Етістік –глагол

Бекіту

№ 1 -жаттығу

Жалпы және жалқы есімдерді екі топқа бөліп жаз:

Абай, кітап, қаршыға, шаш, Құлагер, аспан, құстар, Қазақстан, Майлыаяқ, өзен, «Абай жолы», ағаш, тау, «Дидар» газеті, қала, Асан, сия, тоқылдақ.

№2-жаттығу

Деректі және дерексіз зат есімдерді айырып жаз: Оспан, қоян, ой, балға, тон, сыр, кек, дос, арман, Астана, реніш, қуаныш, сиыр, кітап, министр, ұшқыш, махаббат, достық, қайғы, аудан, көшелер, қорқыныш.

№3-жаттығу

Күрделі зат есімдердің түрлерін анықта:

Қандастарымыз атамекеніне оралып, зор қуанышқа бөленуде. Жиналыста болған күн тәртібі мені таңқалдырды. Қазір Қазақстанда ауыл шаруашылығы жақсы дамып келеді. Асан ата-анасына қолғанат болуға жарап қалды. Мен ұрыс-керісті жақтырмаймын. Бірінші болып совхоз басшысы сөйледі. Теледидардан ТЖ министрі сұхбат берді. Мен кәсіподақ комитетіне өтініш жаздым.

№4-жаттығу

Зат есім тудыратын жұрнақтарды жалға:

Асанның атасы көп жыл қой... болған адам. Мен биылғы оқу жылынан бері әдебиет... лер үйірмесіне қатысып жүрмін. Сен дос...ты қадірлей біл. Мектеп маған көп біл... береді. Мен Қазақ... елін қай жерде жүрсем де мақтан етемін. Бүгін Алматы маңында бүркіт...лер сайысы болмақ. Біз басқа елдермен көп жыл одақ... болғанбыз.

№5-жаттығу

Сөйлемдегі зат есімнің синтаксистік қызметін белгіле: Мен қиын кезеңдерді бастан кештім. Колхозшылар астықты элеваторға жөнелтіп жатыр. Мұғалім - ауылдағы мәдени күшіміз. Сәрсеннің қарындасы университетте оқиды. Туған жеріңді, мектебіңді, сүйе біл, досым.Олегтің өмірі мен күресі сендердің барлық істеріңе үлгі болсын.

№6-жаттығу

Сөздерді тұлғасына қарай топтастырып жаз.

Жан-жануарлардың, мұражай, атамекен, ШҚМТУ, аяқ киім, қыз-жігіт, бейнетаспа, дәріхана, сары май, ауа райы, баспасөз, ыдыс аяқ, ою-өрнек, Жетісу, аспаптарын, жақсы көру, Сарыарқа, дәм тату, әкел, дем алу, мінез-құлық, отбасы, еңбекқор, көзқарас, саяхатшылық, кг., КазГЮА, Ата Заңы, ШҚМТУ.

Заттың қимылын, жай-күйін білдіретін сөз табы етістік деп аталады.

Етістіктің сұраулары- не істеді? не қылды?

Тұрақты белгілері:

I.Мағынасына қарай (по значению)	1.Болымды-положительная   2.Болымсыз –отрицательная   3. Сабақты-переходный (табыс септікті сөздерді тілейді) 4. Салт –непереходный (табыс септікті сөздерді тілемейді)	бар, сал, тарт, кет, қаз, хабарла, толтыр барма, салма, кетпе, қазба, хабарлама, толтырма, ал, бер, құрметтеймін, сыйлаймын, оқыды, жазды (кітапты оқыды) кетті, келді, ұйықтады, күлді, жатты (ол ұйықтады)
II.Тұлғасына қарай (по способу образования)	1. Негізгі -непроизводные (түбір етістік) 2. Туынды- производные (түбір етістік+жұрнақ, басқа сөз табы+жұрнақ)	жаз, оқы, айт, сырғана, сығала, кел, кет келтіреді, көрінді, ойланды, тұзда, есептеді, іздеу,санау
III. Құрамына қарай (по составу)	1. Дара –простые   2. Күрделі - сложные	жаз, оқы, кел, сыйлаймын, отырды, тұрамын, тудым сатып ал, келе жатыр,күліп жібере жаздады, көңіл көтер –веселись, сурет салды-нарисовал, бара-бара шаршадым, тыңдай-тыңдай жалықтым.

Тұрақсыз белгілері:

1.	Септелуі (есімше түрі)	Барғанның, барғанмен, барғаннан
2.	Тәуелденуі (есімше түрі)	Барғаным, барғаның, барғаныңыз, барғаны
3.	Жіктелуі	Бардың, бардыңыз, барды, барғалы жатырмын
4.	Көптелуі (есімше түрі)	Барғандар, келгендер, жүргендер

Етістіктің синтаксистік қызметі

1) Етістіктер көбінесе баяндауыш қызметін атқарады, кей жағдайда көсемше түрі –пысықтауыш, баяндауыш, есімше түрі анықтауыш, баяндауыш, бастауыш, толықтауыш қызметін атқарады.

Етістіктің түрлері

1) Етістіктің ерекше түрі – есімше. Оның ерекшелігі -әрі есімдер, әрі етістік қызметін атқарады: Ол ертең келер -етістік. Ақыл – тозбайтын тон, таусылмайтын кен –сын есім.

2) Көсемше – етістіктің негізгі түрі. Ол көбінесе күрделі етістіктің құрамында келеді.

Есімшенің жұрнақтары	Мысалдар	Көсемшенің жұрнақтары	Мысалдар
-қан,-кен,-ған, -ген	ашқан жеткен, жазылған, жүрген	-а, -е, -й	ала келді, келе жатыр, қарай бастады
-атын,-етін, -йтін	баратын, келетін, сөйлейтін	-ып,-іп, -п	барып қайтты, келіп кетті, жауап қатпады
-ар, -ер,-р	Жазар, келер, айтар	-ғалы, -гелі, -қалы, -келі	барғалы отыр, келгелі жатыр, қайтқалы жүр

Етістіктің шақтары- времена глагола

Осы шақ-наст. вр.	Өткен шақ – прош. вр.	Келер шақ – будущ. вр.
1) тұр,жүр, отыр,жатыр +жік.ж. 2) етістік түбірі+ы,ып,іп,а,е,й жұрнақтары + +тұр,жүр,отыр, жатыр +жік. ж. 3) тұрмын, оқып отырмын.	1) етістіктің түбірі + ды,ді,ты,ті жұрнақтары +жік. ж. бардым, келдім, қайттым, таптың, кеттіңіз – жедел өткен шақ 2) түбір+ған, ген, қан, кен, ып, іп, п + ж.ж., алғанмын, келгенбіз, көріппін – бұрынғы өткен шақ 3)түбір+ атын, йтын, йтін + ж.ж. - баратынмын, баратын- ауыспалы өткен шақ	1) етістіктің түбірі +а, е, й жұрнақтары +жік. ж. келемін, барамын, қараймын-ауыспалы келер шақ 2)түбір+ар, ер, р + ж.ж. келермін,қайтарсың, отырар-болжалды келер шақ 3) мақ, мек, пақ, пек, бақ, бек, (шы,ші)+ж.ж.-келмек, айтпақпын, үйренбексіз-мақсатты келер шақ

Етістіктің райлары – наклонения глагола

Ашық рай-изъяв. н.	Бұйрық рай-повел. н.	Шартты рай –усл. н.	Қалау рай-желат. н.
жазамын, келерсің, жазып отыр, жазды.	оқы, кел, оқысын, жаздыр, тұрғыз, қараңыз, айтпа,баршы, келші	етістік түбірі +са, се жұрнақтары+1,2 жақ жіктік ж. сөйлесем, барсаң, айтсаң, жүрсе	1) етістік түбірі–қы,кі,ғы,гі-жұрнақтары+ тәуелдік ж. + кел етістігі жазғым келмеді, айтқым келді, 2)барғайсың, көргейсің, барғайсыз

Етістіктің етіс түрі

өздік-	өзгелік	ырықсыз	ортақ
-н,-ін,-ын –жұрнақтары	-т,-дыр,-дір, -тыр, -тір, -ғыз, -гіз, -қыз-кіз, -ыр, -ір	-ыл,-іл,-л, кейде-ін, ын, -н	-ыс, -іс, -с
жуынды, киінді, сүйінді, сайланды, тойланды	айтқызды, алдырды,оқыт,пісір, еміздің,	тасылды, жазылды, киілді, тазаланды	айтысты, сөйлес, көрістік, табыстың, жинасты

Етістіктің морфологиялық талдау үлгісі

Ол буылған қағазды үстелдің тартпасына салды.

салды –етістік, бастапқы тұлғасы – cал (не істе?)

Тұрақты белгілері: болымды, сабақты, негізгі, дара, ды-өткен шақ жұрнағы, ашық рай.

Тұрақсыз белгісі: 3 жақ, жекеше.

Синтаксистік белгісі – не істеді? деген сұраққа жауап беріп, дара баяндауыш қызметін атқарады.

Дата добавления: 2014-12-27