Функционирование номинативных предложений в тексте

Номинативными называются предложения, главный член которых выражается именем существительным в именительном падеже. Среди номинативных предложений выделяются собственно-бытийные (Озеро); указательные (Вот и озеро); оценочные (Какое озеро!) Разные типы номинативных предложений выполняют разные функции. Статья посвящена функциям бытийных номинативных предложений в тексте. Собственно-бытийные предложения выражают значение существования предмета или явления в настоящем времени. Такие предложения выполняют так называемую интродуктивную функцию - вводят, представляют для адресата место, время, обстоятельства, которые являются рамкой дальнейшего повествования, то есть рисуют картину, которую должен представить себе адресат. Поэтому их изобразительные свойства ярко раскрываются в составе текста.

Бытийные предложения играют значительную роль в организации текста [Бабайцева 2004: 324]. Они обычно обозначают место и время - важнейшие обстоятельства, характеризующие текст в целом: Земская больница. За отсутствием доктора, уехавшего жениться, больных принимает фельдшер Курятин (А.Чехов). Отметим наиболее частотные темы текстов, в которых бытийные предложения выполняют структурную и семантическую функции. В этом случае бытийные предложения могут образовать цепочки номинативов:

1.Описание местности, интерьера:

Площадка для крокета. В глубине направо дом с большой террасой. Цветники. Полдень. Жарко (А.Чехов). Он вышел в комнату и осмотрелся. Картины на стене, статуэтки, старинные часы. Типичное жилище коллекционера (В.Аграновский).

2. Пейзажи, живописные зарисовки в художественных произведениях:

Зимняя картина. Равнина, занесенные снегом. Кое-где деревья, пни, кустарник. Впереди сплошной лес (В.Некрасов).

3.Описание внешности (портрет):

И вот пришла к нему маленькая женщина. Мальчишеское лицо, задумчиво-плутоватое, смешливое. Стриженые волосы. Голубая майка (В.Панова).

4. Описание психического состояния человека:

Она приходит... Радость встречи, оживленные голоса, поклоны друзей, дорожный запах чемоданов (С.Залыпин). Тревога. Грусть... ни весточки о милом человеке...(В.Тушнова).

5. Описание ситуации с указанием различных обстоятельств:

Утро. Осень метет. Жмутся к небу озябшие птицы (С.Островой).

Номинативные бытийные предложения характерны для художественной речи (проза, поэзия) и публицистической речи (очерк). Это особый изобразительный прием, создающий эффект присутствия наблюдателя (адресата) в изображаемой ситуации [Кустова 2013: 87].

Наблюдения над функционированием в тексте бытийных предложений показывают, что бытийные предложения являются одним из способов создания цельности текста, одним из средств, обогащающих семантику целого текста.

ЛИТЕРАТУРА:

1. Бабайцева В.В. Система односоставных предложений в современном русском языке. - М.: Дрофа, 2004.-512 с.

2. Кустова Г.И. Синтаксис современного русского языка.-М.: Флинта. Наука, 2013.- 292 с.

Л.З.Нафикова, 2014

Нұрмұхамедова Данагүл

Қазақ филологиясы

мамандығының 2 курс студенті

Ғыл. жет. ф.ғ.д., профессор С.С.Исакова

ЛАТЫН ГРАФИКАСЫНА КӨШУ ТУРАЛЫ

Қазақ графикасы — қоғамдағы түрлі тарихи-әлеуметтік өзгерістерге сәйкес бірнеше жазу нұсқаларына (араб, латын, кирилл жазулары) бағындырылған, фонематикалық принципке сүйенетін қазақтың дыбыстық жазуы. Бірнеше ғасыр бойы қазақ халқы араб графикасына негізделген әліпби жүйесін пайдаланып келген-ді. 1929-40 жылдар аралығында латын графикасына негізделген әліпбиді жазу жүйесіне енгізіп, 1940 жылдан бері қарай кирилл графикасы әліпбиін қолданып келеді.

Қазақстан Тәуелсіздік алып, әлемдік ақпарат кеңістігіне дербес шыға бастағалы бері латын графикасына көшу мәселесі туындағаны рас. 2006 жылы Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІІ сессиясында сөйлеген сөзінде Ұлт Көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев: “Латын әліпбиін қарайтын кез келді. Бұл мәселені кезінде кейінге қалдырған едік. Қалай болғанда да, латын әліпбиі бүгінде телекоммуникациялық салаларда басымдыққа ие болып отыр. Сондықтан да, бұрынғы кеңестік елдердің көпшілігінің латын әліпбиіне көшуі де кездейсоқ емес. Мамандар осы мәселені зерттеп, нақты ұсыныстарын жасауы тиіс. Біздің балаларымызды ағылшын тілінде оқытудың өзі латын әліпбиімен байланысты. Ал біз қазір барлық мектептерде ағылшын тілін оқытамыз. Сондықтан мұнда тұрған қорқынышты ештеңе жоқ”, – деген болатын[1].

Араға алты жыл салып Елбасы осы мәселені тағы көтерді, көтеріп қана қойған жоқ, “Қазақстан – 2050” Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты” атты Қазақстан халқына Жолдауында латын әліпбиіне көшу мәселесін ортаға салып, нақты уақытына дейін белгілеп берді. Бұл Елбасының 2025 жылға дейін қазақ жазуын латын графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге ауыстыру туралы Жолдаудағы ел алдына қойған мақсат-тапсырмасы еді. Әліпби ауыстыру, бұл – ұлтымыздың тарихындағы ең маңызды бетбұрыс болып табылады. Сондықтан осындай мемлекеттік маңызы бар іске үлкен жауапкершілікпен қарағанымыз жөн. Латын графикасын үйреніп алу аса қиындық туғыза қояды деп ойламаймыз. Өйткені, әлем қабылдап отырған, әлем тұтынып отырған әліпбидің жаттығы байқала қоймауы керек. Байқап отырсақ, күнделікті өмірімізде латын тілімен жиі бетпе-бет кездесеміз. Тауарлардың көпшілігінде ақпараттық жазулар латын тілінде жазылған. Компьютерлік техникалардың, құрал-аспаптардың көпшілігі латын тілінде жұмыс істейді. Ғаламтор мен ұялы байланысты пайдаланушылар, әсіресе, бүгінгі жас буын өкілдері латын әліпбиін әлдеқашан пайдаланып та жүр. Алайда, олардың оны қандай да бір ережесіз бейберекет пайдаланып жүргендері де белгілі. Сондықтан қазақ тілінің дыбыстық ерекшеліктерін, үндестік заңдылығын жоғалтып алмайтындай қағиданы ұстанған, жан-жақты ойластырылған әліпби жасап шығару – тіл мамандарына қойылып отырған талап. Латын таңбалары қазақтың табиғатына жақын. Мәселен, «Қазақстан» деген сөз қазір ағылшынша көбіне «KAZAKHSTAN» деп жазылып жүр. Бұл орыс тілінен алынған. Дұрысы «QAZAQSTAN» болуы керек. Латын таңбасына көшу арқылы біз өзіміздің ұлттық құндылықтарымызды дәлме-дәл жеткізе аламыз.

Фонетист, филол.ғ.д. Ә. Жүнісбек латын графикасына көшудің маңыздылығы жайында жазылған «Әліпбидің әңгімесі» атты мақаласында қазақ тіліндегі И, У әріптеріне мынадай талдау жасаған.
Сонымен, орфографиялық талдама[2].

Морфем талдама:

- оқы етістігінің көсемше түрі оқи болса, сонда көсемшенің көрсеткіші дауысты и дыбысы болғаны ма?Онда көсемшенің бір «көрсеткіші- дауыссыз й» деген ереже қайда қалады?
- оқы етістігінің тұйық рай түрі оқу болса, сонда тұйық райдың көрсеткіші дауысты у дыбысы болғаны ма? Онда тұйық райдың «көрсеткіші– дауыссыз у» деген ереже қайда қалады?
Буын талдама:

-миы сөзінің буын құрамы ми-ы болып, алғашқы буын дауысты и дыбысына аяқталып, келесі буын дауысты ы дыбысынан басталып тұр ма? Онда қазақ сөзінің ішінде «буын дауысты дыбыстан басталмайды» деген ережені қайда қоямыз? Оның үстіне сөз соңында «дауысты буын тұрған деген не?» деп, аң-таң боламыз.

- суы сөзінің буын құрамы су-ы болып, алғашқы буын дауыстыУ дыбысына аяқталып, келесі буын дауыстыЫ дыбысынан басталып тұр ма? Ендеше қазақ сөзінің ішінде «буын дауысты дыбыстан басталмайды» деген ережені тағы еске сала кетеміз. Оның үстіне «сөз соңында дауысты буын неге тұр?» деп, тағы аң-таң боламыз.

Тасымал талдама:

- жиын сөзі жи-ын болып тасымалданып, тасымал жігі екі дауыстының арасынан өтіп тұрады ма? Онда «қазақ сөзінің ішінде екі дауысты қатар тұрмайды» деген ережені қайда қоямыз? Оның үстіне «сөз соңында тұйық буын тұрған деген не?» деп, әрі-сәрі боламыз.
-суық сөзі су-ық болып тасымалданып, тасымал жігі екі дауыстының арасынан өтіп тұрады ма? Ендеше «қазақ сөзінің ішінде екі дауысты қатар тұрмайды» деген ережені тағы қайталаймыз. Оның үстіне «сөз соңында тұйық буын неге тұр?» деп, тағы әрі-сәрі боламыз.
Көріп отырғанымыздай, аттаған сайын сұрақ белгісі алдымыздан шығып отыр. Бұл – бүгінгі қазақ жазуының күмәнді тұстары көп деген сөз. Әлемдік жазудың тәжірибесіне қарасақ, ешбір мемлекет, ешбір халық кірме дыбыс үшін арнайы таңба ойлап таппайды немесе сол кірме дыбыстың төркін таңбасын алмайды. Таңбаны сол өзінің төл әліпбиінің ішінен қарастырады.

Ғалымның бұл талдауынан да біз қазіргі қазақ әліпбиінің кемшіл тұстарын тағы бір мәрте аңғарамыз. Латын графикасына көшу жайы сөз болғалы осы тақырып аясында көптеген ұсыныс пікірлер жан-жақты қаралуда. Бірі жақтаса, енді бірі қарсы шығады. Әрине, екіжақты пікірдің болғаны қашанда дұрыс. Себебі барлық адам бір нәрсені ойлап, барлығы соны дұрыс десе бұл қоғамда ешкімнің ештеңе ойламағаны болып шығады. Сайып келгенде, латын графикасына көшу бүгінгі заман талабы болып отыр. Бір жағынан замана ағымынан қалмай жылжу болса, бір жағынан орыс тілдің ықпалынан құтылып, төл дыбыстарымызды жөнді, орынымен қолдануымызға септігін тигізеді. Сол себепті де латын графикасына көшудің маңыздылығы зор деп ойлаймыз.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. «Егемен Қазақстан» газеті // 2011 ж., №1025

2. «Әліпби әңгімесі» // Ә. Жүнісбек. www.yandex.kz

Дата добавления: 2014-12-25