II. УМШТН. Хаалһд төөршгон төлә ю медх кергтә?

Хаалһд төөршгон төлә ю медх кергтә?

Тиньгр һазр деер зогсад төгәлңдән хәләхлә, теңгр һазр хойр нилсн болҗ медгднә. Тер ниилсн хараг горизонтын татасн гиҗ нерәднә.

Нарн горизонтын татаснас давад һарч ирхлә, өдр эклнә. Өдрин түрүн өрәлд нарн өөдлнә. Эн кемлә нарна толян хурц герлтә болна.

Һал үдлә нарн икәр өөдлҗ һарна. Үдәс хооран нарн экләд доргшлна. Эн кемлә нарна толин герлнь болн халлһнь баһрад йовна.

Нарн горизонтын татаснас цааран давад суухла, өдр төгснә.

Чилгр өдрлә нарар горизонтын үзгсиг олҗ болхмн.

Нарн һардг бийиг деед үзг гиҗ нерәддмн. Нарн суудг бийиг дорд үзг гиҗ нерәддмн.

Һал үдин сүүдр зааҗах бийиг ар үзг гиҗ нерәддмн. Горизонтын үзгсиг сәәнәр меддг күн, хаалһд йовсн цагтан төөрх зөв уга.

Күүндтн:

1. Теңгр һазр хойр ниилсн татасиг юн гиҗ нерәднә?

2.Кезә өдр эклнә?

3.Ямаран цагт нарн хурц болна?

4. Өдр кезә төгснә?

5. Горизонтын үзгиг юуһар олҗ болх?

6. Нарн һардг бийиг яһҗ нерәднә?

7. Нарн суудг бийиг яһҗ нерәднә?

8. Һал үдин сүүдр зааҗах бийиг яһҗ нерәднә?

∙ ∙ Соңстн. Юн горизонтын татас медүлнә?

Тиньгр һазр деер зогсад төгәлңдән хәләхлә, теңгр һазр хойр нилсн болҗ медгднә. Тер ниилсн хараг горизонтын татасн гиҗ нерәднә.

*Көдлмшин девтрәр көдллһн.

Герин умшлһн

Рис. озера

Һашун нур

Маныч-Гудило ик һашун нур. Эн нуурт салу-салу арлмуд бәәнә. Зәрм арлмуд әмтәхн уста. Маныч-Гудило Хальмг Таңһчла, Ростовск областьла, Сарпульла меҗәлнә. Нур Әрәсән өмн үзгт бәәнә. Маныч-Гудило гүн тууҗта. Эн ик усна үлдл. Урд цагт эн усн Көк болн Хар теңгсмүдиг негдүлдг бәәҗ. Өдгә цагт нуурин деед үзг шовуд хадһллһна заповедник болна. Хальмг Таңһчд энүг «Хар һазр» гиҗ нерәднә.

Маныч-Гудило нуурт җил болһн олн зүсн шовуд үүрән ясна, өндглнә, һууҗмулмудан өскнә. Шовуна арлд цаһан маңната һалун, бор һалун, көк хутн, оошг хорд, цах болн нань чигн шовуд бәәрлнә.

Шовун болһн эврә янз-бәәдлтә. Бор һалун утарн 70 – 90 см. болна. Эн 2,1 – 4,5 кг. татна. Җиврин дайлһнь 147 – 180 см. болна. Эдн хулста, тогтун уста нуурт бәәрлнә. Бор һалунас герин һалуд эклцән авсмн. Бор һалун уснд амрар булхҗ өөмнә. Хүүрә һазр деер хотан олҗ иднә. Бор һалун чиирг болн саг шовун. Эн дораһур ниснә. Җиврин дайлһнь цөн болна.

Цаһан маңната һалун бор һалунас баахн. Эн бас бор өңгтә. Өрчнь хар-цаһан, хоңгшарнь оошг. Хоңгшарнь улдан цаһан темдгтә, тер төләднь энүг цаһан маңната гиҗ нерәднә.

Цаһан маңната һалун һазр деегүр сәәхн йовҗ гүүнә. Уснд цөн цаг давулна. Уснур нурһлҗ ундан хәрүлхин төлә ирнә. Цаһан маңната һалун Евразьд, Гренланьд, Америкд үүрән ясна. Европд бәәдг шовуд Хар болн Көк теңгсмүдин көвәд бәәрлнә. Зәрмдәң эн шовуд Индь, Китд, Корей, Японь тал ниснә. Цаһан маңната һалуд өвсәр теҗәл кенә.

Шовуна арл утдан 100 метр, өргндән 20 метр. Шовуна арл әмтәхн уста. Арлын эргәр нигт хулсн урһна.

Маныч-Гудило нуурин тал дунд Уста арл бәәнә. Эн арл утдан 12 дууна, өргндән 4 дууна. Энд зерлг адун бәәнә. Эн адун 50 җил хооран нааран ирсмн. Зерлг адун «Ростовский» заповедникин нег өвәрцнь. Уста арлд әмтәхн усн уга. Заповедникин көдләчнр ус зөөҗ, аду услна. Ода адуна то 500-д күрв.

6

ТЕГ

1. Хальмг тег

«…Торһн нооста хөд идшлҗ, рис. стадо овец.

Тонь өсҗ нигтрнә.»

Бембин Т.

2. Теегин йиртмҗ

«…Тег - өрч деерән

рис. Степной пейзаж Тоһру, тоодг өскнә.»

3. Һазрин зөөр

Алтыг һазрас авдг рис. Нефтяные вышки

.

4. Зөг харулд һарв

рис. ПчелыТавг амр – таңна хагсу.

5. Кен юуһар көлг кенә?

Көөсән күц, көөгдсндән бичә күцгд. Собачьи и оленьи упряжки

6. Гөрәснә хурһң

рис. Сайгочонок в степи «…Теднә шуугата өслтәс

Теегин җирһл сәәхрнә…»

Шугран В.

Өлзәт: Мана таңһчин һазр – өргн, у тег.

Анҗа: Хальмгин һазр юуһарн ончта?

Җилин дөрвн цагт тег яһҗ хүврнә?

Өлзәт: Хаврин тег олн зүсн бәәдләр хүврнә.

Олн малд таалмҗта болна.

Анҗа: Хаврин цагт теегт ямаран көдлмш һарна?

Өлзәт: Малын төл авна, тәрә тәрнә.

Анҗа: Теегт ямаран аңгуд болн шовуд бәәнә?

Рис. В степи пасутся стада овец, коров

Өлзәт: Теегәр хурдн гөрәсд гүүнә, зурмн, ялмн болн

нань чигн олн аң бәәнә.

Анҗа: Мана теегинһазрт ямаран көрң бәәхинь меддвч?

Өлзәт: Ээ, меднәв, хар нүүрсн, һазрин ки, тосн-түләнә көрң бәәнә.

Анҗа: Хальмгин бичәчнр төрскн теегтән олн үүдәврмүд нерәдсмн.

Үлгүрнь, Җимбин Андрейин шүлг «Эндрк тег».

Рис. сайгаки в степи.

Дата добавления: 2014-11-06