Пытанні для самаправеркі. 1. Чаму паміж ВКЛ і Маскоўскай дзяржавай у ХІV – сярэдзіне XV ст

1. Чаму паміж ВКЛ і Маскоўскай дзяржавай у ХІV – сярэдзіне XV ст. вялася ўпартая барацьба за пасаду кіеўскага мітра­паліта?

2. Калі ў ВКЛ усталявалася асобная праваслаўная мітраполія і якой была яе структура?

3. Якую ролю адыгрывала праваслаўная царква ў грамадскім і духоўным жыцці зямель Беларусі?

4. Чым было абумоўлена хуткае распаўсюджванне каталіцызму ў ВКЛ у канцы ХІV–XVI ст.?

5. Што такое «Рэфармацыя» і дзе яна пачалася?

6. Чаму ў 1517 г. Марцін Лютэр, вучоны манах і прафесар тэалогіі Віттэнбергскага універсітэта, выступіў супраць рымска-каталіцкай царквы як адзінага пасрэдніка паміж Богам і чалавекам?

7. Супраць чаго выступалі прыхільнікі Рэфармацыі?

8. Назавіце асаблівасці рэфармацыйнага руху на беларускіх землях. Параўнайце сацыяльную базу Рэфармацыі ў краінах Заходняй Еўропы і ВКЛ?

9. Каго вобразна называюць «бацькам Рэфармацыі» на бела­рускіх землях?

10. Якія пратэстанцкія рухі атрымалі найбольшае пашырэнне ў ВКЛ у часы Рэфармацыі?

11. Што вы ведаеце пра ордэн езуітаў?

12. Чым адрознівалася контррэфармацыя ў ВКЛ ад контррэ­фармацыі ў краінах Заходняй Еўропы?

13. Назавіце галоўныя вынікі Рэфармацыі ў ВКЛ.

14. Растлумачце паняцці «пратэстанты», «арыяне», «езуіты».

Літаратура: К–[6]; А–[3, 4, 7, 8, 10–13, 15, 17, 19–23].

Экзаменацыйныя пытанні 16, 18. Культура на беларускіх землях у XIV – пачатку XVII ст. Галоўныя дасягненні куль­туры Адраджэння ў Беларусі ў XVI – пачатку XVII ст.

Еўрапейскае Адраджэнне і яго прадстаўнікі. Беларускае Ад­раджэнне і яго выдатны дзеяч Францыск Скарына. Кнігавы­давецкая і літаратурная дзейнасць паслядоўнікаў Ф. Скарыны. Падарожніцкая і гістарычная літаратура. Сістэма адукацыі. Манументальнае дойлідства, жывапіс, тэатр.

Еўрапейскае Адраджэнне і яго прадстаўнікі. Адраджэнне, або Рэнесанс – гістарычная эпоха ідэйнага і культурнага развіцця, якая ў XIV–XVI стст. ахапіла большасць краін Еўропы і характа­рызавалася аднаўленнем гуманістычнага светапогляду і антычнай культуры, уздымам свецкай навукі, літаратуры, мастацтва.

Гуманізм (у перакладзе з лацінскага – чалавечы) – сістэма поглядаў, якая найвышэйшай каштоўнасцю абвяшчала самога чалавека і яго права на свабоднае развіццё, лічыла яго не «рабом Божым», а тварцом. Гуманізм стаў філасофскай асновай, ідэало­гіяй еўрапейскага Адраджэння.

Прадстаўнікі Рэнесансу:

Леанарда да Вінчы (1452–1519), Рафаэль (1483–1520), Дана­тэла (1386–1466), Мікеланджэла (1475–1564), Тыцыян (паміж 1488 і 1490–1576) і іншыя – жывапіс, скульптура;

М. Сервантэс (хрышчаны 1547–1616), В. Шэкспір (1564–1616) – літаратура;

М. Капернік (1473–1543), Д. Бруна (1548–1600), Г. Галілей (1564–1642) – навука.

Развіццё палітычных ідэй увасобілася ў творах: Н. Макіявелі (1469–1527) «Гасудар» (1516) – тэорыя моцнай дзяржавы (абса­лютызму); Томаса Мора (1478–1535) «Утопія» (1516) і Тамаза Кампанела (1568–1639) «Горад Сонца» – утапічная тэорыя ідэаль­нага грамадства, заснаванага на калектыўнай уласнасці і ўсеагуль­най абавязковай працы.

Беларускае Адраджэнне і яго выдатны дзеяч Францыск Скарына. Развіццё культуры Беларусі ў XVI – пачатку XVII ст. атрымала назву «Беларускае Адраджэнне». Можна вызначыць два этапы.

І этап прыпадае на канец XV – першую палову XVI ст. У гэты перыяд узнікае беларускае кнігадрукаванне, пачынаецца станаўленне агульнадзяржаўнага заканадаўства (Статут 1529 г.), зараджаецца новалацінская паэзія, назіраецца пранікненне рэнесансавых матываў у палаца-замкавае дойлідства, мастацтва, жывапіс.

ІІ этап уключае другую палову XVI – пачатак XVII ст. У гэты перыяд узнікае новае творчае асяроддзе, паскараецца культурнае і палітычнае развіццё шляхты і часткова мяшчанства, назіраецца агульнае пашырэнне свецкай культуры, рэнесансавых форм жыцця і побыту сярод заможных пластоў насельніцтва, фарміраванне новых палітычных, эстэтычных ідэалаў і пранік­ненне рэнесансавай педагогікі ў школьную справу.

Галоўным дасягненнем усёй эпохі Адраджэння ў Беларусі стала ўзнікненне беларускага кнігадрукавання, заснавальнікам якога з’явіўся выдатны дзеяч культуры еўрапейскага ўзроўню, асветнік і гуманіст Францыск Скарына (каля 1490 – каля 1551). 6 жніўня 1517 г. Ф. Скарына першым сярод усходніх славянвыдаў у чэшскім горадзе Празе друкаваную Біблію на мове, на­бліжанай да беларускага пісьменства і зразумелай простаму лю­ду. (Для параўнання: першая датаваная руская кніга «Апостал» была выдадзена ў 1564 г. намаганнямі рускіх першадрукароў Івана Фёдарава (І. Хведаровіч, каля 1510–1583) і Пятра Мсці­слаўца (XVI ст.), а першая датаваная ўкраінская кніга выдана І. Фёдаравым праз 10 гадоў у Астрогу).

У 50–70-х гг. XVI ст. друкарні ўзніклі ў Берасці, Нясвіжы, Заблудаве, Вільні. Фарміраваліся розныя напрамкі кнігавыдавец­кай справы, пашыраліся моўная разнастайнасць і мастацтва афармлення кнігі. Першая друкарня на сучаснай тэрыторыі Беларусі дзейнічала ў 1550–1570 гг. у Берасці пры падтрымцы магната-мецэната Мікалая Радзівіла Чорнага. На грошы гэтага ж мецэната была заснавана і друкарня ў Нясвіжы, па ліку трэцяя ў ВКЛ (пасля Скарынаўскай у Вільні і Берасцейскай).

Кнігавыдавецкая і літаратурная дзейнасць паслядоўнікаў Ф. Скарыны. Паслядоўнікамі Ф. Скарыны з’яўляюцца:

- Сымон Будны (каля 1530–1593). У 1562 г. выдаў першую кнігу ў межах сучаснай Беларусі ў Нясвіжы на старабеларускай мове пад назвай «Катэхізіс» – кароткае выкладанне хрысці­янскага веравучэння ў форме пытанняў і адказаў;

- Васіль Цяпінскі(каля 1540 – каля 1604). У 1570 г. выдаў «Евангелле» на царкоўнаславянскай і старабеларускай мовах. (Евангелле – гэта частка Бібліі, якая апавядае пра жыццё Хрыста);

- Мялецій Сматрыцкі(1577–1633). У 1619 г. выдаў «Грама­тыку», якая на працягу XVII–XVIII стст. служыла падручнікам па царкоўнаславянскай мове для ўсяго ўсходнеславянскага насельніцтва. Па ёй вучыўся і вялікі рускі вучоны Міхайла Ламаносаў;

- Спірыдон Собаль(невядома – 1645) у 1613 г. надрукаваў «Буквар».

Падарожніцкая і гістарычная літаратура. Падарожніцкая літаратура прадстаўлена «Хаджэнням і» Мікалая Крыштофа Радзівіла (Сіроткі) (1549–1616). «Хаджэнні» – першае ў Беларусі навукова-папулярнае геаграфічнае выданне, адзіны да ХІХ ст. дакладны даведнік для жыхароў Рэчы Паспалітай і Расіі пра Блізкі Усход.

Мікола Гусоўскі (1470 – каля 1533) стаў заснавальнікам новалацінскай рэнесансавай паэзіі ВКЛ. У 1523 г. напісаў паэму «Песня пра зубра».

Пашыраецца і набывае моц традыцыя летапісання. Найбольш вядомымі творамі гэтага перыяду з’яўляюцца «Летапісец вялікіх князёў літоўскіх» (каля 1396 г.) і «Пахвала Вітаўту» (каля 1420 г.)

Новай з’явай стала распаўсюджанне хронік, якія адрозніваліся ад летапісаў сваім імкненнем да рэалістычнага выкладання гіс­тарычных падзей. Польскім гісторыкам Мацеем Стрыйкоўскім (1540 – каля 1590), якога можна лічыць адным з заснавальнікаў гістарычнай літаратуры, напісана на беларускіх і літоўскіх кры­ніцах і надрукавана ў Кёнігсбергу ў 1582 г. «Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсяе Русі».

Падзеям Лівонскай вайны прысвечана паэма Андрэя Рымшы (1550–1599) «Дзесяцігадовая аповесць вайсковых спраў Крыш­тафа Радзівіла» (надрукавана ў Вільні, 1585 г.).

Сістэма адукацыі. Сістэма адукацыі на беларускіх землях у XVI ст. была дастаткова складанай, бо прадстаўлена пачатковымі школамі пры праваслаўных цэрквах, манастырах і брацтвах, пры каталіцкіх касцёлах і кляштарах, пры пратэстанцкіх зборах (уніяц­кіх цэрквах). Брацтвы – гэта дабрачынныя і культурныя аб’яд­нанні, у асноўным гараджан, якія ўзніклі ў канцы XVI – першай палове XVIІ ст. як легальныя асяродкі праваслаўя пасля уніі 1596 г.

Сярэднюю адукацыю можна было атрымаць у калегіумах, якія з’явіліся ў ВКЛ у 60-х гг. XVI ст. і былі адчынены езуітамі.

Працавалі і прыватныя педагогі, якія абслугоўвалі дзяцей заможнага насельніцтва. Вышэйшую адукацыю да адкрыцця Віленскай акадэміі нашы продкі атрымлівалі ва універсітэтах Кракава, Прагі, Падуі, Балонні, Вены, Лейпцыга, Капенгагена і іншых гарадоў Еўропы.

Першай вышэйшай навучальнай установай у ВКЛ і ўвогуле ва ўсёй Усходняй Еўропе стала Віленская езуіцкая акадэмія (меўшая статус універсітэта), якая была адчынена ў 1579 г. па прывілею вялікага князя літоўскага Стэфана Баторыя (1533–1586) на аснове рэарганізаванага езуіцкага калегіума (заснаваны ў 1569 г.). Спачатку ў Віленскім універсітэце працавалі тэалагічны і філасофскі факультэты, пазней – яшчэ медыцынскі і прававы. Першым рэктарам стаў Пётр Скарга (1536–1612) – галоўны ідэолаг езуітаў у ВКЛ, ініцыятар стварэння уніі.

У 1617 г. у Слуцку пры кальвінскім храме магнатам Янушам Радзівілам (1579–1620) была адкрыта Кальвінская школа, якую лічаць правобразам першай беларускай гімназіі і якая праіснавала да 1918 г.

Ва ўсе навучальныя ўстановы ВКЛ вучні прымаліся неза­лежна ад іх паходжання, рэлігійнай ці саслоўнай прыналежнасці.

Мікалай Крыштоф Радзівіл (Сіротка) запрасіў у Нясвіж зна­камітага картографа Томаша Макоўскага (з 1562 па 1575–1630), які, кіруючы Нясвіжскай друкарней, стварыў у пачатку XVII ст. першую карту ВКЛ, якая ўключала важнейшыя звесткі аб беларускіх землях.

Манументальнае дойлідства, жывапіс, тэатр. Манумен­тальнаедойлідства:

- будаўніцтва прыватнаўласніцкіх палаца-замкавых комп­лексаў у Смалянах (Віцебская вобласць), у Міры (Гродзенская вобласць), новы замак на месцы старога ў Гальшанах (Гродзен­ская вобласць), дварцовы ансамбль Радзівілаў у Нясвіжы (Мін-ская вобласць);

- у царкоўным будаўніцтве захоўваліся рысы абарончага дойлідства: цэрквы-крэпасці ў Сынковічах і Маламажэйкава (Гродзенская вобласць);

- пры будаўніцтве цэркваў і касцёлаў гэтага перыяду характэр­нымі пачынаюць станавіцца рысы архітэктурнага стылю барока. Першым архітэктурным помнікам гэтага стылю з’яўляецца касцёл Божага цела ў Нясвіжы;

- распаўсюджванне рэфармацыйнага руху ў ВКЛ знайшло сваё адлюстраванне ў будаўніцтве кальвінскіх збораў (цэркваў). Першы кальвінскі збор з друкарняй быў адкрыты ў Берасці ў 1553 г., дзякуючы Мікалаю Радзівілу Чорнаму. Да нашага часу захаваўся кальвінскі збор (Прэабражэнская царква) у Заслаўі, пабудаваны ў XVI ст.

У ВКЛ развіваліся ўсе віды мастацкага жывапісу. З другой паловы XVI ст. на беларускіх землях пачынае распаўсюджвацца партрэтны жанр. У першай палове XVII ст. характэрным стано­віцца «сармацкі» або «рыцарскі» партрэт. Да нашага часу заха­валіся і знаходзяцца ў Нацыянальным мастацкім музеі Рэспуб­лікі Беларусь наступныя творы:

· партрэт Ежы (або Юрыя) Радзівіла – «сармацкі» партрэт;

· партрэт Катажыны і Марыі Радзівіл, намаляваны віленс­кім мастаком Іаганам Шрэтэрам;

· партрэт Кшыштафа Весялоўскага;

· ікона «Маці Божая Адзігітрыя» (Смаленская), XVI ст.;

· ікона «Нараджэнне Маці Божай» (аўтар Пётр Яўсеевіч з Галынца) створана ў 1649 г. і з’яўляецца яркім прыкладам бе­ларускай іканапіснай школы.

Найбольш яскравым прыкладам развіцця тэатрана беларус­кіх землях стала распаўсюджанне лялечнага тэатра – батлейкі.

Дата добавления: 2015-06-25