Арай топталуы 6 страница

БІР Т¥РЛАУЛЫ МҮШЕЛІ СӨЙЛЕМ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

Қазақ тіліндегі жай сөйлемдер өзінің құрылысы жағынан бір тұрлаулы мүшелі больш та (односоставное), екі тұрлаулы мүшелі (двусоставное) болып та құрылады. Тілдегі сөйлем құрылысының дені субъектілік-предикаттық қатынасқа негізделіп жасалатыны да мәлім. Субъекті мен предикат кез келген сөйлемнің логикалық қазығы, негізі бола тұра, бұлар барлық сөйлем түрлерінің құрамында бола бермейді.

Сөйлемнің грамматикалық қазығы, орталығы — бастауыш пен баяндауыш — әрқашан субъекті мен предикаттың тікелей көрінісі болып, бір-біріне үнемі сәйкес келіп отырмайды. Жай сөйлемдердің кейбір типтерінде субъект мен предикат тиісті грамматикалық форма арқылы берілмей, жанама түрде ғана білініп, сөйлемнің бұл «екі

полюсі» бір тұрлаулы мүшеге ортақтасып тұрады. Мысалы, қазақ ті-ліндегі мынандай сөйлемдер бір мүшелі сөйлемнің түрлеріне жатады:

Ел аузына елек қойып болмас (мақал). Енді қолмен істегенді мойынмен к ө т е р у керек (Мұқанов). Әбіштің оқшау ойларын Абайдың ұғына түскісі келді. Жан ашырдың жоқ болғаны ғ о й (Әуезов). Жүйрікті кекіл қағысынан б а й қ а й д ы. Көзден кетсе, көңілден к етед і (мақал).

Қазақ тілінде осындай бір тұрлаулы мүшеге негізделіп құрыла-тын жай сөйдемнің түрлеріне белгісіз жақты және ж а қ с ы з сөйлемдер жатады. Ешбір мүшелеуге келмейтін атаулы сөйлемдер бұған жатпайды.

Е с к е р т у. Қазақ тілінде бір мүшелі сөйлемдердің табиғаты екі мүшесінің екеуі де: бастауышы да, баяндауышы да грамматикалық тұлғалар арқылы беріліп тұратын жақгы сөйлемдермен салыстыра қарағанда айқын ашылады. Олай болатын себебі қазақ тілінде жүйесі басқа индоевропалық тілдердегідей, мәселен, орыс тілін-дегідей, жақсыз етістіктер категориясы жоқ.

Екінші жағынан, жақсыз етістік категориясы бар тілдердің өзінде де жақсыз сөйлемдер тек сол арқылы ғана жасалып қоймайды. Қайта жақты етістіктердің сөйлемде басқа сөздермен ерекше сингаксистік қарым-қатынасқа түсуі арқылы, яғни жақсыздық мәнде қолданылуы арқылы жақсыз сөйлем жасалуы басым деп танылады. Демек, тілде бір тұрлаулы мүшелі сөйлемдердің болуы, жасалуы тек жақсыз етістіктердің болуымен ғана байланысты емес.

Сөйлем және оның типтері — тарихи дамып отыратын категория-лар. Әуел баста сөйлемнің негізі еубъектілік-предикаттық негізде құрылғаны да ақиқат. Бірақ сөйлемнің құрылысы, типі жағынан өзгеріссіз қалған жоқ. Адам ойының біртіндеп сұрыпталуына және абстракциялануына байланысты сөйлемнің құрылысы да өзгеріп, абстракциялана берген. Сондықтан әр сөйлемнің құрылысынан субъекті мен предикаттың логикалық негізін іздеп табуды мақсат етіп қоюға болмайды. Сөйлем грамматикалық заңдардың нәтижесі, сондықтан оған таза логикалық тұрғыдан емес, грамматика заңдары тұрғысынан да қарап, анықтамалар беру керек.

Жақсыз сөйлемдер қай тілде болса да ерекшеленіп құралады. Көпшілік жағдайда жақсыз сөйлемнің жақты варианттары, ал жақты сөйлемнің жақсыз варианттары қатар қолданылып жүреді. Бұл — жақсыз сөйлемдердің жасалу ерекшелігімен де, стильдік мәнімен де байланысты жәй.

Белгісіз жақты сөйлем

Баяндауышы етістіктің жекеше 2-ші не 3-ші жағында тұрып, мағына жағынан үш жаққа бірдей қатысы бар ортақ қимылды көрсе-тетін грамматикалық бастауышы жоқ бір бас мүшелі сөйлемді белгі-сіз жақты сөйлем дейміз, мыс.: Е ң б е к е т т е, м і н д е т ет. Е к - с е ң егін, і ш е р с і ң тегін. Әрбір жақсының жақсылық тап-қанына рақаттанып күлсең, оның жақсылықты жақсылығынан тапқандығын ғыбрат етіп күл (Абай). Мінін көріп безгенше, мінін а л ы п т ү з е (Мұстафин). Шын тапқан деп жақсылық тапқанды а й т а т т а (Әуезов).

Бұл сөйлемдердің баяндауыштары жекеше 2—3-жақтарда түрға-нымен, олар баяндауыш көрсетіп тұрған іс-қимылдың иесі болатын белгілі жақты көрсетпейді. Іс-қимыл белгілі үш жақтың біріне нақтылай қатысты болмағандықтан, осындай сөйлемдерде субъектінің грамматикалық көрінісі — бастауыш — болмайды. Белгісіз жақты сөйлемде баяндауыштың мазмұны үш жақтың үшеуіне де бағытталып, үшеуіне де қатыстырылып айтылады. Сөйлемнің мазмұны конкретті тыңдаушыға арналмаған, көпке, жалпыға арналып, белгісіз жақта айтылған. Бұл сөйлемдердің баяндауыш тұлғалары мен мазмұнның арасында белгілі қайшылық бар. Тұлға бар да, оның, әдетте, айтылуға тиісті мазмұны жоқ.

Ескерту: «Белгісіз жақты» сөйлемдер деп аталатын жай сөйлемнің түрі қазақ тілінде түрліше талқыланып, соның нәтижесінде әр түрлі аталып жүр: белгісіз жақты және жалпылама жақты сөйлемдер ¹⁶,

белгісіз жақты сөйлемдер ^п, жалпылама ортақ жақты, бастауышы белгісіз жақты, ауыспалы жақты сөйлемдер ^І8.

Термин осындай әр түрлі болғанымен, сөйлемнің бұл түрін анықтаудағы негізгі белгі, критерийдің біреу-ақ екенін аңғаруға болады. Ол — сөйлемнің баяндауышы көрсететін іс-әрекеттің белгілі бір жаққа ғана арналмай, үш жақтың үшеуіне де қатысты болатындығы. Конкретті, арнаулы жақ болмаған соң, сөйлемде оның конкретті көрінісі бастауыш та болмайды. Сөйлем, айтылатын ой, баяндауыш арқылы ғана жарьгққа шығады да, бір бас мүшелі болып қалыптасады. Іс, қимыл, белгі иесі болатын жақ (субъект) жалпыла-ма болса да, ауыспалы болса да, ортақ болса да, әйтеуір, ол белгілі, конкретті бір ғана жақ туралы емес, белгісіз жақ туралы болып келеді. Белгісіз болатын бастауыш емес, оның логикалық негізі бола-тын реалды жақ, іо иесі белгісіз болады.

Сөйлемнің субъектісінің белгісіз болып құрылуы конкретті жақтың ауысып, не жалпыланып, не ортақ болып қолданылуы сияқты әр түрлі себепке байланысты болады.

Белгісіз жақты сөйлемдер, негізінде, қазақ тілінің мақал, мәтел, нақыл, өсиет ретінде айтылатын шешендік сөздерінде қолданылады, Осының өзі бұл сөйлемдердің жасалуында стильдік негіздің де бар екенін көрсетеді. Стильдік мән конкретті жақты (субъектіні) сөйлем мазмұнынан әдейі ығыстырып, жалпыға бірдей қатыстырып айту үшін сөйлемді белгісіз жақта құру әдісінде, тәсіліқнде болып отыр.

Егер белгісіз жақты сөйлем ішіне оның баяндауыш тұлғасына сәйкес келетін атау тұлғалы сөзді қойып айтсак; сөйлемнің бастапқы стильдік мәні жойылып, жалпыға арналып айтылмай, уйреншікті ар-наулы жақты сөйлем болып шыға келеді, мыс.: Жүйрікті кекіл қагы-сынан байқайды (мақал). Ол — жүйрікті кекіл қағысынан байқайды

Алғашқы сөйлемнің баяндауышы жалпыланған, белгісіз жақта айтылса, кейінгі сөйлем белгілі үшінші жақтың қимылын көрсетіп отыр. Мұнда бір ғана адамның, яғни жекеше 3-жақтың, жүйрікті та-нудағы шеберлігі, білгірлігі баяндалады.

Белгісіз жақты сөйлемдер қара сөзде де мақал, мәтелде қалып-тасқан ізбен сол стильдік бағытта, сол құрылыста жасалып отырады.

Белгісіз жақты сөйлем баяндауыштарының жасалуы

Белгісіз жақты сөйлемнің баяндауышы етістіктің 2-жағы арқылы жасалады. Етістіктің 2-жағы арқылы жасалатын белгісіз жақты сөйлемдер өзінің қалыптасу тәсілі жағынан, жақтық мәнінің ауысып келуі жағынан әр түрлі болып келеді.

Өзінің қалыптасу тәсілі жағынан баяндауышы 2-жақта тұратын белгісіз жақты сөйлемдер екі мағынада қолданылады.

а) Мазмұны шындық өмірден алынып, тәжірибе жүзінде әбден сыналған шындық уақиғаны білдіретін мақал, мәтел, нақыл сөздерде сөйлемнің белгісіз жақты түрі қалыптасады. Мұндай сөйлемдердің жақтық мағыналары үш жақтың үшеуіне бірдей, тең қатынаста ай- тылады. Баяндауыштары бұйрық райлы етістіктің 2-жағының болымды, болымсыз түрінде және жекеше 2-жақтың жіктік жалғау-ында тұрады.

Болмас іске болат бол. Жауға жалынба, досқа тарылма. Адал-^: дық үшін ардым деме. Таспен ұрғанды аспен ұр. Атты қамшымен

¹⁶ М. Б а л а қ а е в, Т. Қордабаев. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. Алматы, 1961, 170-бет.

¹⁷ Ғ. М а д и н а. Қазіргі қазақ тіліндегі жақсыз сөйлемдер. Алматы, 1959, 54-бет.

¹⁸ А. Әбілқаев. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сойлем түрлері. Алматы,. 1963, 10—14-беттер.

айдама, жеммен айда. Өз басыңды дауға берсең де, жолдасыңды жауға берме. Жалқаудың жанына барсаң, сылтаудың астында қаласың.

Осындай белгісіз жақты сөйлемдер әдеби тілдің даму процесінде жеке ақын, жазушылардың көркем шығармаларында да қалыптасып жатады.

Мінін көріп безгенше, м і н і н а л ы п т ү з е (Мұстафин). Адам тәрбиелеуді оңай д е м е (Иманжанов). Уайым қайғыны орынсыз күлкімен а з а й т п а, орынды харекетпен а з а й т. Әрбір жаман кісінің жаман қылығына кү л с е ң, оған р а қ а т т а н ы п күлме, ы з а б о л ғ а н н а н күл. Жаман дос — көлеңке: басыңды күн шалса, қ ашып құтыла алмайсың; басыңды бұлт шалса, і з д е п т а б а а л м а й с ы ң. Досы жоқпен с ы р л а с, досы көппен с ы й л а с (Абай).

ә) 2-жақты 1-жақтың орнына әдейі қолдану мақсатынан туған белгісіз жақты сөйлемдер болады. Мұндай сөйлемдердің мазмұны айтушының өз басынан алынған іс-әрекетті көрсетеді де, тыңдаушыға өз атынан айтудан гөрі, жалпылама түрде жеткізу мақсаты көзделеді. Бұл вариантқа жататын белгісіз жақты сөйлемдердің де жалпы мазмұны біршама әдетке, дағдыға айналған уақиға болып келеді.

А д а м ғ а қ ұ р м е т п е н қ а р а с а ң, оның бойындағы қасиетті жайшылықтағыдан әлдеқайда к ө п а ң ғ а р а с ы ң. Осындайда а л ы с т а жү р г е н д о с қ а з а р б о л а с ы ң. Жаз шықты-ақ, жастардың үйден безетіні белгілі ғой. Қ а й ж е р- д е о й ы н-с а у ы қ б о л с а, с о н д а ж ү₍р е с і ң (Иманжанов). Күйбеңдегі күйкі өмір. Ол құрғыр ізсіз, елеусіз... К ө с і л і п ш ы р- қ а й салғанды а й т с а й ш ы! Болмасты б о л д ы р а с ы ң! Қ о л жетпесті а л а с ы ң! Өзіңе өзің де, өзге де сүйсінерлік! Енді кім сүйеу? К і м г е өкпелерсің, кімге сөзің өтер! (Нұртазин). Мал баспаса да, адам жүрмесе де, бұл а р а д а қылтанақ ш ө п көрмейсің (Майлин).

Белгісіз жақты сөйлемнің бұл мағыналық варианты баяндауыш-тың морфологиялық құрылысының түрленуіне, оның құрамына түрлі модальдық мәні бар қосымшалар мен көмекші сөздердің қосылып айтылуына қарай мазмұны жағынан да түрленіп отырады. Олар бір нәрсеге қынжылу, таңдану, сүйсіну, кекету, ызалану сияқты т. б. модальдық айырмашылықтары бар сөйлемдер болады. Сөйлемнің баяндауышы 2-жақта тұрғанымен, нақты тыңдаушыға қаратылмайтындығы әңгіменің, контекстің жалпы жағдайынан байқалады.

Қас қылғандай, бәрінің қабаттасуын айтсаңшы! Әй, асығысшыл-дық-ай д е с е ң ш і! (Толстой). Япырай, мына баланың өзіме соғуын қ а р а й к ө р! (Әуезов). Қара, тілінің ащысын қ а р а ш ы сары сайтанның! (Шолохов). Әй, мынаның кісімсінуін қ а р а й к ө р! {Көбеев).

Баяндауышы 2-жаққа тәуелденген қалау райлы етістік пен кел етістігінің жекеше 3-жағының тіркесінен болған сөйлемдер де нақты 2-жақты көрсетпей, жалпыланған белгісіз жақта айтылады.

Осындайда... — деді біраз тұрып қалған Мәулен көтеріңкі әуенде дірілі басым даусымен, — осындайда салқын ойдан туар сөздің отын қанша үрлесең де, ұшқынын ала алмайтындайсың. Сөйлемей-ақ, сөз негізін іздеп қиналмай-ақ, өз жүрегіңді суырып алып, осы рюмкаша жоғары көтергің келеді. Жаңа өмірдің жаңа Данкосы б о л ғ ы ң к е л е д і (ПІаймерденов). Осы, таза ауаны. кеудеңді толтыра жұта бергің келеді (Сәрсенбаев).

Белгісіз жақты сөйлемдердің бірқатарының ішінде жалпыланған мәндегі сен есімдігі тұратыны да болады. Сен есімдігі тұрғанымен, оның конкретті тыңдауышының (белгілі субъектінің) грамматика-лық көрінісі бола алмайтыны, сен есімдігі әдейі жалпылама мәнде

қолданылып отырғаны контекстен айқындалып тұрады.

Балам орнымды бассын демек не сөз? Өзіңнен қалған дүние иесіз қалар дейсің бе? Қалған дүниенің қамын с е н жемек пе едің? (Абай).

Шіркін қарақат тәтті де, сүлу да жеміс-ау! Жібек шалғынды, жыныс тоғайлы табиғаттың бұл байлығына көзің тойған кезде, оның иесін і з д е й с і ң. Ол, әрине Есіл! С е н Есілді іздейсін де, көпке шейін ұ ш ы р а т а а л м а й с ы ң.

Есіл жағасының қаттылығын с е н суына сүңгігенде ғана к ө- р е с і ң. Моп-момын, тұп-тұнық сияқтанып, оның суы тізеңнен аспай-ақ сені қабықтай қалқытып ала жөнеледі. С е н м а л т ы м п а з болмасаң, суға кеттім деп үрейленесің (Мұқанов).

Баяндауышы етістіктің жекеше 3-жағында тұратын белгісіз жақты сөйлем

Белгісіз жақты сөйлемнің баяндауышы жекеше 3-жақта (жалғаулы, жалғаусыз) тұрады, бірақ іс-әрекет нақты үшінші жақты көрсетпей, белгісіз біреулердің іс-әрекеті екені білінеді. Сондықтан сөйлемнің бастауышы болмайды. Мұндай сөйлемдер қара сөзде де, мақал, мәтелде де ұшыраса береді.

Тәуке-ау, мойынды тігінен қаламайды ғ о й (Мұстафин). Елде мінетін арба жоқ. Бәрін т ы ғ ы п қ о й с а к е р е к (Сейфуллин). Ырыс алды — тірлік дейді, ол қай тірлік... Көкірегі, көңілі тірі болса, с о н ы а й т а д ы (Абай)... бұрын біздерді у к о м щ и к - т е р д е у ш і е д і, ал қазірде райкомщиктер д е с е д і (Фадеев). Беліне шом салып, екі өркешінің арасын жоталап б и і к т е т і п т і д е, соның үстінен бастыра бір ашамайды орнатып, мықтап шандып, т а ң ы п т а с т а п т ы. Әріден келе жатқан д е с е д і- а у, балам, мұның түбін (Әуезов). Кедейдің баласын алмайды десіп жүр ғой? (Сәрсенбаев).

Баяндауышы -а р\\-е р, -р тұлгалы күрделі етістікке -м а шылауы мен -е көмекші етістігінің жекеше 3-жақта тіркесіп келуі арқылы белгісіз жақты сөйлем жасалады. Мұндай сөйлемдердің жақтық мәні 1-жаққа тән болады, бірақ сөйлемнің баяндауышы 3-жақпен айтылады.

Белгісіз жақты сөйлемнің бұл түрінің де мағынасы контекске ба-ғынышты келеді. Стильдік маңызы да зор болады. Әдетте, баяндау-ыш үшінші жақта тұруы айтушының әдейі белгісіз жақта айту мақ-сатымен байланысты болады. Егер конкретті 1, 2-жақтарда айтылса, жақ белгілі болады да, сөйлемнің бастауышын қойып айтуға мүмкіндік туады. Жалпы белгісіз жақты сөйлемдердің стильдік ерекшелігі, баяндауыштарының әдейі 2-не 3-жақтарға қойылып айтылуында. Егер оларды айтушы конкретті 1 не, 2 не 3-жақтардың біріне арнаи айтса, сөйлем белгілі жақты сөйлем болып шыға келеді де, бастауышы да табыла кетеді. Темекі тартып алар ма еді деген сөйлемде мазмұны осы тұрған күйінде 1-жақтың өз атынан-ақ айтылып отыр. Бірақ айтушының әдейі 3-жақты қолдануымен байланысты сөйлемнің айқын бастауышы бола алмай, белгісіз жақта айтылады. Бұл мазмұн контекске байланысты, стильдік ұғыммен байланысты айқындалып отырады.

Әттең, осы туралы жұрт көп оқитын роман, хикая, әңгімелер ж а з а р ма е д і! (Көбеев). Менің теріме сені қ а п т а п қояр ма е д і (Шолохов). Сол дәрияға сүңгіп кетіп, тереңде жатқан асыл-дарын алып ш ы ғ а р мА е д і, иектеп еркін жүзер ме е д і! — деп қызығатын (Мұстафин).

Баяндауыш көрсеткен қимыл бұйрық райдың 3-жағында тұрып та, белгісіз жақтың ңимылын білдіреді. Бірақ іс-қимыл нақты 3-жаққаарналмағандықтан, бұйрық мәні жойылып, белгісіз жақтың іс-әре-кетін көрсетеді.

Қазанғап наборға кетіп, Қасқырбайдың басы жарылғаннан бергі күнімізді и т к е б е р с і н (Сәрсенбаев). Жалғыз-ақ, өзгені берсе де, әкеңнің қ а т т ы л ы ғ ы н бермесін (Әуезов). Патша заманын-да езілген халықтың күнін итке берсін.

Жақсыз сөйлем

Бір тұрлаулы мүшелі жай сөйлемнің енді бір түрі жақсыз сөйлем-дер болады. Жақсыз сөйлемде айтылатын ой тұрлаулы мүшенің тек біреуі арқылы ғана, яғни баяндауыш арқылы ғана қалыптасып, жа-рыққа шығады. Ал, сөйлемдегі баяндауыш көрсеткен іс-қимылдың субъектісі бастауыш арқылы берілмейді. Сондықтан жақсыз сөйлемде атау тұлғасында тұрып кім, не сұрағына жауап беретін бастауыш болмайды және оны баяндауыш формасы арқылы тауып алуға да мүмкін емес. Мұның себебі баяндауыштың бастауышпен қиыса байланысу қабілеті болмай құрылуында. Баяндауыш тұлғасы әрқашан жекеше 3-жақта ғана тұрады.

Жақсыз сөйлемдер түрлі модальдық қатынастарды білдіре алады. Әр түрлі модальдық қатынастарды, мәндерді білдіруі жақсыз сөйлемдердің баяндауыш құрылысының формаларына байланысты туып, өзгеріп, құбылып отырады. Сөйлемнің модальдық қатынаста-рын түрлендіріп көрсетуде жақсыз сөйлемдер ролі күшті болатын-дығын кейбір тюркологтардың мұны «Модальды жақсыз сөйлем-дер» деп атауынан көруге болады (А. Н. Кононов. Грамматика современного узбекского литературного языка. М.-Л., 1960, стр. 401). Жақсыз сөйлемдер құрылысына қарай жалаң да, жайылма да болып келе береді.

Жақсыз сөйлемдер бастауышы болмай, бір тұрлаулы мүшеден, баяндауыштан ғана құралатындықтан, оның түрлері баяндауыш құ-рылысына қарай жіктеледі.

Күрделі баяндауыш құрамына бол көмекші етістігінің қатысуы аркылы жасалатын жақсыз сөйлем

Жақсыз сөйлемнің бұл түрі күрделі баяндауыш құрамындағы негізгі компоненттің тұлғалық түрленуімен байланысты модальдық оттеноктарға да өте бай келеді. Күрделі баяндауышы етістіктерден болады, кейде есім де араласып келіп отырады. Сөйлемдер болымды істі де, болымсыз істі де, сұраулық мәнді де көрсете алады. Сонымен қатар істі істеуге болатынын я болмайтынын тұжырымдап айту, бол-жай айту, істелуі я істелмеуі мүмкін еместігін, істің істелуі қажетті шарт екенін, істі істеуге я істемеуге мұқтаждықты тағы басқа мо-дальдық мәндерді білдіреді.

а) Бол етістігінің жекеше 3-жағы ашық райдың болымды, болым-сыз формасында барыс септігіндегі тұйық етістікпен тіркесіп келеді.

Жоқ, оныңызға келісуге болмайды (Нұртазин). Қуанышты жасыруға болмайды (Ерубаев). А й т у ғ а ауыз б а р м а й д ы. Айтпасқа т а ғ ы б о л м а й д ы. А й т у ғ а б о л м а й д ы. Өтірік деп н ан ж е у г е тағы болмайды. (Мұстафин).

ә) Көмекші бол етістігі есімше тұлғасында келіп, өзінен кейін басқа көмекші сөздер тіркесінде тұрғанда, жақсыз сөйлем жасалып,

істің істелуіне мүмкіндіктің бар я жоғын болжай айту мағынасын тудырады.

Ж а я у ө т е м д е у г е б о л а т ы н емес (Әуезов). Мұндай өлеңді ағасына жіберуге б о л м а с та еді (Фадеев)

б) Негізгі етістік есімшенің болымсыз түрінде септеліп (барыс

септігіне қойылып) келіп те күрделі баяндауыш жасалады. Мұндай. жақсыз сөйлем баяндауышының көмекші компоненттері де болым-сыз тұлғада келуі шарт болады.

Бұрын қанша парықсыз болса да, бұ л ж о л ы ойланбасқа б о л м а й д ы (Иманжанов). Екеуі қосылып айтқан соң, тыңда- масқа бола ма? Шаруашылық, әлеуметтік, халықтық қам- дарды ойламасқа болмайды (Әуезов).

в) Жақсыз сөйлемнің құрамына қалай, неге, ма, ме сияқты сұрау мәнін туғызатын есімдіктер, шылаулар араласып келгенде, жоғарыда келтіргендей жақсыз сөйлемдер ашық сұраулы сөйлемге айналын, жақсыз сөйлем жасалады.

Көретіндерің заводтың ауласы, әлгі полигон-солигондарың, со-ларды төңеректей бересіңдер. Ш ы қ п а с па бір к е ң д ү н и е г е! Жіберуге м е, жібермеуге ме? (Нұртазин). Н е г е осының бәріне үңілмеске? Болмаса бізге келіп айтпасқа? (Шаймерденов). Бүктеме керует қай жерден де табылады ғой, ал соны малшыларға н е г е қолданбасқа? («Қазақ әдебиеті»).

г) Жақсыз сөйлемнің бұл типінің бір түрі (разновидность) күрделі баяндауыштың барыс септіктегі тұйық етістіктен болған негізгі ком-понентінің тәуелденіп келуі арқылы жасалады.

Өзіңіздің патшалық жазасына кіріптар болған жайыңызды менің б і л у і м е бола ма? (Әуезов). Менің а й т у ы м а б о л м а й қ а л д ы ғ о й (Иманжанов). Сіздің маған, менің жолдасым Лукьян-ченкоға әрқашан, қашан да болса, с е н у і ң і з г е б о л а д ы, сеніп іс тапсыруыңызға б о л а д ы (Фадеев). Мағрипаны о й л а м а с ы ң а б о л м а с, Әбіш (Әуезов). Левиннің де е з у т а р т п а с ы н а б о л –м а й қ а л д ы (Толстой). Инештің сенбілікке б а р м а у ы н а д а б о л а т ы н е д і (Шаймерденов).

д) Күрделі баяндауыштың негізгі компоненті (негізгі етістік фор-масы) -п, түлғалы көсемшеден, ал, көмекші бол етістігі болымсыздық жұрнақпен ауыспалы шақта келеді. Жаңсыз сөйлемнің модальдық мазмұны істің істелуіне ешбір объективтік жағдайдың жоқтығын білдіреді.

Мыза ойлануда. Ө ң і н е н е ш т е м е н і б о л ж а п б о л м а й- д ы (Мұстафин). Ақтағаны, ма? Жоқ, шошығаны ма? Б і л і п б о л- м а й д ы. Адамдары, малдары, күркелері де қосылып, бір ауылдан бір ауылды айырып т а б о л м а й д ы. Күн қай мезгілге жеткенін б і л і п б о л м а й д ы. Бірақ әкесі шақырған соң, енді ш ы ғ ы п болмайды (Әуезов). Кімнің не айтып жатқанын да аңғарып б о - л а р е м е с (Сәрсенбаев). Қамарға да кінә қойып болмайды (Торайғыров).

Дата добавления: 2015-07-02