақта кездесетін фотосинтетикалық ақуыздар

түрлері күрт азаяды немесе мүлдем жоғалып кетеді. Сонымен бірге, каллусты жасушалар өздерінің генетикалық өте гетерогендігі жəне физиологиялық

қызметтерінің асинхронды өтуімен де ерекшеленеді. Жекелей бөлініп алынған ұлпаларды өсіру жұмыстары көбінесе каллусты

жəне одан сирегірек ісік ұлпаларын өсіру бағытында жасалынады.

Каллусты культура дегеніміз– маманданып(дифференцияланып)

болмаған көптеген жаңа жасушалардан тұратын, яғни пролиферациялану

үдерісі жалғасып жатқандықтан əлі де толықтай ұйымдаса қоймаған ұлпа

екендігі бізге белгілі. Ары қарай олар каллусты болып маманданады, яғни

ерекше түрде дифференцияланады. Каллус деген сөз«сүйел» деген мағынаны

білдіреді жəне жекелеп бөлініп алынған ұлпа бөліктерінде(эксплант) in vitro

жағдайында, немесе зақымданған(жараланған) өсімдік мүшелерінде де пайда

Каллусты ұлпа in vitro жағдайында əдетте ақ немесе сарғыш, сирек

ашық-жасыл түсті болып келеді. Оның қою жасыл түсте болуы өте сирек

кездеседі. Қою қоңыр түстері каллусты культураның қартаюы барысында

оның құрамында фенолдың жинақталуынан туындайды. Соңғылары хинонға

дейін тотығады. Сондықтан одан арылу үшін қоректік ортаға антиоксидант

3. Сомаклоналдық өзгергіштік құбылысының артықшылығы мен кемшілігі Сомаклональдық өзгергіштікті пайдаланудың артықшылығы мынадай:1)Селекция үшән өте бағалы генетикалық материалдың көзі болып табылады.2)Сомаклональдық өзгергіштік нәтижесінде пайда болатын белгілерді дәстүрлі селекция арқылы сұрыптау мүмкін емес.3)Жасуша селекциясының әдістері гендік инженерия технологияларымен салыстырғанда өте қарапайым.4)Көптеген теориялық мәселелерді шешу үшін,әсіресе генетикалық өзгенргіштікті туғызатын механизмдерді зерттеуге мүмкіндік береді.5)Гендік инженерия әдістерімен алынған өсімдіктерді қолдану аясына қарағанда сомаклондарды пайдалану заңнамалық нормалармен шектелінбейді.

Бұл әдістің негізгі кемшілігі жасуша селекциясына сұрыптаушы жағдай жасаумен байланысты,яғни өсімдік жасушасның стреске төзімділігін арттыратын механизмдері туралы және бейімделуге негіз болатын реакциялар жөніндегі мәліметтердің жеткіліксіздігінде.Өкінішке орай,сомаклональдық өзгергіштік арқылы пайда болған белгілер жойылып кетуі мүмкін.Сомаклональдық өзгергіштіктің тағы бір кемшілігі оны реттеу өте қиын.

1. Суспензионды культураларды алу және субкультивирлеу Сұйық ортада жасушаларды қолдан өсіру.

Сұйық ортада қолдан өсірілген өсімдік жасушысын суспензионды культура деп атайды..

Әдетте, клеткалар суспензиясын алу үшін каллус ұлпасы пайдаланылады. Кейде экспланттың өзін сұйық ортаға салып өсіру арқылы да клеткалық суспензия алуға болады мысалы, тозаңқаптардан. Өсу кезінде экспланттың сыртында түзілген каллус клеткалары үзіліп түсіп сұйық ортаға шығады да, олардан суспензия п.б. Бірақ бұл ұзақ және тиімсіз процесс. Каллустан жеке клеткаларды ферменттік мацерациямен ыдыратып бөліп алуға болады. Тек қана, мұндай жағдайда клеткалар зақымдануы мүмкін сондықтан, ұзақ уақыттіршілік ете алмайды. шарт – қоректік ортада кальций ионы болмауы керек, себебі ол кальций пектинатының түзілуіне әсер етеді. Кальций пектинаты клеткаларды өзара байланыстырып тұратын негізгі зат. Одан құтылу үшін каллусқа пектиназа ферментімен әсер ету керек. Борпылдақ каллусты сұйық ортада жиі шайқап, араластырғанда ол жеке клеткаларға ыдырайды және кішігірм клеткалық агрегаттарға бөліне бастайды. Бөлінбей қалған тығыз каллустың қалдықтарын және ірі агрегаттарды 1-2 қабат дәке немесе нейлон арқылы сүзіп алады. Немесе суспензияны бірнеше минут қозғалтпай қойып, оны тұндырып, үстіңгі жағында батпай қалған жеке клеткалар мен майда клетка топтарын бөлек құып алады. Суспензияның үстіңгі жағындағы жеңіл фракциясын жаңа ортаға жиі-жиі көшіріп өсірсе, жеке клеткалардың саны көбейеді. Оған қоректік ортаның құрамы, аэрация және араластыру әдістері де әсер етед. Бірақ қанша куш салғанмен, тек біркелкі жеке клеткалардан тұратын суспензияны алу мүмкін емес. Ең жақсы деген суспензияда жеке клеткалар үлесі 50-60%-дан аспайды. Қалғаны 2-10клеткадан тұратын, тіпті одан да көп клеткалар топтасқан агрегаттар болады. Жеке клеткалары көп,яғни жақсы дисперленген суспензияны алу мақсатымен көбінесе қоректік ортаның құрамын бақылауға тырысады. Бар мәліметтер бойынша, ауксиндер клетк-ң бір-бірімен жабыспауына,жеке-дара болуына дұрыс әсер етеді,ал цитокининдер,керісінше,ол процесті тежейді. Демек,клеткалардың созылып өсуіне қолайлы және олардың бөлінуін тежейтін жағдайлар суспензиядағы клеткалар ооптарының барынша бөлшектеніп,майдалануына мүмкіндік туғызады. Қоректік ортадағы көмірсулар клетканың сыртқы қабығындағы полисахоридтердің құрамын өзгерту арқылы клеткааралық байланыстарға әсер етуі мүмкін. Мысалы, қоректік ортаға галактоза,рафиноза немесе сахароза қосылғанда раушангүл суспензиясындағы клеткалар оңай топтасып, өте ірі агрегаттар құрған. Клетка қабығындағы целлюлозаны ыдырататын ферменттер(целлюлоза,мацерозим) осмоттикпен бірге қосылып әсер еткенде суспензиядағы клеткалардың диссоциациялануы арта түседі. Мүлде жеке клеткалардан тұратын суспензияны өсіру қаншама тартымды да, қызығарлықтай болса да,бұл мақсатқа жету биология тұрғысынан алып қарағанда өсімдік клеткаары үшін тіпті ммүмкін емес. Себебі,тек жеке клеткалардан тұратын суспензия алу үшін клеткалар бөліне сала бір-бірінен тез ажырап кетуі қажет. Бірақ бұл өсімдік клеткасына тән қасиет емес, сондықтан оны жасанды жағдайда іске асыру қиынға соғады. Жақсы суспензияда морфология жағынан біркелкі,шағын көлемді клеткалар ұсақ агрегаттарға бірігіп топтасады(шамамен 10 клеткалы топтар).Қарқынды өсуді қамтамасыз ету үшін суспензияда клеткалардың тығыздығы бір миллилитр ортада 10⁵- клетка болуы қажет. Сұйық ортада өскен клеткаларды,алғашқы каллусқа қарағанда, жиірек жаңа қоректік ортаға көшіреді. Жаңа қоректік ортаға көшіретін суспензияның бөлігін инокудюм деп атайды. Оны стерильденген пипеткалармен,шприцтермен немесе суспензияны тұндырып,оның үстіңгі жағындағы батпай қолған клеткаларды іркіп құйып алады.

2. Эмбриондарды басқа малға (реципиентке) отырғызу

Эмбрионды алғаш рет тасымалдауды (трансплантациялауды) жүзеге асырып, оны сипаттап жазған адам Вальтер Хип (1890 ж) болатын. Ол ангор тұқымды қоянның екі эмбрионын белгиялық тұқымды буаз қоянға тасымалдап, нəтижесінде екі тұқымға да тиесілі көжектерді алды.

Ауылшаруашылық малдарының эмбриондарын тасымалдау жұмыстары бойынша тəжірибелер 1930 жылдары қой мен ешкіге жүргізіле бастады. Осы бағыттағы алғашқы нəтижелі жұмысты іріқара мен шошқаға Англияда 1950 жылдары Джим Роусон жасаған болатын. Бастапқыда эмбриондарды донордан алу мен реципиентке отырғызу жұмыстары тек қана ота жасау (хирургиялық) əдіс арқылы жүргізіліп келінді. Бұл 1970 жылдардың соңғы кезеңдеріне

дейін, хирургиялық араласусыз ақ эмбрион тасымалдау əдісінің жүзеге асырылуы мүмкін екендігі ашылғанға дейін ғана жалғасын тауып, онан кейін эмбрион тасымалдауға деген сұраныстың күрт асуына алып келді. Мұнан кейінгі кездері ірі қара малдарының эмбриондарын ота жасау арқылы алуды жетілдірумен қатар, алынған эмбриондарды хирургиялық араласусыз ақ қарапайым жолмен реципиент жатырына отырғызу жұмыстары да ұдайы дамытылып келді. Осындай əдіспен жұмыс жүргізу барысында пайетаға жаңадан жасалынған қоректік орта сорылып алынғаннан (баған ұзындығы 1,0-1,3 см) кейін, ауаның кішкентай көпіршігі (0,5 см) ендіріліп, кейіннен құрамында эмбрион бар негізгі орта сорылады (2-3 см). Содан кейін тағы да аз ғана ауа (0,5 см) мен қоректік орта (1,0-1,5 см) сорылып алынады. Эмбрионы бар пайетаны Касса катеторына ендіріп, қажет мерзімде пайдаланғанға дейін 37°С температурада термостатта сақтайды. Реципиентке биоматериалды отырғызу барысында ректалды əдіс арқылы жатыр мойнын тұтып тұрып, катеторды абайлай өткізе келе жатыр мүйізшесіне 5-7 см дейін ендіреді. Катетордың шүріппесін (штогын) басу арқылы ішіндегі сұйықтықты эмбриондарымен қоса жатыр мүйізшесіне төгеді.Эмбрионды отырғызудың тиімділігі көп жағдайда донор мен реципиент күйіттерінің дəл келуіне тəуелді болады. Ірі қара малында ең көп буаздықты күйіттерін алдын ала үйлестіру жұмыстары жүргізген топтағы малдардан алады.Эмбриондарды жатырдың екі мүйізшесіне де ендіру, тасымалдау жұмыстарының жоғары нəтижелілігіне қол жеткіздіреді. Бұл əдісті егіздер алу мақсатында тиімді қолданады. Егіздер алу үшін жүргізілетін осындай жұмыстар барысында, 7 күндік эмбриондарды аналық жұмыртқасы мен сары денешігі бар жатыр мүйізшесінің қарсы бетіне орналастыру қажет.Биоматериалдарды хирургиялық араласусыз отырғызу əдісі биелерге де ойланып шығарылған. Осындай əдістің ең жоғары көрсеткіші эмбриондарды овуляциядан кейінгі 6 мен 8-ші күндер аралығында отырғызғанда алынған.Қой мен шошқаларда эмбриондарды отырғызуды тек қана хирургиялық жолмен жүргізеді. Реципиенттерге де, донорлардағы сияқты хирургиялық

əдіс қолданылады. Эмбриондарды олардың даму сатысына сəйкес жұмыртқа түтікшелеріне не болмаса жатырына отырғызады.Күйітке келген мерзімінен кейін 1-4 күн болған қой эмбриондары жұмыртқа түтікшесіне салынса, одан ересектері бірден жатырға орналасты-

рылады. Эмбриондардың бөгде ағзаға сіңісіп кету көрсеткіштері 70-75% құрайды.Шошқаларда егер екі жасушалы эмбриондарды жұмыртқа түтігінен шайып алып, реципиенттің жатырына сол сатысында отырғызған жағдайда, сіңісіп кету көрсеткіші төмендемейді. Шошқа эмбриондарын жатыр мүйізшесінің біреуіне ғана салу ұсынылады, өйткені олар қозғалыста болатындықтан

екінші мүйізшеге де өздігінен таралады. 2-5 күндік эмбриондарды отырғызған кезде олардың сіңісіп кетуі 60-70% құрайды. С. Полдж (1982) мəліметі бойынша шошқалардың эмбриондарын кешіктіріп барып отырғызу (7-8 күндік) буаздыққа алып келмейді, не болмаса олардың сіңісіп кету мүмкіндігін қатты төмендетеді.

3. Каллустардың морфологиялық, физиологиялық, биохимиялық және генетикалық сипаттамалары.

Клеткалардың ретсіз бөлінуі нәтижесінде пайда болған ұлпаны каллус деп атайды. Клеткалардың бөліну арқылы көбейіп өсуін пролиферация дейді. Каллус – ұлпаның ерекше түрі, бүтін өсімдіктердің зақымданған жері біте бастаған кезде түзілетін білеуленген бұлтық. Ол зақым болған жерді әр түрлі инфекциядан қорғайды. Каллус ұлпасында қоректік заттар жиналып, арнаулы қорғаныш қабат пайда болады немесе жойылған мүше қайта пайда болады,регенерация процесі өтеді. Сондай каллус ұлпасы in vitro жағдайында да пайда болады. Каллустық клеткалардың құрылуын, бөлінуін, көбейіп өсуін фитогормондар (ауксиндер мен цитокинидер) реттейді. Алғашқы каллусты алу үшін және оны өсіру үшін залалсыздандырылған қоректік орта қажет болады. Өсімдік материалы алдын ала бірнеше рет жуылып, тазаланады. Кейін стерильденген заттарды пайдалану арқылы микроорганизмдерден аластанылады. Жиі қолданылатын стерильдейтін заттар: активті хлоры бар натрий және калий гипохлориді, хлорамин, хлор әгі,этанол. Кейде бром,күкірт қышқылы, фенол, антибиотиктер, фунгицидтер қолд. Стерильдейтін зат жеке тандалады және ол толығымен шайылуы керек.

Өсімдік мүшесінің кесіндісі, эксплант лайықты қоректік ортаға орырғызылады. Біраздан кейін оның құрамындағы клеткалар бөлініп өсе бастайды. Содан каллус пайда болады. Бұл каллусогенез процесі. Каллус ұлпалары бірдей, біркелкі деу қате ұғым. Каллустар морфологиялық белгілері (тығыздығы,түктенуі, түсі, өсу қарқындылығы,көгеру қабілеті әр түрлі. Каллустың түсі ақшыл, сарғыш,қоңыр,қызыл-қоңыр болады. Құрамында хлорофилл немесе антоциан пигменттері болуы мүмкін. Шығу тегі/өсуіне қарай каллустартұтас тығыз немесе сұйықтау және борпылдақ болады. Борпылдақ каллустарбөлек кесектерге онай ажыратылады. Каллустарды Петри табақшалардында, пробиркаларда,колбаларда,флокондарда өсіреді. 3-4 аптадан кейін каллусты шығарып алып, майда кесектерге бөліп, жаңа қоректік ортаға көшіреді. Пассаж деп аталады. Сонымен,барлық өсімдіктердің жасанды қоректік ортада өсірілетін клеткалары, көбінесе каллус клеткалары болып келеді. Каллус клеткаларының өсу циклінің ұзақтығы 21-28 күн. Культивирлеу поцесінде каллусты жаңа қоректік ортаға әрбір 4-6 апта сайын отырғызады. Трасплант массасы 60-100 мг-нан 20-40 мл ортаны құрайды