Етістікті тіркестер 2 страница

Көсемшелердің етістіктермен тіркесуі олардың тұлғасы мен ма-ғыналық үйлесіміне байланысты болады. Мысалы, сөйлеу етістігі мен кісінің ішкі, сыртқы күйін білдіретін көсемшелер ғана тіркесе алады:: ашуланып сөйлеу, ызаланып сөйлеу, күлімсіреп сөйлеу, қылмаңдай сөйлеу, қызараңдап сөйлеу, назданып сөйлеу, біліп сөйлеу, түсініп сөйлеу, жақтырмай сөйлеу, ұнатпай сөйлеу, саспай сөйлеу, қорқып сөйлеу, отырып сөйлеу, қырылдап сөйлеу, ентігіп сөйлеу т. б.

Осы келтірілген мысалдардан кесемшелер мен етістіктерден құ-ралатын сөз тіркестерінің аясы кең екенін аңғаруға болады. Бұдан кез келген көсемшені кез келген етістікпен тіркестіре салуға болады деген түсінік болмауы керек. Мысалы, ентіге жүгіру, асыға жүгіру, таяқ ала жүгіру, ақсаңдай жүгіру — әбден табиғи байланыстығы

жарасымды тіркестер. Ал, жүгіру етістігі мен сызылып, жүре көсемшелерін тіркестіру зорлық болар еді.

Етістікті сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңары қызметінде көсем-шелер барлық тұлғада бірдей жұмсалмайды. Бұл қызметте -ы п\\ - і п\\-п тұлғалы көсемшелердің болымды түрі жиі жұмсалады да, -а\\-е, -й тұлғалы көсемшелер сиректеу, ал -ғ а л ы\\-г е л і, -қалы\\ -к е л і тұлғалары одан да гөрі сирек кездеседі.

Көсемшелі сөз тіркестері пысықтауыштық қатынастарды, атап айтқанда, қимылдың амалын, мезгілін және мақсатын білдіреді. Сонда көсемшелер етістіктің — қимыл процесін білдіретін сөздердің — қимылдық сапасы ретінде жұмсалады. Ол үшін көсемшенің кез келген тұлғасының бірін жұмсаса болады деп қарау дұрыс емес. Олардың әрқайсысының өзіне ғана тән ерекшеліктері барлығын сөз тіркесі құрамында анық байқауға болады.

-ы п\\-і п\\-п тұлғалы көсемшелер амал пысықтауыш қызметінде, көбінесе, салт етістіктермен тіркеседі: Амантай орнынан ұшып тұрды (Мұстафин). [Ғайша] жеңгесінің қасына сызылып қана о т ы р д ы (Көбеев). Жолдың үстінде жалғыз қара с о п а й ы п к ө р і н – е д і (Мүсірепов). Бір қоянды бір тазы бастырмалап қ у ы п к е л е ж а т ы р е к ен (Ерубаев). Әр жерде ақырын ш ұ л ғ ы п балықшы кемелері жүр (Мүсірепов). Жүгіріп тысқа да ш ы қ қ а м ы н.

Дегенмен -ы п\\-і п, -п тұлғалы көсемшелер сабақты етістіктермен де тіркеседі, мыс.: Әйгерім әнін Абай мүлгіп тыңдады (Әуезов). Қара құс б а с ы п ж е й д і, сүңқар құс шашып ж е й д і (мақал).

-ып\\-іп, -п тұлғалы көсемшелер өздеріне қатысты есімдермен бірге күрделі сөз тіркесінің құрамында да қимылдың амалын, мақсатын т. б. білдіреді: Қаланың солтүстік жағында... нардай ш ө г і п бір тау жатыр (Мұстафин). Кісілер салқындайық д е п далаға шықты (Көбеев). Баталъон командирі бізге қ а й т д е п ә м і р етт і. Пісіп қалған алма мен өрік т о п-т о п етіп үзіліп түседі (Мүсірепов). Қыз-келіншек үй т і г е р, бұрала б а с ы п, былқылдап (Абай).

-а\\-е тұлғалы көсемшелер мен етістіктерден құралған сөз тіркес-тері қимылдың амалын, тәсілін барынша айқын түрде хабарлайды: Лиза Рахметке қ а д а л а қ а р а д ы (Ерубаев). Жақсылық оған кү- л е қ а р а й д ы (Сланов). (Ол) қ у а н ы ш е т е қ а р а п о т ы р (Әуезов).

Кейде -ғ а л ы\\-г е л і, -қалы\\-келі және -а\\-е тұлғалы кө-семшелер өздеріне қатысты болатын есімдермен бірге сөз тіркесінің құрамында қимылдың мақсатын білдіреді: Айғырды Шығайбай ү й і- р г е с а л ғ а л ы... қ ұ л ы н а л ғ а л ы алыстағы елден алдырып-ты («Алдар Көсе әңгімелері»). Базарәлі Құнанбайға сәлем б е р е к е л г е н - д і (Әуезов). ...Д о с т ы қ білдіргелі к е л д і к, — деді Қожекең (Мүсірепов). Сен маған с ә л е м б е р е к е л г е н шығарсың?... Абайды ұзақ жолға аттандырғалы жақындары тегіс далаға шықты (Әуезов).

-ғ а л ы\\-г е л і, -а\\-е тұлғалы көсемшелермен келген тіркестер күрделі не үйірлі мүше қызметінде мезгілдік қатынаста жұмсалады: Е л ж ат а Олжабек... к ө ш е жөнелген (Мұстафин). Осы сә-лемді е с т и сала Базарәл і атқа м і н г е н (Әуезов).

Қос сөз түрінде келген көсемшелер етістіктермен тіркесіп, қи-мылдың дүркінділігін, созыңқылығын білдіреді: Сөйлей-сөйлей шешен боларсың (мақал). ¥рыны ұ р ы п-ұ р ы п үйден қуып ж і - б е р і п т і («Алдар Көсе әңгімелері»). [Ол]...тәтті тал-

42

қанды аузын т о л т ы р а-т о л т ы р а а с а д ы (Мұстафин). Сары тазы енді таң қалып тұрып-тұрып, ақырында, Абай ұзап кете бастаса, тынышсызданып, ү р е бастайды (Әуезов).

Бұлардың барлығы көсемшелердің мағыналық жағынан да, тұл-ғалық жағынан да етістіктермен қабысу жолымен тіркесіп, етістікті сөз тіркестерінің ең көп таралған тобын құрайтындығын дәлелдейді.

Пысықтауыштық қызметтегі көсемшелер де, мезгіл үстеулері си-яқты, сөйлемде өздері қатысты етістіктерден аулақ кетіп, алшақ қа-бысу ыңғайында да жұмсала береді, мыс.: Құрымбай үйге а с ы ғ ы п к і р д і. А с ы ғ ы п Құрымбай үйге к і р д і. Құрымбай а с ы ғ ы п үйге к і р д і. Осының бәрінде көсемше тек етістікпен тіркеседі, басқа сөздермен тіркесе алмайды. Сондықтан сөйлемнің барлық шенінде тұра береді.

Сын есімді сөз тіркестері

Сын есімдердің етістіктермен тіркесуі — сирек кездесетін құбы-лыс. Барлық сын есім етістікпен тіркесе бермейді, барлық етістікке сын есім бірдей қатысты бола бермейді. Сын есімдер етістіктермен тіркескенде, қимылға не күйге тән қасиетті, сапаны білдіреді. Барлық етістік бірдей ондай сапалық айқындауыш болуды керек етпейді. Ондай етістіктер сан жағынан көп емес, тек кісінің не басқа заттың ішкі сезімін, күйін, қабылдау қабілетін білдіретін сөйлеу, түсіну, оқу, жазу, секіру, ойнау сияқты және кейде қимылды, қозғалысты білдіретін кес, піш, бойла, тура тәрізді сабақты етістіктер бірқатар сын есімдермен мағыналық байланыста бола алады.

Сапалық сын есімдердің ішінде мынадай сөздер етістікті сөз тір-кестерінің бағыныңқы сыңары болады: жақсы, жаман, қатты, ұзын, қысқа, кең, оңай, қиын, ұзақ т. б.: жақсы түсінді, жаман жазды, оңай түсінді, ұзын кес, кең піш, майда тура. Бұлар етістікті сөз тіркестерінің құрамында пысықтауыштық қатынасты білдіреді.

Қатыстық сын есімдердің ішінде етістікті сөз тіркесінің бағының-қы сыңары қызметінде -сыз\\-сіз, -дай\\дей тұлғалы сөздер көп жұмсалады: Абай түнді ү й қ ы с ы з ө т к і з д і (Әуезов). Е ң б е к-с і з т а п қ а н мал е с е п с і з к е т е д і (мақал). Сорақы ұзын да емес, қысқа да емес, нәзік бел т а л ш ы б ы қ т а й бұраңдаган (Абай).

Сан есімді сөз тіркестері

Сан есімдер заттың сандық сапасын білдіретін сөз ретінде есімді сөз тіркестерінің құрамында жиі қолданылатыны белгілі. Дегенмен, олар етістіктермен де тіркесе береді. Сан есімдер етістікті сөз тіркестері құрамында пысықтауыштық қатынаста қимыл процесін сандық сапа тұрғысынан пысықтайды. Бұл қызметте сан есімдер атау тұлғасында етістіктермен қатар тұрады. Сонымен қатар сан есімдер рет, есе, қабат тәрізді сөздермен қосарланып та жұмса-лады: үш рет келді, екі есе көбейді, үш қабат айтты т. б.

Есептік сан есімдер ал, айт, сөйле, кел, қара, жүр, өл, тіріл, секір, сурін тәрізді етістіктермен қабыса тіркеседі. Сан есімдер бұл қызметте қимыл мен күйдің қайталану мөлшерін білдіреді: Жан-бота туды екі алд ы (Мұстафин). Жаңбыр б і р ж а у с а, терек екі ж а у а д ы (мақал). Әкесі е к і ө л і п, екі т і р і л і п бір жетіден кейін қайта өлгендей болар еді (Мүсірепов). Жомарт екеуі коммунизмге б і р-а қ с е к і р м е к (Мұстафин). Ит б і р с ү р і н-

с е, қырық сүрінеді (мақал). Батырлар сол бетімен о н төрт қонып, Қара Ертіс жағасына барды жетіп (Байзақов).

Қосарлы сан есімдер етістіктермен тіркесіп, іс-әрекеттің ш а м а- м е н алғандағы қарқынын білдіреді: Би-болыстар е к і-ү ш қонып... ауылнайға қарай кетті (Көбеев). Қожаш та... қамшымен Шалқанды б і р-е к і т а р т ы п ө т т і. Шалқан Жүністі қамшы-мен екі-үш р е т с і л т е п ө т т і (Көбеев). [Ол] бір сөзді бес -а л - ты р е т ж ө н д е й д і (Ерғалиев).

Сан есімдер етістікті сөз тіркесі құрамында рет, дүркін, қабат сөздерімен қосарланып, қимылдың дүркінділік дәрежесін көрсе-теді: [Ғайша]... бірер рет көзінің астымен Қожашқа қарап қой- д ы. Бұл мәселе обкомда б і р і н ш і р е т қаралғанда, аудан өкілі боп рахмет те қатынасты, (Мұқанов). Бейсен е к і дүркіп с ө й - л е п үлгірді (Мұстафин). [Айшакүл мектеп үйін] бір сылағанда, үии қ а й т а р а с ы л а д ы (Майлин). Мың қабат т ү ш к і р с е ң і з д е, мұншалықты кедей колхоз бар дегеніңізге сену қиын (Әбішев).

Сан есімдер есе сөзімен қосарланып келіп, етістіктермен тіркес-кенде, қимылдың сандық тұрғыдан даму дәрежесін білдіреді: Жұ-мыс аумағы ү ш е с е ұ л ғ а й д ы (Мұстафин). Олар жоспарды бірі ү ш е с е, бірі б е с есе орындады (Мұстафин).

Мезгіл мағыналық есімдер мен саң есімдер тобы етістіктермен тіркесіп, к ү р д е л і сан мөлшерін білдіреді: алты ай іздеді, бес километр жүгірді, он сағат істеді. Мұндай сөз тіркестерінің сан-мөлшерлік мәні, көбінесе, мезгілдік, мекендік болады: Ауылдастар... бір төбені б і р а й қ а з д ы (Ерғалиев). Үйіндегі бір нанды б і р ай ж е й д і аз-аздап (Абай). Бұлар байдың үйінде... екі-үш күн жатты (Көбеев). Иванов 10 мину т с ө й л е д і (Нұрпейісов). Жомарттың жоспарын Жанат с е г і з к ү н ұ с т а д ы (Мұстафин. Үш а д ы малға к е т т і. О н к и л о м е т р жү г і р д і.

Зат есімді сөз тіркестері

Қабыса байланысқан етістікті сөз тіркестерінің үлкен бір тобы — зат есімді тіркестер. Зат есімдер сабақты етістіктермен қабыса тіркесу арқылы әрі мағыналық, әрі грамматикалық тығыз байланыстағы сөздер тобын құрайды. Сөз тіркестерінің бұл түрі тура объектілік қатынаста жұмсалады, Жалғаусыз табыс септіктегі зат есімге сабақты етістіктің қимылы ауысып түсіп, онымен біте қайнасқан байланыста тұрады, мыс.: жер жырту, киім тігу, бала оқыту, кітап оқу, мылтық ату, қымыз ішу.

Кейбір зат есімдер етістіктермен бір тіркесте жиі қолданылуының нәтижесінде және керісінше, өздерінің бұрынғы дербестілігінен

айрылып, түйдекті тіркес қалпында баяндауыштың не басқа бір мү-шенің құрамына еніп кетеді, мыс.: сөз сөйлеу, темекі тарту, орақ ору, жол жүру, төсек салу.

Мұндай тіркестердегі зат есімдер, сырт қарағанда, қимылдың объектісі болып көрінгенмен, қолдану тәжірибесінде ешқашан табыс жалғауын қабылдамайды. Ал, жоғарыда келтірілген (жер жырту, киім тігу т. б.) зат есімдер табыс жалғаулы болып та немесе жалғау-сыз да жұмсала алады. Бұл ерекшелік алдыңғылардың (сөз сөйлеу, орақ ору) құрамындағы сөздердің тығыз байланыста екенін, дербес-тілігінің жоқтығын көрсетсе, соңғылардың (жер жырту, киім тігу) оларға қарағанда, арасының алшақтығын аңғартады.

Қабыса байланысқан зат есім мен етістікті сөз тіркестерін тіркесу ерекшелігіне қарай екі топқа бөлуге болады:

1. Нақтылы зат есімдердің кимылды, қозғалысты білдіретін

етістіктермен тіркесі. Мыс.: ағаш кесу, пішен ору, таяқ ұстау, ет турау, гүл отырғызу, шам жағу, тері илеу, үй салу, кілем тоқу.

Осындай сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңарлары етістіктердің мағыналық ерекшеліктеріне үйлесімді болып ыңғайласа тіркеседі. Сондықтан, мысалы, тоқу етістігіне тоқылып жасалатын зат атаула-рының бірі объекті бола алады, ал тоғыту етістігі қой тоғыту, қозы тоғыту тәрізді бірен-саран сөз тіркестерінің ғана құрамында жұм-салады.

2. А б с т р а к т і зат есімдердің күйді, сезімді білдіретін етіс-тіктермен тіркесі. Сөз тіркестерінің бұл түрі сирек құралады. Өйткені ақыл, мінез, қылық, тамаша, жақсылық тәрізді абстракті зат есімдердің объектілік қызметі солғын болады. Оның үстіне, мұндай сөздері бар тіркестер сөйлем құрамында, көбінесе, лексикалық тіркес ретінде ұғынылады. Бұлар ә н тыңдау, ақыл беру тәрізділер. Әдебиеттең мысалдар: 21 — 22 жылдардағыдай билік айтып о л ж а т ү с і р е т і н... заман емес. Сары оған мынандай с ө з а й т т ы. Досбол Хасеннің үстінен а р ы з бермекші (Майлин).

МЕҢГЕРІЛЕ БАЙЛАНЫСҚАН ЕТІСТІКТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ

Меңгеріле байланысқан сөз тіркесі туралы түсінік

Етістікке ілескен сөздердің біразы жалғаусыз қабыса байланысса, енді бірқатары жалғаулар арқылы меңгеріле байланысады. Син-татикалық байланыс — сөз тіркесі синтаксисінің жанды жері. Сөздердің байланысу дағдысы сөз тіркесінің сапалық қасиетін, оның тармақты топтарының аясы қаншалық кең не тар екенін белгілейді Осы тұрғыдан меңгеруді етістікті сөз тіркестеріне өлшем етсек, олардың аса қомақты, әр алуан екені байқалады. Олай болу меңгеруде сөз арасына дәнекер болатын жалғаулардың көптігінде емес, олардың жұмсалу аясының кеңдігінде. Олар — барыс, шығыс, табыс, жатыс, көмектес жалғаулары.

Меңгерілетін сөздер — есімдер. Олардың белгілі жалғауда жұмса-луының екі жағы бар: біріншіден, олар етістіктермен сабақтаса, орайласа байланысса, екіншіден, сол байланыс нәтижесінде грамматикалық қосымша мағынаға ие болады. Мысалы, Нұржан Меруертке ажырая қарады дегендегі меңгеріле байланысқан сөз тіркесі — Меруертке қарады. Бұл құрамдағы барыс жалғаулы жалқы есімді сол мағынада басқаша айтуға болмайды: жалғаусыз айтсақ, Меруерт қарады деген басқа тіркеске айналады, табыс, шығыс, барыс, жатыс жалғауларын жалғасаң, ол екі сөздің байланысы бұзылады. Өйткені, қарады етістігі әлгі сөйлемде тек ба-рыс жалғауын керек етеді де, сол тобымен ол екі сөз толықтауыш-тық қатынаста айтылады. Бұған қарағанда, жоғарыда аталған жалғаулар есімдерді етістіктермен ұластырушы ғана емес, — сөйлемдегі сөздердің белгілі синтаксистік қызметке енуіне себепкер болатын да тұлғалар. Олардың тиістілері етістіктердің лексикалық мағыналарымен үйлесе бағыныңқы сөзге жалғанғанда, сен пәлен мүшесің дегендей таңба болмайды, меңгерілген сөз бен меңгеретін етістіктің қарым-қатысқа ену нәтижесінде ол сөздердің мүшелік қызметтері белгілі болады. Мысалы, шық, түс, қара, жібер, шақыр етістіктері барыс, шығыс, көмектес жалғауларын түгел меңгереді де, табыс жалғауын кейбіреуі ғана меңгереді, мыс.: үйден шық, тауға шық, сатымен шық, суға түс, аттан түс, арқанмен түс, балаға қара, терезеден қара, биноклъмен қара, жазғапын қара; үйге жібер, қаладан жібер, машинамен жібер, машинаны жібер;

45

мектепке шақыр, жиналыстан шақыр, телефонмен шақыр, Есенді шақыр.

Меңгеріле байланысатын етістікті сөз тіркестері бағыныңқы сөз-дің тұлғасына қарай былай бөлінеді: 1) табыс жалғаулы. сөз тіркес-тері; 2) барыс жалғаулы сөз тіркестері; 3) шығыс жалғаулы сөз тір-кестері; 4) жатыс жалғаулы сөз тіркестері; 5) көмектес жалғаулы сөз тіркестері.

Етістіктер меңгеретін сөздер,— негізінде, зат есімдер мен олар-дың орнына жүретін есімдіктер. Сонымен қатар етістіктер субстан-тивтенген сын есім, сан есім, есімшелерді де меңгереді. Сонысына қарай меңгеріле байланысқаң етістікті сөз тіркестерінің құрамы әр түрлі болады.

Қимыл есімді, есімше тұлғалы етістіктер тиісті септік жалғауында айтылып меңгерілген сөз тіркесінің құрамында, өздері басқа есім-дерді меңгеріп екінші сөз тіркесінің әрі бағындырушы сыңары болуы мүмкін. Мектепті қалай с а л у д ы кеңестік, бірсыпырасы жұмысы аз болады деп к ә с т е н с а л у д ы қ о л а й л а п еді, көпшілігіміз к і р п і ш т е н с а л у ды қолайладық (Майлин).

Табыс жалгаулы сөз тіркестері

Табыс жалғаулы сөздерді керек ететін етістіктер — сабақты етіс-тіктер. Қазақ тілінде сабақты, салт етістіктің тұлғалық айыр-машылығы болғанмен, оларды мағыналық ерекшеліктеріне қарап, табыс жалғаулы есімдердің олармен тіркесе алатын не тіркесе алмайтынына қарап, айыруға болады, мыс.: кес, ұр, шап, ал, бер, шақыр, сұра, сой, қама, жаз, оқы, бас, сана, таста, көзде, қолда, кемі, тыңда, жібер, қала, жама, тік, іш, же. Кісінің қимыл-әрекетін, ісін білдіретін етістіктер сабақты болады да, күл, қуан, қайғыр, жыла, шошы, есіне, жалық, ауыр, терле, тоң, шомыл, тырыс, шаттан, насаттан сияқты кісінің көңіл-күйін білдіретін және маңыра, ұлы, бозда, кісіне, мөңіре, сайра, тула, ақса, ойнақта, жоғарыла, жел, жорт, күркіре, жымыңда, аһла, уһле, жылтылда, қозыла, бұзаула сияқты, кісінің не басқа заттың қимылдың күйін білдіретін етістіктер салт болады. Бұларға етіс жүрнақтары жалға-нып, сабақты етістік салтқа, салт етістік сабақтыға ауыса береді.

Қазақ тілінде, етістіктердің мағыналарын түрлендіруде етіс жұр-нақтары ерекше роль атқарады. Соның нәтижесінде етістіктер бір қалыпты қатып қалмай, жылысып, ауытқып, меңгеретін сөзімен са-бақтылық, салттылық байланыста болу арқылы ерекше икемділік қасиетке ие болады.

Сабақты, салт етістіктердің негізгі топтарының айырмашылық-тарына қарағанда, түбір тұлғалы сабақты етістіктердің көпшілігі кі-сінің еңбек процесімен, қимыл әрекетімен байланысты етістіктер болады да, салт етістіктердің көпшілігі кісінің көңіл-күйін, кісінің және басқа заттардың үндеу, қозғалыс әрекетін, қимыл-күйін білдіреді. Бірак, заттың қимылы, күйі деп отырған етістіктер әр уақытта белгілі затқа ғана таңулы болмайды. Олардың бәрі болмағанмен, бір-қатары әрі жанды, әрі жансыз заттың қимылы, күйі болуы мүмкін.

Табыс жалғаулы есімдер мен сабақты етістіктерден құралған сөз тіркестері объектілік (толықтауыштық) қатынаста жұмсалады: табыс жалғаулы сөз сабақты етістікті толықтайды да, ол етістіктің қимылы тура толықтауышқа ауысып түседі, мыс.: ағашты кесу, етті турау, қойды айдау, шегені суыру, терезені ашу, пішенді ору, малды бауыздау, баланы тәрбиелеу.

Барлық есімдердің сабақты етістіктермен тіркесу қабілеті бірдей емес: көбінесе, ол құрамда айтылатын сөздер — зат есімдер мен олардың орнына жұмсалатын есімдіктер және сапалық есімдер. Бұ-лар қатысты сөз тіркестері былай бөлінеді: 1) нақты объектілі; 2) абстрактіленген объектілі.

Бірінші топқа қолға ұстап, көзбен көретіндей зат есімдер қатысқан сөз тіркестері енеді. Ондағы есімдер мен етістіктер барынша мағыналық тығыз байланыста болады: Мыңнан аса жылқыны үш-ақ адам б а ғ ы п ж ү р. Игілік т о қ ы м ы н т ө с е н і п, е р і н жастанды да жата берді (Мүсірепов), Қалампыр сынық ашалы б а қ а н д ы сүйретіп, қоңыр с и ы р д ы айнала қ у а д ы. Қанеки, қарындас, қ о л ы ң д ы т о с! (Майлин).

Бұл топқа табыс жалғаулы кісі аты қатысты сөз тіркестері де енеді. Самалды салқын түн Қ а н ы ш т ы жұбата а л м а й д ы (Майлин). Ол Жақыпты ертіп үйге кірді (Мұстафин). Жұмагұл Абайды тани берді (Әуезов). Ушаков Байжанды шанасына м і н - г і з і п а л д ы (Мүсірепов).

Табыс жалғаулы сөзі бар етістікті сөз тіркесінің екінші тобына абстракт есімдер мен кісінің (жан-жануарлардың да) көру, сезу, сөй-леу т. б. әрекетін білдіретін сабақты етістіктерден құралған сөз тіркестері жатады: [Қаныш] солармен араласып өткізген ө м і р д і о й л а й д ы. Ауыл адамдары алдымен ж а з д ы әңгіме қ ы л ы п

ө т т і (Майлин). Е л і н ері қ о р ғ а с а, елі де е р і н қ о л д а й- д ы (Жамбыл). Сортаңдауды, т о з у д ы б і л е м е, ол жер (Мұқанов). Біз сүйеміз к ө к т е м к ү н і н (Ерғалиев). Осы с ы р -д ы Нысаналы ақын жақсы б і л е д і (Мүсірепов).

Сабақты етістікті сөз тіркесінің құрамында зат есімдерден басқа есімдер де айтылады. Есімдіктердің (жіктеу, өздік, сілтеу, сұрау, белгісіздік) табыс жалғауында, тура толықтауыштық қатынаста жұмсалуында кейбір ерекшелік бар: біріншіден, олардың лексика-лық ұғымдары объектілік (заттық) болмай, субъектілік не атрибут-тық болатындықтан, деректі зат есімдердей кейде жалғаулы, кейде жалғаусыз тұлғада жұмсалмайды, көпшілігі тек жалғаулы болады, екіншіден, олар (не дегеннен басқалары) сабақты етістіктермен ішкі берік байланыста емес, көлденеңнен қосылған объект ретінде жұмсалады.

Сын, сан есімдер мен есімшелер де сабақты етістіктермен мағы-налық үйлесімі болғандықтан тіркеспейді, зат есімдердің орнына жүретіндіктен тіркеседі:

— Мені қызғанасың ба? — деді Рақила.

— Биыл ө з і н конфискелеп, жер аударып жібердік (Майлин). Мырза, сіз б а с қ а б і р е у д і маған жорып отырсыз ғой (Сейфуллин). Күн қазір ымырт бопты, о н ы да жаңа б а й қ а д ы. Екі көше адасып пәтерінен асып кетіпті. М ұ н ы да жаңа б і л д і (Әуезов). Бөлінгенді бөрі ж е й д і (мақал). Шөптің шашылғанын жинап а л у ғ а да мұрша жоқ (Мүсірепов). Ж а қ с ы н ы к ө р м е к үшін (мақал). Мектептің а ш ы л ғ а н ы н біз бір-ақ б і л д і к (Майлин).

Барыс жалғаулы сөз тіркестері

Есімдер мен етістіктерден құралған сөз тіркестерінің барыс жал-ғауы арқылы байланысуында да белгілі жүйе бар. Егер табыс жал-ғауы сабақты етістіктің затқа қатысын. заттың оған қатысын бекем-дейтін тұлға болса, «көлемдік жалғаулар», соның бірі барыс, қимыл процесінің әр алуан бұлтарысына сәйкестене заттың етістікке қаты-

Дата добавления: 2015-07-02