Арай топталуы 9 страница

4. Ер деп атақ кім берер,

Алмас семсер а с ы н б а й.

Кезенген жауды қашыр май,

Асудан әрі а с ы р м а й

Ер қолынан іс келмес,

Сұңқардайын шүйілмей,

Буынып белін түйінбей,

Зердесі жігіт қайнамай.

(Дулат Бабатайұлы).

5. Неге екенін кім білсін, жандары ш а ғ ы н бола тұра, ағайынды екі үйдің іші астарын бөліп ішеді. Осынша әзірлігі бола т ұ р а, ол тойын жасамай кетті. Дәулеті сондай б о л а т ұ р а, Ботбай жасынан жұмыс істеген кісі емес (Мұқанов).

Мысалдың бірінші тобындағы сөйлемдерде бағыныңқы компо-нент басыңқы сөйлемнің баяндауышына меңгеріліп, ондағы іс-әрекеттердің қашан болғандығын білдірсе, екінші топтағы сөйлемдерде ол басыңқы жай сөйлемдегі іс-әрекеттердің болу себебін білдіріп тұр. Ал үшінші топтағы сөйлемдерде бағыныңқы компонент басыңқы сөйлемдегі әрекеттердің қалай болу амалын білдірсе, төртінші топтағы сөйлемдерде бағыныңқы компонент басыңқы компоненттегі әрекет іске асу үшін нелердің болуы қажет екендігін білдіріп, онымен шарттық қатынаста тұр. Соңғы, бесінші топтағы, сөйлемдерде басыңқы компонент бағыныңқы компоненттегі жағдайлардың нәтижесінде, логикалық жағынан алғанда, болуға тиісті әрекеттердің болмай қалғандығын білдіріп тұр. Логикалық жағынан алғанда, жақсы әзірлігі болғаннан кейін Байжан той жасау керек еді, бірақ ол тойын жасамай кетті.

Жай сөйлемдерді бір-бірімен сабақтастыра құрмаластыру функ-циясында -қалы, -ғалы, -келі, -гелі жұрнақты көсемше де қолданылады. Білдіретін мағынасына қарай көсемшенің бұл түрі тюркологиялық әдебиеттерде бірде мақсатты көсемше деп аталса, бірде келер шақтық көсемше деп аталады.

Тарихи тұрғыдан қарағанда келер шақтық көсемшеде — өткен шақтық көсемше сияқты өте көне категория. Бұл — түркі тілдерінің казірде белгілі болып жүрген көне жазу нұсқаларының ең ескісінен саналатын ескерткіштердің өздерінде де кездеседі. Бірақ сол көне жазу нұсқаларында болсын, одан әлдеқайда кейін жиналған фольк-лор материалдарында болсын көсемшенің бұл түрі жай сөйлемдерді құрмаластыру функциясында кездеспейді, ол не мақсат, не мезгіл пысықтауышы қызметінде, немесе күрделі баяндауыш қызметінде гана қолданылады.

Сөз болып отырған көсемшенің бағыныңқы жай сөйлем баяндау-ышы болып, екі жай сөйлемді құрмаластыру қызметінде қолданы-луы соңғы уақыттардағы әдебиеттерде ғана кездеседі, соның өзінде де өте сирек ұшырайды. Бұл жағдай келер шақтық көсемшенің сабақтас құрмалас сөйлем жасауда өнімді роль атқара алмайтын- дығын байқатады.

Баяндауышы келер шақтық көсемшеден болған бағыныңқы: компонент өз басыңңы жай сөйлемімен екі турлі мағыналық қаты-наста тұрады:

Б і р і н ш і, басыңқы компонентте баяндалатын іс-әрекет, жай-күйдің қай мезгілден бері солай бола бастағанын, яғни оның басталу шегін білдіреді, мыс.:

Дәулет армияға аттанғалы, Марфуға Кеңтогайға келмеген еді (Мұқанов). Бұл екеуі Ділданың аулына б а р ы п қ а й т қ а л ы, Дәрмен өзінше бір есеп ойлауда болатын (Әуезов). Махаббат мәселесінде өзін Самарханнан бұрын да сараң ұстайтын Айбарша, Дәулет майданға аттанғалы, ол жөнде тіпті сырғақсып алды. (Мұқанов).

Е к і н ш і, бағыныңқы компонент басыңқы компоненттегі іс-әре-кет, жай-күйдің мақсатын білдіреді, мыс.: Қорен қалмақ а л ғ а л ы Қамап жатыр қалың топ (Қорен қалмақ Қыз Жібекті алмақшы бо-лып, оныц қалың қолы ауылды қамап жатыр, — деген мағынада айтылған).

Жай сөйлемдердің есімше арқылы құрмаласуы

Жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыру үшін есімшелер де көсемшелер сияқты құрмалас сөйлемнің бағыныңқы жай сөйлемінің, баяндауышы функциясында қолданылады. Бірақ есімшелер мен кө-семшелердің жай сөйлемдерді құрмаластыру жолы бірдей емес. Егер бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы болып тұрған көсемшелер басқа бір қосымша тәсілдердің, формалардың көмегінсіз-ақ жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыру функциясын да тікелей өзі атқаратын болса, есімшелерде бұл қасиет жоқ. Олар атау тұлғада, бағыныңқы жай сөйлемнің баяндауышы да бола алмайды, жай сөйлемдерді құрмаластыра да алмайды. Есімшелер жай сөйлемдерді құрмаластыру функциясында қолданылғанда, әр алуан тұлғалық құбылыстарға ұшырап, тиянақсыз формаларда айтылады. Сөйтіп, жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыру міндетін есімше формаларының өздері атқармайды, оларға жалғанатын түрлі қосымшалар, тіркесе айтылатын түрлі шылаулық сөздер атқарады.

Жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыру функциясында есім-шелердің барлық түрлері де қолданылады, бірақ құрмалас сөйлем жасауда есімше түрлерінің атқаратын қызмет дәрежесі де, форма-лык; құбылыстары да біркелкі емес. "Есімшелер ішінде жай сөйлемдерді құрмаластыру функциясында жиі қолданылатыны да және формалық, мағыналық құбылыстарға байы да — -қан, -ған, -кен, -ген жұрнақты түрі. Енді соған талдау жасайық.

Есімшенің -қан, -ған, -кен, -ген жұрнақты түрі шақтық мағына- сына қарай тюркологиялық әдебиеттердің кейбіреулерінде осы шақтық деп аталса, екінші біреулерінде өткен шақтық есімше деп аталады. Ал қазақ тілі білімінде осының соңғы атауы, өткен шақтық есімше деғен атауы, қалыптасты.

Өткен шақтық есімше көне түркі жазулары ескерткіштерінде дәл қазіргі формадағыдай болмағанымен кездеседі, бірақ жай сөйлем-дерді сабақтастыра құрмаластыру функциясында жатыс жалғаулы түрі болмаса, басқалары кездеспейді деуге болады.

Қазақтың ауыз әдебиетіне жататын шығармалар мен XVIII— XIX ғасырлардағы ақындар жырларында өткен шақтық есімше қосым-шалы түрде де, шылау сөздерге тіркестіріп айтылып та бағыңқы сөйлем баяндауышы функциясында қолданылған. Оны мына. мысал-дардан да көруге болады:

Төстік ауылдан ұзап шыққан с о ң, Шалқұйрық атқа тіл бітеді («Ер Төстік»). Кешке ханның екі баласы биені күзетуге барғанда, Кендебай да жасырынып барып отырады. Көз ұшындағы құс қанатын жазып жерден көтерілгенше, Керқұла ат үстінен аттап өтіп кетеді («Керқұла атты Кендебай»).

Жау қамалап жеткен соң,

Атынан қару к е т к е н с о ң,

Базарбайдың Төлеген

Тәңірге қылды наланы («Қыз Жібек»).

Қазіргі әдеби тілімізге өткен шақтық есімшенің жай сөйлемдерді құрмаластыру функциясы — бұрынғыдан әлдеқайда күрделі. Жай сөйлемдерді бір-бірімен сабақтастыра құрмаластыру үшін өткен шақтық есімше алуан түрлі тұлғалық құбылыстарда қолданылады да, соған қарай оның мағынасы да түрленіп отырады.

Өткен шақтық есімше бағыныңқы компонент баяндауышы функ-циясында мынадай формаларда және мынадай мағыналық қатынас-тарда қолданылады:

1. Өткен шақтық есімше жатыс жалғаулы формада тұрады. Баяндауышы мұндай формадағы есімшеден болған бағыныңқы компонент басыңқы компонентпен екі түрлі мағыналық қатынаста айтылады:

а) Басыңқы сөйлемдегі іс-әрекетті мезгілдік жағынан айқындайды. Мыс.:

Оң бүйірден шыбар ала жыландай шұбатылып Игіліктің кілем жапқан түйелі көші қ ұ л а й бергенде, батыс жақ бетті түтас торлап келе жатқан Жұман байдың он жеті мың жықысы да көрінді (Мүсірепов). Абай қайта-қайта айға қарап таңданып отырғанда, осы ауылдың шетінен ән естілді (Әуезов). Біздің әңгімеміз аяқтала бергенде, екі ауылдың ортасындағы ағытқан қалың жылқының арасынан жіңішке жолмен шаңдатып бір пар атты шыға келді (Майлин). Қанат, құйрық суылдап ысқырады, Көктен қыран сорғалап құйылғанда (Абай).

Бағыныңқы компонент баяндауышы болып тұрған есімше, кейде, жатыс септіктің тәуелді формасында да келе береді. Жуынып болып шай ішіп о т ы р ғ а н ы м д а, жатқан үйімнің бір кішкене баласы жүгіріп кіріп келді. Жылқыға таянып, бір белге ш ы ғ а к е л г е н і- м і з д е, алдымызда төрт бес ауыл көрінді (Сейфуллин).

Мысалдан байқалып тұрғанындай, бағыныңқы мен басыңқы сөй-лемдер арасындағы мезгілдік қатынас біркелкі емес: мысалдың бі-рінші сөйлемінде екі компоненттегі әрекет бір мезгілдің ішінде қатар басталып, қатар болып жатқаны, яғни мезгілдестігі байқалса, кейінгі сөйлемдерден басыңқыдағы іс-әрекет, жай-күй бағыныңқы-дағы іс-әрекет жай-күйлер болын жатқан уақытта басталғандығы, яғни мезгілдік жағынан алдыңғысындағы әрекет бұрын, кейінгісіндегі әрекет соң басталғандық байқалады. Сөйтіп, баян-дауышы жатыс жалғаулы есімшеден болған бағыныңқы компоненттің басыңқы сөйлеммен мезгілдік қатынасы екі түрлі: б і- р і н ш і, екеуіндегі әрекет бір мезгілде басталып, қатар болып жатады, яғни мезгілдес болады, е к і н ш і, бағыныңқыдағы әрекет болып жатқанда, басыңқыдағы әрекет басталады, яғни бірі — бұрын, екіншісі — кейін болады.

ә) Басыңқы компоненттегі іс-әрекет, жай-күйдің болу-болмауы-ның шартын білдіреді, яғни шарттық қатынаста тұрады. Бірақ бұл мағына баяндауышы өткен шақтық есімшенің жатыс жалғаулы түрі-нен болатын бағыныңқы жай сөйлемнің негізгі мағынасы емес, кон-

текске қарай ие болатын көмекші мағынасы. Сондықтан мұндай ма- ғыналық қатынаста ол өте сирек кездеседі:

Кіре айына сегіз оралғанда, табысы болады екен мың еке жүз сом (Мүсірепов). Бұлаңдаған, Қыз Құртқа, Әйел болдың, амал жоқ, Егер е р к е к болғанда, Болар ең тұтқа бір жұртқа (Қобыланды батыр»).

2. Өткен шақтық есімше көмектес септікте айтылып бағыныңқы сөйлем баяндауышы болады, Мұндай баяндауышы бар бағыныңқы компонент өз басыңқысымен тек қарама-қарсы мағына-лық қатынаста ғана тұрады. Мыс.:

Бекен қанша қомағайланып қылғытқанмен, мол май оның жүрегін лезде қайтарып тастады (Мұқанов). Сүйіндік қанша солғын болғанымен, өзге көпшілік олай емес еді (Әуезов). Төбелескен жастар жағы болғанымен, айтақ үлкендерден шығып жатады (Мүсірепов). Кәнпеске хабарының екпіні қатты б о л ғ а н м е н, үкімет қаулысы шыққаннан кейін де бірсыпыра уақыт өтті (Мұстафин).

3. Өткен шақтық есімше -ша, -ше жұрнақты формада тұрьш, ба-ғыныңқы компонент баяндауышы болады. Мұндай баяндауышты ба-ғыныңқы жай сөйлем өз басыңқысымен екі түрлі мағыналық қаты-наста тұрады:

а) Бағыныңқы компонент басыңқы компоненттегі іс-әрекет, жай-күйді мезгілдік жағынан айқындап тұрады. Мен қорқыныш үнін шығарғанша, ол менің бетімді әлденемен тұмсалап та үлгерді (Мұқанов). Мешітке келе жатқандай баяу басқан қонақтар үйге к і р г е н ш е, үй-үйдің арасынан сытыла-сытыла жөнелген жол басар жігіттердің жарқ-жарқ сілтеген ақ сойылдары Жұманның жылқысына сарт-сұрт тие де бастаған еді (Мүсірепов). Қарсы келген топ қашан үйге кіріп болғанша, солардың қызығына ойын-күлкісіне қарап аңырасың да тұрасың (Майлин). Қатты жортып келе жатқан күйме тоқтағанша, өзі ерекше шапшаң жас әскери дағдысымен күймеден жеңіл ытқып, қос аяқтап секіріп те түсті (Әуезов).

Өткен шақтық есімшенің -ша, -ше жұрнақты түріне аяқталған бағыныңқы компоненттің өз басыңқысымен мезгілдік қатынасы жоғарыда келтірілген жатыс жалғаулы түрінікінен өзгеше. Мұнда бағыныңқы компоненттегі іс-әрекет болып үлгергенше, басыңқыдағы әрекет болып қояды. Бұл — басыңқы компонентінің б аяндауышы өткен шақты білдіретін сабақтас сөйлемдерге тән қасиет. Ал егер: «Олар электр қуатын жасағанша, бу қуатын пайдаланамыз» (Мұстафин) деген тәріздес басыңқы компонентінің баяндауышы келер шақта айтылатын болса, ондай сөйлемдерде бағыныңқы жай сөйлем басыңқы сөйлемдегі іс-әрекеттің мезгілдік шегін, қай уақытқа дейін болатындығын білдіреді.

ә) Бағыныңқы компоненттегі іс-әрекет басыңқыдағы іс-әрекетпен салыстырмалық қатынаста қолданылады да, басыңқыдағы іс-әрекетті істеудің қажет екендігі айтылады:

Көп істеп шала бітіргенше, аз істеп бабына келтір (Мұстафин). Қарағайға қарыс бұтақ біткенше, еменге иір бұтақ, бітсейші, Қыранға тұғыр қыларға. Ханнан қырық туғанша, Қарадан бір-ақ тусайшы, Халықтың кегін қусайшы (Махамбет). Білемін, ол бүгін Құнанбай баласының жолы болғанша, Кауменнің қан құйлысының жолы болсын деп отыр (Әуезов).

Әрине, мұндағы салыстыру — теңдестіру мәніндегі салыстыру емес, қарама-қарсы қою мәніндегі салыстырулар. Мұндай сабақтас сөйлемдер бір кезде қарсылықты сабақтас сөйлем тобында да қарал-ған болатын.

4. А т а у, кейде шығыс жалғаулы өткен шақтық есімше с о ң шылауына тіркесіп, бағыныңқы компонент баяндауышы болады. Мұндай баяндауышта бағыныңқы компонент өз басыңқысымен екі түрлі магыналық қатынаста тұрады. Мыс.:

а) Басыңқы компоненттегі іс-әрекеттің бағыныңқы компоненттегі іс-әрекеттен кейін болатындығын білдіреді: Кейінгілер шығып б о л-ғ а н с о ң, құтылғанына құанғандай Әсия келді (Әуезов). Молда маған орын н ұ с қ а ғ а н с о ң, Оразәлі мен оның қасындағы бала араларын аша берді (Мұқанов). Өзі ілгері б а р ғ а н с о ң, жау бе-тінде жас бала жалғыз тұрып қ а л ғ а н с о ң, мұңды болған Қыз~ Жібек... Бір құдайға зар етіп, мінәжат қып тұрады («Қыз Жібек»).

ә) Бағыныңқы компонент басыңқы компоненттегі іс-әрекеттің се-бебін білдіреді. Мыс.:

Үш жесірді үлесетін үш әмеңгердің екеуі осыған байлаған соң, өзгелер шырық бұзбас (Әуезов). Оқу басталатын уақытқа шейін екі-үш айдай бос уақыт б о л ғ а н с оң, сол жылы, жалпы Россия-да болған ауыл шаруашылығының санақ қызметіне кірдім (Сейфул-лин). Қайғы мен ыза қысқан соң, зар шығады тілімнен (Абай).

5. Өткен шақтық есімше «с а й ы н» шылауына тіркесіп, бағы-ныңқы компонент баяндауышы болады. Мұндай сабақтас сөйлемде басыңқы компоненттегі іс-әрекет бағыныңқыдағы іс-әрекет болған сайын болып отыратындығы баяндалады. Мыс.:

Оның көзі қ а д а л ғ ан с а й ы н, Ботакөз тіккен ту желбірей түсті (Мұқанов). Жұмбақтың шешуі қиындаған с а й ы н, менің ойлануым да көбейіп барады. Ол шешесінің атын а т а ғ а н сайын, жүрегіне шемен боп қатқан жетімдік шері үлғая түсетін сияқты (Мүсірепов).

6. Ш ы ғ ы с ж а л ғ а у л ы өткен шақтық есімше к е й і н шылауына тіркесе айтылып, бағыныңқы сөйлем баяндауышы болады. Мұндай сабақтас сөйлемде басыңқы компоненттегі іс-әрекет әрдайым бағыныңқы сөйлемдегі іс-әрекеттен кейін болып отырады. Мыс.:

Қонақтар жайласып отырғаннан к е й і н, Итбай ауыз үйге шықты (Көбеев). Рахмет қоштасып ш ы ғ ы п к е т к е н н е н к е й і н, Наталъяның ұйқысы ашылып кетті (Мұқанов). Елизавета Быкова сауыға б а с т а ғ а н н а н к е й і н, Байжекеңнің ауыз үйі тіпті өзгеріп кетті (Мүсірепов). Дұшпанның атакасы қайта-рылғаннан к е й і н, ол штабқа жүріп кетті (Ақтанов).

7. Барыс жалғаулы өткен шақтық есімше д е й і н,

ш е й і н шылауларына тіркесе айтылып, бағыныңқы жай сөйлем баяндауышы болады. Мұндай сабақтас сөйлемде бағыныңқы компонент басыңқы сөйлемдегі іс-әрекеттің қай уақытқа дейін болғандығын я болатындығын, яғни мезгілдік шегін білдіреді. Мыс.:

Оспан жүріп кеткенге шейін, тоңғанына қарамай соның қасында дәйек болып жүрді. Олар бөктер жолмен айналып жеткенге дейін, мына төтесімен сіздер де барып қаласыздар. Құнанбай аттанып к е т к е н г е д е й і н, мұндай ауылдар қүрақ ұшып, қалбаң қағып жүреді. Жүргіншілер әбден көзден таса б о л ғ а н ғ а ш е й і н, бұлар арттарынан қарап тұрды (Әуезов). Торғай, шымшық, қар-лығаш, бөдене сияқты кішкене құстардың балапандары ұшқанға шейін, жылан оларды ұясына барып жұтады (Мұқанов).

8. Шығыс жалғаулы өткен шақтық есімше бері шылауына тіркесіп, бағыныңқы сөйлем баяндаушы болады. Мұндай сабақтас құрмаласта бағыныңқы компонент басыңқы компоненттегі іс-әре-кеттің басталу шегін, қашаннан бері солай екенін білдіреді. Мыс.:

Ол жұмысқа шыққаннан б е р і, қалтасынан дәрі-дәрмек арылмайтын (Сланов). Әбіш осы ауылға келіп к е т к е н н е н

бері оның көз жасы бір құрғаған емес (Көбеев). Мәжіліс басталған- нан бері, осы Қасым бір жапырақ қағазды алдына алып, Рақилаға өлең жазумен әуре болып отыр. Аудан көшіп келгеннен б е р і, Рақилаға көзі түсіп жүрді (Майлин).

9. Өткен шақтық есімше шақта, кезде, уақытта, мезгілде, сәтте, күні, жылы, сағатта, минутта, мезгіл мәнді сөздерге тіркесе айтылып, бағыныңқы компонент баяндауышы болады. Мұндай сөйлемдерде басыңқы компоненттегі іс-әрекеттің бағыныңқы компоненттегі іс-әрекетпен бір мезгілде болгандығы, мезгілдестігі баяндалады. Мыс.:

Көп жұрт Оспан жайын әр алуан айтып жылаған шақтарда Абай өзі де ақын тілімен іштей әлденеше жырлар шерткен Кейін Әбіш тоқтаған уақытта, үй іші тегіс алғыс айтты Қонақтарға қымыз құйылған мезгілде, өз ойымен тебіренгендей болып, бір толғаулы терең сөздер сөйлеп кетті (Әуезов). Әкесі өзбек қыстағына көшіп барған жылы, оның үйінен түнде өрт шығады (Мұқанов). Базарәліні бұл ұрып қ а л ғ ан с ә т т е, өзі- нің де самайынан Әбілғазының қайта сілтеген шоқпары зіл қара тастай қатты кеп соқты (Әуезов).

10. Өткен шақтық есімше -дай, -дей жұрнақты формада айтылып бағыныңқы компонент баяндауышы болады. Мұндай баяндауыш-ты| бағыныңқылар басыңқыдағы іс-әрекетті екінші бір субъектінің іс-әрекетіне ұқсата, соған салғастыра баяндайды. Мыс.:

Барлық іске де бір ашу, серпін араласқандай, қирау, білінулер де көбейіп кетті (Мүсірепов). Кең бөлменің ауасы ж е т п е г е н д е й, оның демі тарылып кетті (Мұқанов). Жарқ-жұрқ етіп екеуі айқасады, Жеке батыр шыққандай, қан майданға (Абай).

11. Өткен шақтық есімшенің шығыс жалғаулы түрі г ө р і шылауына тіркесе айтылып та бағыныңқы компонент баяндауышы болады. Сабақтас құрмаластың мұндай түрінде бағыныңқы компоненттегі іс-әрекет, жай-күйдің болуынан гөрі, басыңқы компоненттегі іс-әрекет, жай-күйдің болуы керектігі баяндалады. Компоненттердің мұндай мағыналық қатынастарына негіз болатын да— салыстыру тәсілі. Сондықтан бұл тәріздес сөйлемдер де салыстырмалы бағыныңқылы сабақтас сөйлемге жатады. Бірақ сабақтастың бұл түрі жазу тілінде өте сирек ұшырайды. Мұндай мағыналық қатынасты білдіру үшін жазу тілінде, негізінде, бағыныңқы компонент баяндауышы -ша, -ше жұрнақты есімшеден болған сөйлем қолданылады.

12. Өткен шақтық есімше -дық+тан, -дік+тен қосымшалы түрде айтыльш, бағыныңқы компонент баяндауышы болады. Мұндай бағыныңкы компонент басыңқы сөйлемдегі іс-әрекеттің болу-болмауының себебін білдіреді. Мыс.:

Игілік үйіне кіріп келе жатқан жаңалықтардың бәрі де Ушаков пен осы Бушуев арқылъи өтіп ж ү р г е н д і к т ен, бұл екеуі Омар-дың көптен бері істес болып келе жатқан адамдары еді (Мүсірепов). Жайлаудың бәрі жазықта болғандықтан, өрт алыстағы жайлаудан да, жақындағы жайлаудан да ауылдың қасында ғана жанып жатқандай көрінеді (Мұқанов). Белгілі өлшеуі, мөлшері жоқ бұл шығын анық қараңғы жолмен алатын жем болғандықтан, оның атын жұрт, «қара шығын» дейтін (Әуезов).

Есімшенің қалған екі түрі жатыс септігінде және кейбір шылау мен шылау мәнді сөздерге тіркесіп, бағыныңқы жай сөйлем баяндау-ышы қызметінде қолданылатыны болады, бірақ өл тіл тәжрибесінде өте сирек кездеседі.

Жай сөйлемдердің шартты рай арқылы құрмаласуы

Шартты рай етістік райлары ішінде синтаксистік функциясы тұ-рақтылардың бірінен саналады. Ол әрдайым дерлік сөйлемнің баян-дауышы қызметін атқарады. Онда да кез келген сөйлемнің емес, негізінде, сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы компонентінің баяндауышы болады. Бұл функцияда ол жіктеліп те, жіктелмей де қолданыла береді. Бұл арада ескеруді керек ететін бір нәрсе — шартты райға жалғанатын жіктік жалғаудың қалыпты баяндауыш жалғауынан өзгешелігі. Қазақ тіліндегі жіктік жалғаудың өзі жалғанған сөзіне тиянақтылық мән беріп, оны сөйлемнің тиянақты баяндауышы етіп, бастауышпен жақтастырып тұратыны, сондықтан оның баяндауыш жалғауы деп те аталатыны белгілі. Ал шартты райға жалғанатын жіктік жалғау да баяндауыш жалғауы, ол да баяндауыш болып тұрған шартты райды бастауышпен жақтастырады. Бірақ шартты райға жалғанған жіктік жалғауда баяндауыш жалғауында болатын, ең негізгі қасиет, тиянақтылық қасиет болмайды. Сондықтан да шартты рай белгілі бір жақта жіктеле айтыла тұрып та бағыныңқы жай сөйлемді басыңңы жай сөйлеммен құрмаластыру функциясын атқара береді. Мұндай орындағы жіктік жалғау тек бір ғана функцияны, баяндауыш болып тұрған шартты райды бастауышпен қиыстыру функциясын ғана, атқарады. Жай сөйлемдерді бір-бірімен сабақтастыра кұрмаластыру қызметінде қолданылатын етістіктің басқа түрлерінен шартты райдың негізгі бір ерекшелігі — оның осы жақтық формада айтыльш, өз бастауышымен қиысып тұратындығында. Бұл жағынан алғанда шартты райлы бағыныңқы компоненттердің баяндауышы қызметінде қолданылатын етістіктер ішіндегі шын мағынасындағы предикаттық мәні бар бірден-бір сөз деуге болады. Өйткені предикаттық мағынаның негізгі көрсеткішінің бірі баяндауыш қызметіндегі сөздің белгілі бір жақта айтылып, өз бастауышымен қиысатындығы болса, ол — бағыныңқы жай сөйлемдердің баяндауышы қызметінде қолданылатын сөздердің шартты райдан басқаларының ешқайсысында да жоқ.

Дата добавления: 2015-07-02