Кэрол Дуэк 42 страница

– Оңшы, жерлік ұлтшылдардың қара шаһардағы саяси курсы биыл күзде және ашылады. Оған дейін қателесіп, мәселе өткізіп қоймасаң, енді бұл қалпағыңның да алынуы мүмкін!– деді.

Өткен жылдың күзіндегі курста екі-ақ оңшының қалпағы алынып, басқасы жыл соңына таман түгел қайтып келген болатын. Бұларды «тәрбие майданында стиль мәселесін өтркізген», «қашқан» деген сияқты түрлі сылтаулармен қайтарыпты. Ал, мен, Тылла қыздың кесірінен ғана аман құтылсам, қолға ілінерлік басқа мәселе сездірмегенмін, өшкен үмітім қайта жылтырай қалды. Қалпақтан құтылып шықсам, мына бауырларымның «бұзық элемент» емес екендігін де түсіндіріп ақтай аламын ғой!... Қашып шығу ойымды шектеп қойдым да күріш көлінде белшеден батпақтап істей бердім. Дірдектей жүріп, Тылла қыздан төнетін пәлені де тұншықтырып тастаудың амалын ойластырып болдым.

Бірақ, күріш егіліп бола бере аспаныма тағы бір қара бұлт қаптап шыға келді. Бұлт болғанда да менің көңіліме ғана емес, соқыр солшылдықтың бүкіл қоғамға төндірген найзағайлы бұлты болып шықты. Өзімнің үлкен-кіші екі самайым да сондай қатер астынан елестеді: Іле, Тарбағатай аймақтарының шекараға жақын халқы ашаршылық салдарынан Совет одағына үркіп кетіпті. Шекара екі тәулік қана ашылып, үшінші күні бейіш қақпасындай тас болып қайта беки қалыпты. Енді ашылмастай мықтап, «мәңгілікке» бекіпті. «Сол жаққа енді жақындаған адам, табанда атылады. Атылмай қалса қатал сотталады екен» деген үрейлі хабарлар гуледі.

Шешемнің басшылығындағы үркіп үйренген үлкен семьяның бұл үркіннен қалмайтын мүмкіндігі есіме түсті: «Биғабіл бүйтіп қорланғанша өз жерімізге қайтып кетсін. Біз соңынан тауып аламыз» деген пікірі барын естігенмін. Менің тапсыруым бойынша Дөрбілжінге қайтқан болса Мақпал мен Асқар да солармен бірге кетті. Олардан тым болмағанда бір хаттың маған жетпей қалуы, жазған хаттарында осындай сөздері болғандығынан шығар деп те жорамалдадым.

Бірақ, мен енді қашып мәселемді қайта қағындырсам болмайды. Өзімді ғана емес, менімен қосақталған бауырларды да, әсіресе Ынтықбай мен Күләнді енді «шужыңжуишы» дегізіп күйдірейін бе!... «Қалпақтарымыз түгел алынып болғанша, шекара жағдайы босаңсығанша тапжылмай күтуім қажет» дегенге беки түстім.

Майдан басшылығы бұл хабарды бізге «тағы да қуаңшылық апатына ұшыраған» астығымыздың тамтығы пісіп, аштық азабынан біраз құтылған шағымызда жариялады. Ендігі қашқандар аса қатал жазаланатындығын бірқанша статьямен ұқтыра жариялады. Хрущевты тілдеген тілдесі де, бізге көрсеткен ызғары да аса құтырық. Іле-шала «қылмыс әшкерелеу» науқаны жүргізіле бастады. «Советшілдер, Совет одағына қашу ниетіндегілер өзін-өзі әшкерелесе кешіріледі. Басқалар жағынан әшкереленсе қатал жазаланады. Оларды әшкерелеушілердің қалпағы алынады. Ең болмағанда заттық силыққа ие болады...».

Сөйтіп, ендігі жұғуы мүмкін болған жаладан да, соғуы мүмкін болған пәледен де құтылып, аман жүре тұруымыздың қажеттігі толық айқындалды. Жалғыз-ақ, келуі мүмкін болған қазадан сақтайтын» заңды ұрлығымызға» Тарбағатай халқынша басқа жаққа ауып кеткен екен. Ізі түгіл індері де өрмекші өрмегімен торланып, желдің үрдесінімен бітеліп қалыпты. Одан да үміт үзілген соң жан сақтайтын ұрлықты жоюға бола ма!...

Тылла қыздың көңілін қалдырудан сақтана тұру үшін «дүкеніне» уәделі уақытында барып көрініп тұрғанмын. Осы пәледен енді неғұрлым тез құтылуға асықтым. Айғақ үшін бір-екі жігіт ертіп апарып, түнгі қонағымен бірге ұстап қатты қорқытсам, өзіме ауыз салудан мүлде тиылар деп межелегенмін.

Ертең «үлкен жексенбі» деп жарияланған бір күні кешке жақын Қапас пен Еділбайды ертіп шығып, автомобиль балонынан жабысқан қырсық пен одан құтылу жолындағы осы амалымды түсіндірдім. Жын ойнаққа күн бата жетіп, қашатын жолдарына жақын далдаларға бөлініп бекіндік. Іле-шала Тылла қыз дедек қағып кеп, «дүкеніне» кірді. Екі-үш минут өтпей, біздің әтірет жақтан жолмен келген бір мейманы төбеге шығып жата қалды да, шиық ете түскен бір дыбысты естіп, «дүкенге» қарай домалады.

Ұстауға ыңғайланып енді түрегеле бергенімде Еділбай бұқпантайлап маған жақындап қалған екен. «Жата тұр, тағы біреуі келе жатыр, бәрін ұсталық!» деп сыбырлай сала қайта қайтты. Айтқандай-ақ күншығыс жақтан пұта сыбдыры естілді. Бірінші мейман шұңқырдан баспалай шығып, жолына түсе жөнеліп еді. Қапастың қолына түсіп, отыра қалғанын байқадым.

Күншығыс жақтан келген екінші мейман асығар емес, төбе бауырына келіп тоқтап, қолсағатына қарағаны көрінді кездесулері сағатқа бағынатындығын түсіндім. Баспалай қарап өрлеген бұл майман да төбеге шыға сала құлап жата қалды. «Дүкен» иесінен дыбыс жоқ. Мен де қарадым сағатыма. «Ғашықтар» минут көрсеткіші он екіге ілінбегендіктен көріспей жатыпты. Бұл сайқалдың шып-ширақ азаматтарды минут тәртібіне қалай бағындырып қойғанына таңдандым.

Тылла қыздың шиқылы сағат толысымен естілді. Несін шиқылдатып жатқанын білсем бұйырмасын. Екінші мейман да домалап түсіп, еңкеңдей жүгіріп барып кірді «дүкенге». Енді бір сағатсыз шықпайтындығын мөлшерлеп Еділбайдың қасына бардым. Түн аспаны күнбатыс жиекке енді жетіп, ымырт үйріле бастады. Қапас пен бірінші мейман да түрегеліп, біздің қасымызға келді. Ол, бізге жақын жүретін «жерлік ұлтшыл» қалпақты ұйғыр жігіт екен. Күлісе қол алыстық. Қастық істемейтіндігімізді Қапастан түсініп, мына сиқырдың сырын білуге келісіпті.

Сыбырласып отырғанымызда Тылланың қатқыл үні естілді.

– Әй, тоқтап тұрыңыз!... Пұл қане, пұл![92]– деді. Шұңқырдан шығып, қайтуға беттеген екінші мейманына дауыстапты.

Ертең бәр пұлды бүтін бермеймін бе, парша пұл жоқ!

– Болмайды, менің несиеден тәлейім жоқ!...

Ақша мәселесінің қалай шешілгенін ұға алмай қалдық. Екінші мейман шұңқырға қайта түсіп шықты. Біздің отырған жерден қиыстап өте бергенінде Еділбайдың қолына түсіп, сыбырлы әмір бойынша үнсіз отыра кетті. Енді кетер деп жезөкшенің жолын тосуға ұмтылған Қапас, бір түп жыңғылды далдалап жата қалғанда біз де бұға түстік. Тылла қыз енді дөңге шығыпты. Өз әтіреті жаққа қарап біраз тұрды да отыра қалды. Әйелдер әтіретінің ар жағында ханзу әтіреті бар еді. Сол жақтан біреуінің келе жатқанын көріп отырғанын сездік.

Іңірде екі кедей қаридарын жолға салып, тұтас түндік мейманын масасыз дөң үстінде қабылдауға шыққаны екен. Бұл мейманы ентіге жетіп, төбеге шығысымен Тылла қыз енді ханзуша әуенмен сөйлай жөнелді.

– Әйя, мені соншалық күттіріп қойып қайда кеттің?... Тоса тұршы жүзсіз, шұм!... Қоя тұршы өзім, өзім!... Әйя, әйя, әйя..а...

Екі «бажама» тура қарай алмай тұқыра түстім, қорланып барамын. Бірінші «бажа» күліп жіберді де, екінші «бажа» пышағын суыра ұмтылды ашнасына. Еділбай екеуіміз екеулеп ұстап, пышағын алдық та, қол тигізсек қателесетіндігімізді ұқтырдық.

Жер тыңдап өскен сайқал бұл дыбысымызды естіп қалыпты. Үстіндегісін көтере түрегелгенде менен өзге төртеуі төрт жағынан шығып тұра қалды. Зыта жөнелмек болған үшінші мейманды ұстай алып, қолын қайыра қойды бірі.

– Қайырма қолын, бұл, менің ерім!– деп қарсы шыға келді менің «әйелім».

– Жалап, қашан тиіп едің қытайға?... Жаңа ғана менің...

– Уағдамызды пысырып қойғанбыз, қалпағымыз алынысымен той қылмақшы!... Ей, ұрма сен, не хақың бар біздің махаббатымызда!... Ұлттар ара қосылуымызға қарсылығың бар ма!... Ұлтшылдықтарыңды қашан қоясыңдар?.. Ханзуға тиемін, қане, не қылмақсыңдар!

Имам хазіреттің молла қызы серіктерімнің қорқатын жан жерінен ұстап, бүре түскендей болғанда қарқылдап күле шықтым төбеге.

– Үй, Тылла қыз ба, сіз? Не болды, мыналар басқыншылық істеді ме сізге?... Әлгі сөзіңіз не сөз, қайтадан айтшы? – Бетін басып еңіреп жіберген салдақы, сытыла жөнелгенде ұстай алдым. – Сөйлеңізші, бәрі де өз ерлеріңіз сияқты ғой, таласып тұр ма?... Жүріңіздер, қазірше көрінбейтін жерде сөйлеселік! – Тартып түсірдім «дүкеніне» қарай. Шұқырға шөмшек апарылып, от жанып та үлгерді. – Төрлетіңіз сүйіктім, төрге отырыңыз! –бетін жаулығымен басып алған жезөкшені иығынан басып отырғыздым. – Жә, сөйлеңіздер, не талас?... Қапас, сен жаз, бір сөзін де қалдырмай жаз! Ұлтшылдық мәселесі болса, майданның тәлім-тәрбие бөліміне тапсырамыз, құйрық сату мәселесі ғана болса... өз мойындауларына қарап көрелік, ақырын сөйлеңдер!..

Сөзді біріншісінен бастап, үшіншісіне дейін сөйлеттім. Бәрі де Тылла қыздың өзінің тоқтатқан уақыты бойынша келіпті. Алдыңғысы тоқтамды елу тиын өтепті де, екіншісі бір сом беріп, ертеңге қарыздандырып қойыпты. Үшіншісі үлгере алмапты да ақысын өтей алмапты.

– Сен мұнымен үйленбекші ме едің?– деп ханзу жігіттен сұрадым. Азарда-безер болды ол: өзінің үш баласы мен әйелі алыста қалғандығынан ғана ермек үшін жүргені екен. Тылланың бетіндегі орамалын жұлып алып сұрап, жауап ала алмадым.

– Жауап бермесең жүр! Бәжі төлемей істеген осыншалық қалаймақан саудаңмен ғана қоймай, не үшін саяси жала жабасың бәріне!

– Сөйлейін, сөйлейін!... Жассыздар ғой, кешіріңіздер мені! – Тұқырып алып үн сала жылады жезөкше. – Бір жолға кешіріңіздер!... Мұнан соң қоямын, ешкімді шақырмаймын, ешкімге жала жаппайын!... Осы антыма опасыздық істесем, не қылсаңыздар да... өлтірсеңіздер де обалым жоқ!... мен сияқты әйелдерден мына жақтағы мына жыңғыл ішінде дәл қазір екеуі жатыр, түс уақытында да, кеште де... мына жақтағы, тораңғы түптерінде, анау дөңдерде бірнешеуі жатыр!... Бәрі солай болған соң... және ерсіз болған соң осылай болып кеткенбіз!... Мен қоямын, бірақ идеямды басқа жалаптар бұзады. Бірақ енді мүлде қойдым. Мұнан соң ұстап алсаңыздар аямаңыздар, осы жолы ғана кешіріңіздер!...

Осы антының аяғына анықтап жаздырып қол қойғыздым. Тыңдап отырған куәлардың аттары да тізілді. Жезөкше екінші қонағынан несиеге қалған елу тиынды жібек байпақ қонышынан алып, иесіне лақтыра салғанда бәріміз күлдік. «Мұнан соң Тылла мұндай пәле-қазалы жүрістен тиылып-түзеліп кетсе» бұл қылмысын жауып тастайтындығымызға біз де уәде айттық.

Әлияның пірісінен келетін хауіп-қатерді осылай жеңіп – жеңілдеп қайттым.

Мен үміт күткен саяси мектеп биыл ашылмай қалыпты. Өз әтіретіміздегі қыстық тәлім-тәрбие сақылдай жөнелді. «Шужыңжуйға» және оның ел ішіндегі тілеулес «оңшыл оппортонизмге» қарсы науқан ретінде сақылдады. «Шужыңжуидің» жеті атасын жездей қақтайтын қара материалдары қайта-қайта оқытып талқылатты да соларға өзіміздің ұқсайтын қатысты-шатысты мәселелерімізді иіскелеп іздеп, өзімізді–өзімізге тінткізе берді. Сөйтіп тағы да қорқытып, тағы да шошытып алып салды жұмысқа...

Сонда да өндіріс артқа секіре берді. Өнім тағы да құлдырады. Бұл қылмысты тағы да «қуаңшылық» атты жаратылыстық апатқа артып, қалғанын «Совет шужыңжуий» мен «оңшыл оппортонизмге» теңдей салды.

«Осы жұмыс бітісімен бағалау жүргізіп, еңбекте, идеяда шарт толтырғандарыңның қалпақтарыңды аламыз» деп кадрларымыз тағы да алдады. Біз тағы да «секіріп өрлеп» ұрлай бердік.

Нақтылы өз мәніндегі «зор секіріп ілгерілеу» шекаралардан ғана естіліп жатты: миллиондаған әскер тасқыны алдымен Үндістан шекарасында сүзісіп, онан соң Ветнам шекарасында басқындап, қанды көбік бұрқыратып еді. Кереметін биыл одан да үдетіп, Совет шекарасында буырқанды. Былтырғы ашаршылық үркінінде «шужыңжуийға» қашып өте алмай қалған халықты «шеттің шекесі», «жаудың көміп кеткен минасы» деп соққылауға кірісті.

Бұл сынды қарайғанның барлығын жау санап, өз құлағын өзі жұлып, өз көзін өзі шұқып құтырған жағдайда біздің қалпағымызды алуы мүмкін бе!... Қарашардегі саяси мектептің қызметтен тоқтап қалған себебін де осыдан таптым.

Бірақ, 64-ші жылдың жазғытұрымына келгенде тағы да күтпеген кезеңде ашыла қалды сол мектеп. «Оңшылдар» мен «жерлік ұлтшылдарды» ғана емес, Оңтүстік Шынжаңның дін иелерін де еңкеңдетіп-бүкшеңдетіп әкеліп оқытты. Оқитын сабағымыз бір ғана шужыңжуий тақырыбында, «тоғыз баға» деп аталған тоғыз кітапша бәрінде де «көне шужыңжуйшыларды» мінеп-шенеп келеді де «қазіргі заман шужыңжуий» деген атаумен Хрущевті даттайды. Әсіресе оның: «тайқазанның татын ішіп, екі адам бір штан киетін қайыршы коммунизм бола ма» деген пікіріне қатты кектенеді. Пролетарият төңкерісі мен коммунизмге қарсы ең жиренішті азғындыққа санап, осы шындықты иянаттайды. Бұл кітапшалар бізге өз майданымыздағы «қыстық тәлім-тәрбиеде» жатталып болған.

Бұл мектепте де арнаулы лектор жоқ екен. Кітапшаны біреуімізге оқытады да бәрімізге құптатады. Талқы дегеніміз осы, басқа бір ауыз сөз қыстыртпайды. «Өзіміздің қателесу жолымыз да осы шужыңжуишылық бар» дегізуге итермелейді. Олай мойындайтын сөзге мен әрине аттап баспай қойдым. Өзіме «стиль түзету» әрекетінде мәселенің қалай түскенін, іс жүзінде қалай екенін сөйлесем, оған да жауап шықпай қала берді.

Әр кітапшаны «үйреніп» бітіргенімізде мектеп бастығы жалпы жиын ашып, бір қортынды шығарады. Оның қортындылары да бір ғана тақырыппен бітті де тұрды: «қазірге дейін Маужушиға тең келетін бірер марксизмші шыққан емес. Маркстің өзі де мұндай болған емес. Маркс, Енклстер қазір бар болса, біздің көсемнің алдында жай ғана коммунизмші болып қала берер еді. Теңдесі жоқ коммунизмші философ біреу ғана. Ол, біздің елімізде ғана екендігін ұмытушы болмаңдар!» – Тоғыз рет шығарған қортынды осы сөзден аспады да түспеді.

Бұл реткі курс басталғаннан кейінгі екінші айда мектеп бастығымыз Үрімжіге бір барып қайтып, менімен басқа майдандардан келген үш ханзу оңшының «қалпына келетіндігін» ашық шыраймен жариялады. Мені бөлмесіне айырым шақырып апарып, қалпағымның алынғандығын бұл кісі де таңбалы қағаздан көрсетті де Үрімжіге, бұрынғы өз қызмет орныңа барасың, курс бітісімен осы мектептің өзінен жолдама қағаз береміз» деді. Ал, курс аяқтар шақта Үрімжіге екінші рет барған бстық күңгірт шыраймен төмен қарап қайтты. «Қазір бұл мектеп ешкімді төте құтқара алмайтын болғанын, босату мәселесін лаужяу майданының өзі басқарып, өзі шешетін болғанын» мүдіре сөйлеп ұқтырды. – «Егер майданның өзі босатпайтын болса, бізге мәлімдеп хат жаз!»– деді маған. – «Қалпағы жоқ адамды сақшы орыны ұстап отыра алмайды. Біз және ұсыныс жазамыз. Жоғары жаққа да жеткіземіз. Мұнан соң қайсысының болсаң да бізбен байланыс жасап, ахуалдарыңды ұқтырып тұрыңдар!»– деген жақын тілеулестігін жариялап жөнелтті. Бұл сөзден бірлік сап пен дектатура саласының біз туралы қайшыкез пікірде болып қалғанын түсініп, көңілсізденіп қайттым майданға.

Сау Хулаужяу майданы мені босату жөнін несиеге қалдырды: «майданымыздың қалған адамы мен мал-мүлкі түгелімен "шаяр Тарым" лаугай майданына өтті. Мұндағы ашқан егістігімізге ішкеріден келген көшпенділер орналасып жатыр. Басқа лаужяулардың да үйлеріне қайтарылатындары көп еді. Бәрі де сол Тарым майданының жолдауымен қайтарылатын болды. Сенің ісің де көшіп барған соң сол жерде шешіледі. Көбі өтіп азы қалғанда шыдай тұрмай қателесіп қалма!»– деп молынан үгіттеп шығарды мені.

Бұл майданнан әйелдер ғана қайтарылған екен. «Іле қазақ автономиялы облысына» қарасты үш аймақтан келген лаужяулардың бірін қалдырмай Шаяр Тарым лаугай майданына көшіріп жіберіпті. Тіпті Шығыс Шынжаңнан келген бауырластарымнан да ешкім қалмапты. Мен енді сол майданға тезірек жетіп, тезірек қайтуға асықтым. Лаужяу майданына қалпағы алынып құтылған адамды лаугай майданы ұстап тұрмақпа, барысыммен-ақ құтылармын деп асықтым.

Бірақ, бізге көшетін «өшірет тимей», «көлік жетіспей», сол 64-65-ші жылдың қыс маусымында сол орнымызда қыстап қалдық. Қыстағанда да бұрынғы үйлеріміз көшпенділерге өткізіліп беріліп, өзіміз қайтадан жер үй қазып қыстадық. «Тың жер ашып Шынжаңды гүлдендіру үшін келген» көшпенділерге сол қыста тағы да бес мың му[93] тың ашып беруге міндеттеліппіз. Әйтеуір Тарымға көшкен майдандастарымыздың сыбырлап ұқтырып кеткен жасырын қоймаларындағы астығы бұл еру қалған қысымызға еркін жетті.

Шаяр Тарым лаугай майданына біз, ол маңдағы халық коммуналарына «социалистік тәрбие» науқаны жүргізіліп жатқанда, таяқтың шектеліп, мылтықтың кезеліп тұрған шағында келіппіз. Қалпағымыздың жоқтығына қарамай, күндіз-түні автоматпен күзетіп айдап жүріп істететін лаугай әтіреттеріне бөліп-бөліп қоса салды.

Лаужяу жазасынан құтылудың орнына одан да ары кетіп, лаугай тозағына тасталғанымды енді білдім. Лаужяу қалпағымның алынғанын айтып, қайтаруларын өтінсем-ақ ренжиді кадрлары: «келе салып қайтуды талап ету деген – ұшына шыққан заңсыздық» деп заңсыздарды жазғырады да, заң білетіндері жөнірек жауап беріп жөнеледі. – «Майданның жұмысы жаңа басталды, делоларыңмен де танысқанымыз жоқ, тәлім–тәрбие бөлімі көріп болсын, күте тұр!» деп үміттендіреді. Қарашаһардағы саяси мектепке бұл майданның осылай бөгеп жатқанын мәлімдеп, арыз жазып жөнелттім.

Лаугайлармен бірге автомат астында істеп жүрсем де деломды көріп жауап беруінен үміттене жүрдім. Мен қосылған әтіретте 62–жылғы Іле шекара оқиғасынан лаугай болып сотталып келген қазақтар көп екен. Менің семьямнан хабарлары болмаса да көбі ісімді білетін, орта мектеп бітірген сауатты жігіттер. Менімен тез іштесіп, сырласып кетті. 62–жылдан басталған оқиғаның жай-жапсарын солардан қанықтым.

Совет Одағының Іледегі бұқаралары 60–жылы ашаршылық басталысымен–ақ Отанына қайтуды талап еткен екен. Үрімжідегі Совет елшілігі де кірісіпті бұл іске. Бірақ, Жұңго үкіметі сөз бұйдалап, кейінге соза беріпті. Ашаршылық күшейген сайын өлім-жітім көбейіп, өлушілер көбейген сайын кетушілер талабы да күшейіпті. Бұрынғы Совет бұқарасының паспортты-паспортсыздары түгел шулапты. Совет одағындағы туысқандары Шынжаңдағы ашаршылықтың қырғын апатқа айналғанын естіп, мұндағы туысқандарына түгел виза жіберіп, қайтарып ала алмаған соң олар да шулапты.

Совет компартиясының бас секретары Н.С. Хрущев депломатиялық жолмен неше рет сұратып, Жұңго үкіметін көндіре алмапты. «Иә, астықпен қамда, иә, өзімізге қайтарып бер!»– деп Совет үкіметі, «иә, бізді тамақпен қамда, иә отанымызға қайтар!» деп халық, үш жыл бойына қойған талаптан ештеңе өнбепті. Сол талаппен халық жағынан Құлжада көтерілген ереуілді «халықазаттық армия» плимотпен қырғындап жаныштапты. Мұны естіген Совет үкіметі шекараны үш тәулік ашатындығын тосыннан жариялап, тосыннан аша қойған екен. Мұны уақытында естіген шекараға жақын қала-қалашық халқы мал-мүлкін, қора жайын тастап, аш-жалаңаш жандарын ғана ала қашып үлгеріпті де, нақтылы Совет бұқарасының алысырақ райондардағы көпшілігі естіп, жиылып-түйіліп жеткенше белгіленген уақыты бітіп, шекара қайта беки қалыпты. Үш күн ішінде өтіп кеткендерінің дені Жұңго бұқарасы екен.

Сөйтіп, екі елдің сол тұстағы халқы тұтасымен сорланыпты: бірінің ата-анасы мен туысқандары өтіп кетіп, соқа басы мұнда қалған. Бірінің өіз өтіп, семьясы мұнда қалған. Бірінің шеше, иә, әкесі өтіп кетіп балалары қалған. Кей семьялардың жарымы кетіп, жарымы қалған. Көбінің оқудағы балалары қалған.... Шекараның арғы беті мен бергі беті түгел зар, ұлар шу болыпты да қалыпты.

Халық үркіп бара жатқанда қолдарын артына қайырып күліп тұрған қытай сақшылары шекара қайта жабылысымен алдырып-тонатып қойғандай сақылдай жөнеліпті. Бөрідегі өшін қояннан алғандай кетпей қалған халықты кесірлеуге кірісіпті. Қазір тіпті қатал жазалап, қамап, жер аударып жатыр екен. «Кішкене балалар кетіп жатқан жолдан текедей бақырайып сен неге қалдың?», «Шужыңжуий елінде танитын ешкімі жоқтар кетіп жатқанда нағашың сол жақта тұрған сен неге қалдың?», «Совет Одағында жерлерің, туысқандарың бар тұрып, сендер мұнда не міндетпен қалдыңдар?», «Совет шужыңжуий сендерді не міндетпен қалдырды?», «Қай уақытта жарылуға міндеттеліп қалған бомбасыңдар?», «Кімнің миына қадалуға қалған шегесіңдер?», «Кімді байлауға қалған қазықсыңдар?» осындай тергеулермен қамай қинайды екен.

«Кеткенімізді «жау», кетпегенімізді «бомбы» десеңізде, қайтып тіршілік көрмекпіз, соны ойлап қана бізді өз қолдарыңызбен өткізіп берсеңіздерші, жарылу түгіл пыс етпей-ақ кетелік!» деген бір шалдың тілін қолға түсіре алмай, сақалын жұлып алыпты...

Дата добавления: 2015-06-04