Курс саясаты. 5 страница

Құжаттарды біріздендіру мен стандартизациялаудың экономикалық тиімділігіне құжаттарды құрастыру, дайындау және ресімдеу, оларды беру, өңдеу, сақтау, жою шығындарының азаюының нәтижесінде қол жеткізуге болады. Сонымен қатар, құжаттармен жұмыстың барлық түрлеріне кететін уақытты қысқарту және құжаттардың сапасын арттыру нәтижесінде оңтайлық нұсқамен қабылданатын шешімдердің жақындауы есебінен басқарудың жеделдігін арттырудан көрінетін басқару жүйесін жетілдіру есебінен жанама эффект алуға болады. Құжаттарды біріздендіру дегеніміз - олардың мазмұны мен нысандарын жетілдіру бойынша міндеттерді шешу.

Басқаруда қолданылатын құжаттың мазмұны оның құрамына кіретін деректемелердің құрамы мен мағынасын анықтайды. Деректемелер әр түрлі болуы мүмкін, бірақ бұл оларға ортақ талап қою мүмкіндігіне кедергі болмайды.

Сонымен қатар, құжаттардың кең шеңберіндегі деректемелердің көбі бірдей болмайды. Осылайша, құжаттың нысаны да, деректемелерінің құрамы да құжатты біріздендіру мен стандартизациялау объектілері болуы мүмкін.

Құжаттың мазмұнын жетілдірудің негізгі міндеттері мыналар болуы тиіс: біріздендіруде – құжатты тағайындауға және оның өңдеу әдістеріне сәйкес деректемені іріктеу; стандартизациялауда – құжаттардың құрамына кіретін деректемелердің бірыңғай талаптарын белгілеу.

Құжаттың біріздендірілген нысаны (ҚБН) – қызметтің осы саласында шешілетін міндеттерге сәйкес белгіленген және белгіленген тәртіпте ақпарат тасымалдауышта орналасқан деректемелер жиынтығы.

Құжаттардың нысандарын жетілдірудің негізгі міндеттері:

біріздендіруде - ресімдеудің нысаны мен ережелері бойынша құжаттардың әр түрлілігін мақсатты түрде азайту;

стандартизациялауда – құжаттарды ресімдеудің едәуір тиімді нысандары мен ережелерін іріктеуге және олардың ұзақ сақталуын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін шектелген міндетті нормалардың сапасын қалыптастыру және енгізу.

Құжаттардың стандарттары басқару құжаттамасының нысандарын біріздендіруге, бланкты әзірлеудің орталықтандырылуын ұйымдастыруға, қызметтік құжаттарды өңдеудің орталықтандырылу мүмкіндігін құруға және басқару персоналдарының еңбегін көрсетуге, сондай-ақ кеңсе шығындарына жұмсалатын шығындарды азайтуға әсер етулері тиіс. Басқару құжаттамасына стандартизацияны енгізу әрекеттер сәйкестігінің орындалуын белгілейтін құжаттар түрлерінің және нысандарының көп түрлілігін растамайды. Қазіргі уақытта құжаттың сапасы басқару ақпаратының тасымалдауышы ретінде ерекше мәнге ие. «Стандартизация» терминінің мәні үш негізгі сәтті сипаттайды. Біріншіден, стандартизация дегеніміз – ол құжаттарды құрудың жалпы мемлекеттік жалпыға міндетті нормаларының ұзақ уақытқа белгіленуі. Сонымен қатар, ол тек нормаларды енгізіп ғана қоймайды, олардың сақталуына да кепілдік береді. Екіншіден, ол құжаттың қасиеттері мен сапаларын біріздендіру, барлық құжаттар үшін нысандардың, ережелердің, талаптардың біркелкі мөлшерде болуын енгізу; үшіншіден – стандартизация – ол құжаттардың тек функциональды түрде ақталатын, басқарудың едәуір тиімділігін қамтамасыз ететін сапалары мен қасиеттерін бекіту мен тарату. Құжаттарды біріздендіру, сондай-ақ, өз бетінше жүргізілуі мүмкін. Осы екі терминге ортақ белгі біркелкі жүргізу талабы болып табылады, олардың айырмашылығы құқықтық күшінде және тарату саласында болады, сондай-ақ «біріздендіру» ұғымы ортақ болып табылады.

Стандарттардың құқықтық күші, Құжаттардың міндетті біріздендіру талабының стандартына енгізу, стандарттарда тек ең үздік шешімдерді бекіту, құжаттармен жұмысты оңтайландырудың тиімді тәсілін стандарттациялау ісін қиыстыру.

Бірыңғай формуляр әдісі стандартизациялау мақсатына қол жеткізудің танымал әдісі болып табылады, ол белгілі бір құжаттардың қасиеттерін және сапасын бірыңғай ұя қалыпта (матрицада) – формулярда шоғырландыру дегенді білдіреді.

Белорусь Республикасы экономикасының нарық қатынастарына өтуі қажетті іс-шараларды өткізуді талап етеді, кәсіпорындарда қолданылатын құжаттардың ұлттық біріздендірілген нысандарын әзірлеу және жүргізу, есептеу, оның ішінде статистиканы шығару мақсатында және халықаралық тәжірибеде қолданылатын нормаларға жауап беретін меншіктің әр түрлі нысандары мен басқару деңгейін ұйымдастыру.

Құжаттың әзірленетін біріздендірілген нысандары құжаттың біріздендірілген жүйесінде (ҚБЖ) біріктіріледі. ҚБЖ – бұл қызметтің белгілі бір саласында басқаруға қажетті ақпараттан тұратын бірыңғай ережелер мен талаптар бойынша құрылған құжаттама жүйесі. Құжаттың қолданылатын біріздендірілген нысандары қызметтің осы саласында жасалған міндеттерге сәйкес белгіленген және белгіленген тәртіпте ақпарат тасымалдауышта орналасқан деректемелердің жиынтығы. ҚБЖ құру мақсаты құжаттар нысандарының оңтайлы құрамын анықтау және белгілеу болып табылады.

Біріздендіру жөніндегі жұмыстардың құрамы мен мазмұнын белгілейтін Республиканың стандарттары мен басқару құжаттары. Құжаттардың біріздендірілген нысандарынан басқа, құжаттаманың біріздендірілген жүйелері өзіне халықаралық ұйымдардың құжаттарын кіргізеді, мемлекетаралық стандарттар мен басқару құжаттарын белгілейді.

Құжаттаманы біріздендіру кезінде мынадай жұмыстар жүргізіледі:

қолданыстағы нысандардың номенклатурасын белгілейді;

Құжаттарды біріздендіру жұмысы экономикалық қызметтің әр алуан түрлеріне (қаржылық қызмет, бухгалтерлік есеп және т.б.) қажетті болып табылады. УСОРД әзірлеу кезінде онда қолданылатын құжат түрлерінің саны да едәуір қысқартылады.

Сонымен қатар, жеке деректемелерді ресімдеу тәсілі де ескеріледі. Олардың бір бөлігі - қолмен, екінші бөлігі – техникалық құралдардың көмегімен, үшіншісі – жеке механикалық құралдардың (штемпельдер, мөрлер) көмегімен ресімделеді. Бір тәсілмен ресімделетін деректемелер мен көрсеткіштер олардың толтырылу процесін оңайландыру үшін бір-біріне жақын орналасады. Ішінара, бланктың мөртаңбасы резиналық мөрқалыптың (штемпель) көмегімен кіретін деректемелерді бір уақытта ресімдеуге мүмкіндік береді. ҰӨҚБЖ-да ақпараттың және заңды күші бар құжаттардың анықтылығы қамтамасыз етіледі. Жеке құжаттардың нысандарын әзірлеуде құқықтық мағынасы бар ақпараттың қолданыстағы заңнамамен қойылатын талаптарға сәйкес ресімделуіне назар аударылады. Құжаттарда қажетті заңды күшпен қамтамасыз ететін барлық деректемелердің болуы қажет.

Оңтайлы ақпаратты басқару міндеттерін қамтамасыз ету, басқару шешімдерінің жедел қабылдануын арттыру ҰӨҚБЖ әзірлеу және жетілдіру мақсаты болып табылады. Ұйымдастыру-өкімдік құжаттамасының біріздендірілген жүйесіндегі негізгі принцип бірыңғай формуляр базасында құрастырылған құжаттардың біріздендірілген нысандарының белгілі бір тізбегінде қолданыла отырып іске асырылатын басқарудың типтік міндеттері қатарын бөлу болады. Тізбектің бірінші құжаты, әдетте, бастапқы ақпараттан, соңғысы – басқару шешімін тұжырымдаудан тұрады.

Ұйымдастыру-өкімдік құжаттаманың бірыңғайландыру жүйесі (ҰӨҚБЖ) – стандарттардың, құжаттардың өзара байланысқан нысандарының, ережелердің кешені, мәселені шешу үшін қолданылатын құжаттардың мазмұнына, құрылымына қойылатын талаптарды белгілейді. ҰӨҚБЖ құрамына құжаттардың мазмұны мен нысандарына қойылатын талаптарды белгілейтін стандарттар, құжаттарды біріздендіру нысандарының альбомы, олардың қолданылуы бойынша нормативтік және әдістемелік материалдар, Белорусь Республикасы Жалпы мемлекеттік классификаторының «Біріздендіру құжаттары» деген тарауы болып табылатын құжаттардың біріздендірілген нысандарының классификаторы, ОРД бірыңғайландыру нысандарының классификаторын қолдану бойынша нормативтік және әдістемелік құжаттар жатады.

Құжаттардың біріздендіру нысандарының құрамына \т, кесте, баянжазбалар мен түсініктемелер, лауазымдық нұсқаулық, арыз, ереже, ұсыныс, хат-сұрау салу, хаттама, бұйрық, құрылым және штат саны, шешім, жарғы, штат кестесі жатады.

Біріздендіру жүйесі кіші жүйе бойынша жүйеленген: ұйымды (кәсіпорынды; мемлекеттік және коммунальдық кәсіпорынды; қабылдау, ауыстыру, шығару; демалыстар мен көтермелеулер, тәртіптік жазалаулар тағайындау; ұйымның, кәсіпорынның өкімдік қызметі; ұйымның жұмысын ұйымдастыру-нормативтік және жедел-ақпараттық реттеу) құру, қайта ұйымдастыру және жою.

ОРД есептеу техникалық құралдармен өңдеу құжаттағы ақпаратқа код қою арқылы жүзеге асырылады. Соныдықтан ОРД нысанадарын жұмыс істеуі үшін жүйенің құрамды бөлігі болып табылатын ОРД біріздендіру нысандарының классификаторы.

Осылайша, ҰӨҚБЖ ОРД нысандары мен мазмұнын жетілдіру жолдарын белгілейді, ОРД есептеу техникасының құралдарымен қайта өңдеуге мүмкіндік береді, басқару міндеттеріне байланысты құжаттардың нысандарын пайдалануды регламенттейді.

Барлық мекемелердің қызметі әр түрлі құжаттарда тіркеледі. Мекеме өз қызметінде мемлекеттік билік органдарының және мемлекеттік басқарманың актілерімен қатар ережелерін, жарлықтарын басшылыққа алады.

Барлық мемлекеттік және жеке кәсіпорындардың жарғысы негізінде жұмыс істейді. Жарғы – бұл ұйымдардың, мекемелердің, қоғамдардың және азаматтардың қызметін, олардың басқа ұйымдармен және азаматтармен өзара қатынасын, мемлекеттік және шаруашылық қызметтің белгілі бір саласындағы құқықтары мен міндеттерін тіркейтін ережелер жинағы. Қарулы Күштердің ұйымдастырушылық қызметінің осы және өзге де салаларын белгілейтін жарғылар туралы (саптық жарғы, тәртіптік жарғы) бөлек қарастыру керек.

Ереже – бұл мемлекеттік органдардың, бір органның жүйесін құруды, функцияларының құрылымын, құзыретін, міндеттерін және жұмысын ұйымдастыруды белгілейтін нормативтік акт (бөлімнің ережесі). Нақты мәселе бойынша ұйымдастырушылық, еңбек және басқа да қатынастар жиынтығын реттейтін ережені жеке топқа бөлу керек (Азаматтардың ұсыныстары, арыздары және шағымдары бойынша іс қағаздарын жүргізу туралы типтік ереже).

Ережелер типтік және жеке болып бөлінеді. Мекемелердің, кәсіпорындардың жүйесі үшін типтік ережелер әзірленеді.

Құрылымдық бөлімше туралы ереженің мәтіні мынадай бөлімдерден тұрады:

«Жалпы ереже» - құрылымдық бөлімшенің құқықтық статусын, оның бағыныштылығын, құрылымдық бөлімшенің басшысын лауазымға тағайындау және лауазымнан босату тәртібін, басшылыққа қойылатын біліктілік талаптарды анықтайды. Осы бөлімде құрылымдық бөлімшенің өз қызметінде басшылық етуіне тиісті құқықтық актілер мен нормативтік құжаттар тізбектеліп көрсетіледі.

«Негізгі міндеттер» - осы құрылымдық бөлімше қызметінің бағыттары жазылатын бөлім.

«Функциялар» - осы құрылымдық бөлімшелерге бекітілген өндірістік-шаруашылық қызметтің нақты түрлері тізбектеледі.

«Құқықтар мен міндеттер» - құрылымдық бөлімшенің өзіне жүктелген функцияларды және кәсіпорынның басқа құрылымдық бөлімшелері мен басқа ұйымдарға қатысты міндеттерді орындау үшін қажет құқығын сипаттайтын бөлім.

«Жауапкершілік» - құрылымдық бөлімшенің өзіне жүктелген функцияларды уақтылы және сапалы орындамағаны және оған берілген құқықтарды қолданбағаны үшін қолданыстағы заңнамаға сәйкес жауапкершілікті белгілейтін бөлім.

«Өзара байланыс. Байланыстар» - құрылымдық бөлімшелердің өндірістік-шаруашылық қызмет, құжаттарды келісу, жұмыстарды бірлесіп орындау мәселелері бойынша кәсіпорындардың басқа құрылымдық бөлімшелерімен және басқа ұйымдармен қызметтік өзара байланысын сипаттау.

«Жұмысты ұйымдастыру» - құрылымдық бөлімшелердің қызмет тәртібін, бөлімшелердің қызметін бақылауды ұйымдастыру және тексеру, оны қайта ұйымдастыру және жою тәртібін анықтау.

Құрылымдық бөлімше туралы ереже бекітуге тиісті құжаттар тобына жатады, сондықтан осы құжатта бекіту грифі болуы керек.

Жарғылар мен ережелер күрделі құжаттар болып табылады. Олардың құрылымы мен мазмұны, әдетте, әзірлеуші мекемелермен белгіленеді.

Нұсқаулық – құқықтық акт, оны мемлекеттік басқару органы мекемелердің, ұйымдардың, кәсіпорындар мен лауазымды тұлғалардың ұйымдастыру, ғылыми-техникалық, технологиялық, қаржылық және өзге де арнайы тараптарын реттейтін ережелерді ұйымдастыру мақсатында шығарады.

Нұсқаулықтар, сонымен қатар, заңнамалық актілер мен өкімдік құжаттарды қолдану тәртібін түсіндіру және белгілеу мақсатында шығарылады.

Нұсқаулықтың тақырыбы оның талаптары таралатын мәселелердің, объектілер мен тұлғалардың шеңберін анық қамтуы тиіс.

Ұйым қызметкерінің құқықтық ережелері лауазымдық тұлғалардың функцияларын, құқықтарын, міндеттерін және жауапкершілігін белгілейтін лауазымдық нұсқаулықтармен регламенттеледі. Лауазымды нұсқаулық мәтінінің біріздендірілген құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:

1. Маманның қызмет саласын, оның тікелей бағыныстылығын, оны лауазымға тағайындау және оны атқарып отырған лауазымынан босату тәртібін белгілейтін жалпы ережелер;

2. Функциялар – маман қызметінің негізгі бағыттары белгіленеді;

3, Лауазымдық міндеттер – маманға жүктелетін нақты міндеттер тізбесі; оның басқару процесіне – басқаруға, бекітуге, қамтамасыз етуге, қарастыруға, орындауға қатысу нысанының шарттары;

4. Құқықтары;

5. Жауапкершіліктері;

6. Өзара байланыстары мен байланыстары.

Ұйымдардың, нысандардың, мекемелердің, кәсіпорындардың атқарушылық - өкімдік қызметі нысандарының бірі – өкімдік құжаттар, олар арқылы басқарманың маңызды мәселелері шешіледі. Мемлекеттік басқару органдары мынадай өкімдік құжаттарды шығарады: шешімдер, өкімдер, нұсқаулар, бұйрықтар.

Қаулы құқықтық акт ретінде белгіленеді, оны жоғары органдар және кейбір алқалық басқарудың орталық органдары осы органдардың алдында тұрған аса маңызды және принциптік міндеттерді шешу мақсатында қабылдайды.

Шешім өкімдік құжат ретінде құқықтық акт болып табылады, оны министрліктердің немесе ведомстволардың алқаларымен, ғылыми кеңестермен және т.б. қабылдайды.

Өкім – мемлекеттік органның мемлекеттік басқармасының актісі, ол биліктік сипатта болады, лауазымды тұлғаның, мемлекеттік органның құзыреті шегінде шығарылады. Осы өкім жіберілетін азаматтарға және ұйымдарға міндетті күші бар акт.

Нұсқау - өкімдік құжат, оны ақпараттық-әдістемелік сипаттағы мәселелер бойынша, сондай-ақ бұйрықтардың, нұсқаулықтардың және басқа да актілердің орындалуын ұйымдастыруға байланысты мәселелер бойынша министрліктер, ведомстволар, ұйымдар шығарады.

Бұйрық – құқықтық акт, оны министрліктердің, ведомстволардың, дара басшылық негізінде жұмыс істейтін басқармалардың, мекемелердің, бірлестіктердің, ұйымдардың, кәсіпорындар бөлімдерінің басшылары шығарады. Осы органдардың алдында тұрған негізгі жедел міндеттердің шешімдері үшін бұйрық шығарылады. Заңды күшіне қарай бұйрық қоғамдық қатынастардың белгілі бір саласын іске асыратын құқық нормаларынан тұратын басқарудың нормативтік актісі және қоғамдық қатынастардың белгілі бір саласын іске асыратын құқық нормаларын қолдану актісі және құқық нормаларды қолдану актісі (мысалы, лауазымға тағайындау туралы бұйрық) болуы мүмкін.

Бұйрық басқару практикасында қолданылатын өкімдік құжаттаманың ең кең тараған түрі болып табылады. Ол мекемені құру, жою, қайта ұйымдастыру мәселелері бойынша, нұсқаулықтар, ережелер және бекітуді, ұйымдастыруды талап ететін сол сияқты құжаттар бойынша, сондай-ақ жұмыскерді жұмысқа қабылдаудың, жұмыс ауыстырудың және жұмыстан шығарудың кадрлық мәселелері бойынша шығарылады.

Өкімдік құжатты дайындауды үш кезеңге бөлуге болады. Бұл – мәселенің мәнін зерделеу және құжат жобасын дайындау; алқалық органның отырыстарында құжатты талқылау және қабылдау; құжаттың келісілуі және оған қол қою.

Ұйымдарда құрылатын және тысқары келіп түсетін құжаттардың көпшілігі өкімдік құжаттарды зерделеу үшін негіз болатын осы немесе басқа да ұйымдардағы істердің нақты ережелері туралы ақпараттан тұрады. Ақпараттық-анықтамалық құжаттарға анықтамалар, түсіндірме жазбалар, жинақтар, шолулар, актілер, хаттар, хаттамалар және т.б. жатады. Олар ұйымдастыру-басқару құжаттардың қатысына қарай көмекші сипатта болады және соңғыларына қарағанда орындалуы міндетті болып табылмайды. Ақпараттық-анықтамалық материалдардан тұратын ақпарат қолданысқа немесе тек қана мәлімет үшін қабылдануы мүмкін.

Акт – бірнеше адамдармен құрылатын және белгіленген фактіні, оқиғаны растайтын құжат. Көбінесе актілерді жоғары тұрған ұйымдардың немесе басшының нұсқауы бойынша өкімдік құжаттармен (бұйрықпен) тағайындалған немесе тұрақты жұмыс істейтін комиссия құрастырады.

Актіні құрастыру үшін әр түрлі себептер болуы мүмкін. Сондықтан да актілердің түрлері өте көп болады: жою актісі (мекемелердің, кәсіпорындардың, ұйымдардың); қабылдау-тапсыру актісі (басшылықты ауыстырған, істерді, материалдық құндылықтарды тапсырған кезде және т.б.); дәм тату, зерттеу жүргізу, істерді, бүлінген тауарларды жою актілері; инвентаризациялау, сәтсіз оқиға, сынаманы және үлгілерді іріктеу актілері.

Анықтама – сол және өзге де фактілерді және оқиғаларды сипаттайтын және растайтын құжат. Анықтаманың екі түрі болады: біріншісі - қызметтік сипаттағы фактілер мен оқиғалар туралы ақпараты бар анықтама; екіншісі - сол және өзге де заңды фактілерді куәландыру үшін мүдделі мекемелердің беретін анықтамасы. Анықтаманың екінші түрі бірнеше топтарды құрайды. Олар күн сайын беріледі. Олар – оқу және жұмыс орнын растайтын, атқаратын лауазымы туралы, жалақысы және т.б. туралы анықтамалар.

Басқару шешімдерін алқалық қабылдау процестері және шешімдердің өздері ұйым басшылығында өндірістік мәжілістердің хаттамалары арқылы құжаттамаланады.

Бақылау сұрақтары:

1. СЭҚ статистикасы есебінің объектісі болып не табылады?

2. СЭҚ статистикасының жіктелімі

3. Кден статистикасының жіктелімі

4. Сыртқы сауданың кеден статистикасында бақылау мен зерттеудің пәні болып не табылады?

5. Кеден статистикасында экспорттың мінездемесі?

Негізгі әдебиеттер

1.ЌР кеден шекарасы арқылы, жеке тұлғалармен өткізіліп жатқан тауарларды және көлік құралдарын мәлімдеу тәртібі" 02.07.99 жылғы ҚР МКМ КК Инструкциясы.

2.Алибеков С.Т. Таможенное дело в РК. Учебное пособие. Алматы., 1997 г.

3.ҚР Статистика Агенттігінің өңірлік құрылымын оңтайландыру туралы ҚР Үкіметінің 2005.18.01 № 24 Қаулысы. Соңғы редакциядағы күні; 2005.18.01. Мем.тіркелімдегі №22586

6 Дәріс. Кеден органдарында іс жүргізу тәртібі

Дәріс жоспары:

1. Кеден органдарындағы іс қағаздарын жүргізуді қамтамасыз ету қызметі

2. Құжаттармен жұмысты регламенттейтін нормативтік-әдістемелік материалдар

3. Құжат айналымын ұйымдастырудың жалпы ережелері

4. Құжаттарды қабылдау және алғашқы өңдеу

5. Келіп түскен құжаттарды тарату

Құжаттармен жұмыс ұйымдастыруға жауаптылық, құжаттардың уақтылы шығуын және орындалуын сақтау, істердің номенклатуралық істерін әзірлеу Қазақстан Республикасының кеден органдарындағы іс қағаздарын жүргізуге жауапты бөлімшенің басшысына жүктеледі.

Іс қағаздарын жүргізуді қамтамасыз ету бөлімшелері құжаттар арқылы мынадай операцияларды үйлестіреді:

құжаттарды қабылдау және өңдеу;

Қазақстан Республикасының кеден органдары басшысының құжаттарды қарастыруы;

құжаттарды тіркеу;

құжаттарды орындау;

құжаттардың орындалуын бақылау;

құжаттарды жедел сақтау және пайдалану;

құжаттарды ведомстволық мұрағатта сақтауға тапсыру.

Қазақстан Республикасының кеден органдарында іс қағаздарын ұйымдастырудың негізгі құқықтарын «Әкімшілік рәсімдер туралы» Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 27 қарашадағы Заңы, Қазақстан Республикасының Премьер-министрі Кеңсесі Басшысының 2000 жылғы 17 сәуірдегі Өкімімен бекітілген ұйымдастыру-өкімдік құжаттарды ресімдеуге қойылатын уақытша талаптар, 2003 жылғы Қазақстан Республикасының кеден органдарында іс қағаздарын жүргізу жөніндегі нұсқаулық құрайды. Іс қағаздарын жүргізу жөніндегі нұсқаулық құпиялы емес сипаттағы ресми құжаттарды, азаматтардың өтініштерін және таратылуы шектелген мәліметтерден тұратын құжаттарды есепке алу, жүгіну, бақылау, орындау және жедел сақтау тәртібін анықтайды. Нұсқаулық кеден органдары істері номенклатурасының жұмыс практикасын әзірлеу, мақұлдау, келісу, бекіту және енгізу тәртібін белгілейді.

Дата добавления: 2015-05-29