Сацыяльна-эканамічнае і палітычнае становішча скандынаўскіх краін у першыя пасляваенныя гады

Тэма 21. Паўночнаеўрапейскія краіны ў 1918-1940 гг.

Напачатку першай сусветнай вайны эканоміка Даніі, Нарвегіі і Швецыі зведала сапраўдны бум. Нейтральны статус і выгодная знешнеэканамічная кан’юнктура дазволілі скандынаўскім краінам акумуляваць значныя фінансавыя сродкі. Аднак нарастанне эканамічных праблем у ваюючых дзяржавах і зніжэнне попыту на скандынаўскую прадукцыю прывялі да таго, што ў 1917-1918 гг. хуткі рост змяніўся застоем і затаварваннем. З імі прыйшлі інфляцыя, беспрацоўе і "чорны рынак".

З наступленнем міра і да восені 1920 г. вытворчасць і абароты знешняга гандлю зноў сталі вельмі хутка набіраць тэмп. Напрыклад, у Даніі прамысловая вытворчасць у 1920 г. на 40% перавысіла паказчык 1914 г. Гаспадарчы бум і ўзмоцненая індустрыялізацыя першых ваенных гадоў у спалучэнні з дзяржаўна-капіталістычным рэгуляваннем эканомікі ваеннага часу спрыялі канцэнтрацыі вытворчасці, утварэнню новых акцыянерных таварыстваў і манапалістычных аб’яднанняў, у т.л. трэстаў. Асабліва паспяхова гэты працэс ішоў у Швецыі. Узрастаў дабрабыт насельніцтва. Напрыклад, у 1919 г. рэальны заробак у дацкай прамысловасці на 40% перавысіў узровень 1914 г. Аднак паўсюдна, асабліва ў Нарвегіі, з’явілася праблема знешнегандлёвага дэфіцыту. Восенню 1920 г. Скандынавію ахапіў сусветны эканамічны крызіс. Настолькі рэзкага спаду, як у 1920-1922 гг. скандынаўскія краіны яшчэ не ведалі. Шведскі экспарт упаў на 1/3, колькасць беспрацоўных у Даніі павялічылася ўтрая. Але найбольш за іншых пацярпела Нарвегія.

Агульнае палявенне грамадскіх настрояў, якое назіралася ў сувязі з пагаршэннем эканамічнай сітуацыі і рэвалюцыйнымі падзеямі ў Еўропе, наблізіла правядзенне цэлага шэрагу прагрэсіўных сацыяльна-эканамічных і палітычных пераўтварэнняў.

Глыбокія палітычныя змены адбыліся ў самай кансерватыўнай на той час краіне рэгіёну – Швецыі. Законы 1918-1919 гг. – "трэцяя парламенцкая рэформа" – дэмакратызавалі выбарчую сістэму (пасіўнае і актыўнае выбарчае права было распаўсюджана на жанчын з 23 гадоў).

У Даніі, дзе важныя палітычныя рэформы адбыліся раней (новы выбарчы закон 1907 г. і Канстытуцыя 1915 г.), у 1919 г. пачалася аграрная рэформа. Дзяржава давала бясплатна зямлю беззямельным для стварэння невялікіх гаспадарак на ўмовах арэнды. Зямельны фонд ствараўся за кошт канфіскацыі часткі старасвецкіх радавых маёнткаў. Судовая рэформа ў Даніі адасобіла судовую ўладу ад выканаўчай (паліцэйскай), увяла галоснасць судавытворчасці і суд прысяжных для цяжкіх злачынстваў. Было дэмакратызаванае ўнутранае дзяржаўнае ўладкаванне Дацкага каралеўства. 1 снежня 1918 г. Ісландыя была абвешчана незалежным (фактычна – аўтаномным) каралеўствам у асабістай уніі з Даніяй. Дагавор аб уніі быў разлічаны на 25 гадоў. Хаця самастойнасці ў знешнепалітычнай і абарончай сферах Ісландыя і не атрымала, гэта быў важны крок на яе шляху да сапраўднага суверэнітэту. Саступкі былі зробленыя і нацыянальным патрабаванням жыхароў прыналежных Даніі Фарэрскіх астравоў – уведзена выкладанне на фарэрскай мове ў школах.

У Нарвегіі выбарчая рэформа 1919-1921 гг. азначала змену мажарытарнай выбарчай сістэмы прапарцыйнай і зніжэнне выбарчых цэнзаў. Ва ўсіх трох краінах быў дасягнуты прагрэс у сферы працоўнага заканадаўства, напрыклад, уведзены 8-гадзінны працоўны дзень.

У самыя першыя пасляваенныя гады назіраўся рост уплыву скандынаўскіх сацыял-дэмакратаў – Дацкай сацыял-дэмакратычнай партыі Даніі (СДПД), Нарвежскай рабочай партыі (НРП) і Сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі Швецыі (СДРПШ). У 1919 г. па выніках выбараў шведскія сацыял-дэмакраты нават сфармавалі буйнейшую ў фракцыю парламенце і стварылі аднапартыйны ўрад. Гэтая першая спроба, як і часовы поспех дацкіх сацыял-дэмакратаў, тым не менш, не здолеў пахіснуць лідэрства буржуазных партыяў, пераважна, лібералаў і кансерватараў.

Самая гучная палітычная падзея першых пасляваенных гадоў у Скандынавіі – "велікодны крызіс" 1920 г. у Даніі. Згодна з рашэннем Версальскай мірнай канферэнцыі ў Паўночным і Цэнтральным Шлезвігу адбыліся плебісцыты. У першым 75% жыхароў выказалася за пераход пад уладу Даніі, а ў другім 80% за тое, каб застацца ў складзе Германіі. Дацкія нацыяналісты выступілі з патрабаваннем да ўраду абвясціць Цэнтральны Шлезвіг насуперак народнаму волевыяўленню сваім.

Дэмарш правых быў падтрыманы каралём Крысціянам Х (1912-1947). Адданы прынцыпам пасляваеннага тэрытарыяльнага ўладкавання Еўропы, але"непатрыятычны" ўрад быў адпраўлены манархам у адстаўку. Аднак з 1901 г. Данія функцыянавала як парламенцкая манархія і прэм’ер-міністр К. Цале не лічыў патрэбным падпарадкоўвацца каралю. Гэта выклікала магутнейшы палітычны крызіс. Зрэшты, К. Цале прыйшлося змірыцца з адстаўкай. Але шквал пратэсту супраць ўмяшання Крысціяна Х у палітыку быў настолькі моцным, што кароль, баючыся за захаванне самой манархічнай формы праўлення ў Даніі, быў вымушаны адступіць. Акрамя таго ён паабяцаў не прадпрымаць самастойных палітычных акцыяў насуперак волі парламенту. З таго часу дацкія манархі задавольваюцца сімвалічнай роляй галавы дзяржавы.

Дата добавления: 2014-11-08