Оралбаева м

Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті

(Ақтөбе қ., Қазақстан)

ҚАЗАҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫНЫҢ ДАМУЫНА ЖАҢАША КӨЗҚАРАС

Еліміздің егемендігінің тілде қалдырған өзіндік ізі бар. Әсіресе, мемлекеттік тілімізге, оның ішінде қазақ терминологиясының қалыптасуы мен дамуына жасаған ықпалы ұшан-теңіз.

Академик Ә.Қайдаровтың "Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас" деген еңбегінде қайта түлеу үстіндегі әдеби тіліміздің болашақ даму үрдістерін белгілеуде шешуші рөл атқаратын бір саласы – қазақ терминологиясының толғақты мәселелерді жаңаша қарастырып, оны қалыптастырудың жаңа принциптері ұсынылады. Ә.Қайдаров мынандай келелі пікір айтады: "Егеменді ел, тәуелсіз мемлекеттің басты белгілерінің (атрибуттарының) бірі – мемлекеттік тіл десек, оның негізгі тіректерінің бірі – терминологияны жан-жақты дамытуға, реттеуге, қалыптастыруға, кеңінен қолдануға сол мемлекеттің өзі қамқорлық жасауы керек. Салалық терминдер мен атауларды жаңадан жасауда, өзгертуде, ауыстыруда ең алдымен қазақ тілінің төл бұрыннан қалыптасқан байырғы лексикалық байлығын сарқа пайдалану. Бұл – термин саласында бұрыннан келе жатқан негізгі де дәстүрлі принцип. Бірақ терминология мәселесінің бүгінде күн тәртібіне қайта қойылуына себеп болып отырған да осы негізгі принциптің іс жүзінде орындалмай, бұрмаланып келуі "[1,10-11].

Терминология саласындағы жарты ғасырдан астам тәжірибемізде біз қазақ тілінің байлығын біршама пайдаландық, бірақ сарқа пайдалана алмадық. Оның көптеген себептері де болды. Ең басты себеп – заман үрдісі, тіл саясаты мен идеология ықпалы, орыс тілінің аз ұлттар тіліне жасаған үстемдігі мен өктемдігі. Екінші себеп, еліміздегі ұлт, ұлыс тілдері өздерінің дамудан кенжелеп қалуына байланысты ғылым тілі болып орыс тілімен терезесі тең тұра алмайды деген пікірдің орталықта да, жергілікті мамандар арасында да қалыптасуы " – дейді[1, 34-40 ].

Олай болса, біз 70 жылдың ішінде термин жасауда ана тіліміздің барша байлығын сарқа пайдалану керек деген принципке жете мән бермегендігімізден деп айтуға болады. Сондықтан да бүгінде бұл мәселе жаңа серпіліс алып отырған бұқаралық үрдіс екені мәлім болып отыр.

Өмірзақ Айтбайұлының 1997 жылы жарық көрген "Қазақ сөзі (Қазақ терминологиясының негіздері)"[2] атты монографиясының тарихи дерек ретіндегі орнын ерекше атауға болады.

Бұл көлемді әрі мазмұны жағынан ғылыми деректерге толы монографиялық еңбекте қазақ терминологиясының жүз жылға таяу даму тарихы жүйелі де деректі зерттелінген. Әдеби тілдің, оның ішінде ғылыми тілдің өркендеуіне септігін тигізген терминдік жүйе, бұрын-соңды айтылған келелі пікірлер, болжамдар сарапқа салына отырып, салиқалы ой-пікірлері зерттеушіні елітіп, тартып отырады. Автор өзінің термин жасау жөніндегі көзқарасын анық байқатумен қатар, еңбектің соңында 1927 жылдан бастап, 1997 жылдар арасында термин туралы еңбектер мен сөздіктердің тізімін көрсеткен.

Сондай-ақ, еңбекте терминді зерттеудің қазіргі жайы, қазақ тілінде термин қалыптастырудың негізгі кезеңдері, терминжасам мәселесі, аударманың орны сияқты келелі, ауқымды проблемаларды теориялық жағынан кең әрі ғылыми дәлелді зерттей білген.

Шерәлі Біләловтың "Ұлттық ғылым тілі негіздерін қалыптастыру" (математика саласы бойынша) деген тақырыпта жазған докторлық диссертациясында (1997) «Ұлттық ғылым тілі» атты ғылыми ұғым сөздік айналымға енгізіліп, оның концептуальдық, мағыналық, лексикалық, саяси-әлеуметтік мәні бірінші рет ғылыми тұрғыда зерттелген [3, 7-42].

Автор бұл еңбегінде ұлттық ғылым тілі А.Байтұрсыновтан бастау алғандығы, оның негізін салушы да сол кісі болғандығына талдау жасай келіп, ұлттық ғылым тілі даму барысындағы принципті қайшылықтардың әлеуметтік астары, логикалық жүйесі, ғылымилығының деңгейі кезеңдік ғылыми әдебиетті, қалыптасқан термин жасау принциптерін талдау арқылы дұрыс ғылыми тұжырымдар жасаған.

Сондай-ақ, тілдің танымдық, кумулятивтік, бейнелеушілік, ой құралы қызметтерін талдап, жинақтау арқылы ғылым тілінің ұлт тілінде жасалу қажеттілігін ғылыми дәлелдеумен қатар, негіздемесін жасаған.

"Аударма – мағынаны бір тілдік кеңістіктен екінші тілдік кеңістікке көшіру, ал атау – сөз ұғымының (мағынаның) заттық бейнелеу нәтижесі" тезисі негізінде ғылыми аударма жасау принциптері мен тәсілдері, оны үйлестіру (гармонизациялау) мәселелері жан-жақты қарастырылады Бұл монографиялық ғылыми еңбектің теориялық мәнінің зор екендігін атап айтуға тиіспіз.

Бұл күнде қазақ тіліндегі терминдер барлық ғылымдар саласында жүйеленген, жинақталып сөздіктерге енген. Қазір көптеген ғылымдар бойынша терминдердің түсіндірме, аударма (орысша-қазақша) сөздіктері бар.

Кейінгі жылдары қазақ тілі мамандары ғылымның жеке-жеке салалары бойынша терминдерді зерттеп, олардың теориялық және практикалық жақтарына талдаулар жүргізуде.

Қазақстан Республикасының Ғылым Академиясы Тіл білімі институты жанындағы сөздіктер бөлімі де терминдерді зерттеуде бірқатар жұмыстар істеді, зерттеу мақалалар жинақтарын шығарды, терминдік сөздіктер жасау тәжірибесіне ғылыми тұрғыдан талдау жасаумен айналысуда. Ұлттық терминологияны дамытудың негізгі міндеттері - қазақ терминологиясын реттеу болып табылады. Бұл міндет - мемлекеттік іс болып табылады. Терминология туралы мемлекет тікелей қамқорлық жасамаған, өз тарабынан қажетті шаралар қабылдамаған қаржыландыру және идеологиялық қолдау болмаған жағдайда оның орындалуы қиын екенін білеміз. Сондықтан, Мемтерминкомның мәртебесі өзгертіліп, оның ережелері, міндеттері (термин жасау, өзгеру, реттеу, жүйелеу, қалыптастыру, жариялау, қолданыс аясын кеңейту, тұрақты қолдану, салалық) құрылымы қайтадан қаралып, жаңа заманауи бағыттары белгіленген ресми орган ретінде бекітілуі қажет болды.

Бұдан басқа бүкіл ғылыми-шығармашылық мүмкіндікті, ғылым мен техника, өндіріс пен мәдениет салаларында нәтижелі жұмыс істеп жүрген қостілді әрі көптілді мамандарды осы проблема төңірегінде топтастырып, олардан әр сала бойынша авторлық және шығармашылық ұжымдар құрылды.

Бұлардың қызметіне қазіргі таңда Мемтерминком басшылық етіп, салалық терминологиялық сөздіктер серияларын жасау мәселелері шешіліп, пәндер бойынша оқулықтар, анықтамалар дайындау жөнінде қажетті шаралар қабылданып, оларға үкімет тарапынан қомақты қаржы бөліп және авторларды ынталандыру мәселелері шешілді. Алайда, соңғы жылдары қазақ тілінің терминологиялық жүйесін әзірлеу белсенділігінің күрт өсуіне қарамастан, ұлттық нақыштағы терминдерді жасау кезінде қазақ тілінің ішкі ресурстары, лингвистикалық ғылымның жетістіктері барынша толық пайдаланылмай келеді. Бұған дәлел, 2003 жылы баспадан жарық көрген, бекітілген термин сөздерінің сөздігімен бірге түрлі салалық сөздіктер және 2012 жылы бірнеше сериямен шыққан Қазақ әдеби тілінің 15 томдық сөздігі қазақ тілінің қалыптасқан лексикалық байлығын, әдеби тілі көп екенін баса көрсетсе де, әлі де көп сөздің жоқ екендігін ескеріп, алда терминология саласына байланысты топтама терминдер сөздігі бірнеше том болып шығарылып отыру керек екендігіне баса назар аударылуы тиіс.

1) салалық терминдер мен атаулардың жаңадан жасауда, оларды өзгерту мен ауыстыруда күн санап толассыз туындап жатқан терминологиялық ұғымдарға тілімізден дәл балама табуда да, сондай-ақ жаңа терминдер –атауларды жасауда да нақтылықты сақтай отырып, олардың тілдегі қолданыста болатын белгілі бір шарттылықты сақтау;

2) туыстас түбі бір түркі тілдерінің тәжірибесін назарға алу;

3) зерттеліп қатарға қосылған, қолданысқа енгізілген жалпытүркілік терминдер мен атауларды қазақ тілінің негізгі ережелеріне, жазу дәстүріне сай реттеу;

4) зерттеу процесінде қолданылатын әлемдік тәжірибені, туыстас тілдердің терминдік атауларын пайдалану, оларды қазақ тілінің фономорфологиялық ерекшеліктері мен ережелеріне сәйкес бейімдеу;

5) ғылымның нақты салаларына орныққан шығу тегі латын, грек, араб және т.б. туыстас терминдердің белгілі бір көлемін қамтитын жеке сөздік шығаруды қарастыру.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1.Қайдаров Ә. Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас. Алматы 1993, 99-112

2.Айтбайұлы Ө. Қазақ сөзі. Алматы, «Рауан»,1997 13,14.16

3.Біләлов Ш. Ұлттық ғылым тілі негіздерін қалыптастыру Автореф. филолог. ғыл. докт. - А., 1997. -44б.

3rd year student G.M. Saginbaeva

Scientific adviser A. Mukhtarullina

FIGURATIVE ART MEANS IN MARK TWAIN’S NOVEL “ADVENTURES OF TOM SAWYER”

The Researching of figurative artistic means in the language of the novel by Mark Twain's "The Adventures of Tom Sawyer" (by comparison, metonymy, hyperbole, metaphor, litotes, metaphorical structures) allow to establish that its interact with each other, subject to content of work, to the author's intention, reflecting his creative thinking, and thus reveal the aspect of this metalinguistic artwork.

With the help of the artistic image is transferred idea and attitude to the depicting with a high degree of efficiency and reliability of emotional and expressive. The author of work expresses a specific sense-perception of reality through the creative consciousness through the system. The variety of linguistic forms are used to create images in the literature that is a kind of internal organization of language with a certain specificity connection with the content and expression.

It must be emphasized that, although the achievement of complete adequacy of the original text and translation in semantic, cultural, emotional, imaginative and other aspects are practically impossible, the translator has to choose a certain communicative-cultural position as close as possible to the author.

For example, if it is analyzed the speech of Jim, a Negro boy, who is in the service of Tom's aunt - Polly, it represent an example of "bad" English: mispronunciation of words, a violation of grammatical rules of language and other.

- Say, Jim, I’ll fetch the water if you’ll whitewash some.

- Can’t, Ma’rs Tom. Ole missis she tole me I got to gо an’ git dis water an’ not stop foolin’ ‘roun with anybody. She say she spec’ Ma’rs Tom gwyne to ax me to whitewash an’ so she tole me go ‘long an’ ‘tend to my own business - she ‘lowed she’d ‘tend to de whitewashin’.

- Слушай, Джим, я схожу за водой, а ты побели тут немного.

- Не могу, мистер Том. Старая хозяйка велела мне поскорей сходить за водой и не останавливаться ни с кем по дороге. Она говорила, мистер Том, верно, позовет меня белить забор, так чтоб я шел своей дорогой и не совался не в свое дело, а уж насчет забора она сама позаботится

(пер. Н.Дарузес).

- Слушай-ка, Джим. Хочешь, побели тут немножко, а за водой сбегаю я.

- Не могу, масса Том! Старая хозяйка велела, чтобы я шел прямо к насосу и ни с кем не останавливался по пути. Она говорит: «Я уж знаю, говорит, что масса Том будет звать тебя белить забор, так ты его не слушай, а иди своей дорогой». Она говорит: «Я сама, говорит, пойду смотреть, как он будет белить» (пер. К.Чуковский).

Due to objective reasons It is not possible to pass speech to Jim as it sounds in the original. Therefore, both pose a translation of the original content.

However, in the translation is made ​​by K.Chukovsky, treatment Ma'rs Tom is translated closer to the original - массаТом,, but the shades and nuances of pronunciation, that is, speech peculiarities of the Negro boy is available in the translations, which, naturally, it is reduced the possibility of perceiving the image of Jim with reader so how Mark Twain has given. Offered translators options, in addition of objective reasons, it is result of different forms of implementation, as well as intellectual potential translators.

It is known that the author's worldview is in the basis of the artistic text. In turn, certain components are singled out in the art text, which can be got an idea about the philosophical, aesthetic, ethical, and moral views of the author of the work.

The author’s are remarks deployed in Mark Twain's novel "The Adventures of Tom Sawyer. Most often there are found in the description of events, characters, sketches, where the main background is nature, and its fit perfectly into the plan narrative. Independent, separate author’s remarks are not occured in the novel, since otherwise its would wear moralistic character.

Author’s remarks are found in Mark Twain's novel "The Adventures of Tom Sawyer" it can be divided into the following thematic groups:

1. Characters;

2. Social structures;

3. Nature;

4. Philosophical and moral views of the author on the nature of man.

Author remarks are not given an idea in its original language and translation not only about the Weltanschauung directly of the author work, but also about the extent to which the writer shares the position of each character in view of its social opportunities in the language.

"Art means in the language of the novel" is devoted to the complex issue - the transformation of the means of expression imagery and expressiveness in the translation and interpretation, language translation modification.

The speech is called figurative if it is affecting consciousness (or expressing it), it is forming a concrete sense view of reality, the writer brings to the reader's perception of its understanding of the world "by way of figurative representation of reality”, refracted in its mind so that the union of these funds are set up in the boundaries of work and there are forced him to understand this or that fact, event, phenomenon, and so on, that is what matters the author.

The metaphor and transfer values are considered among the means of expression in the novel imagery ​​(metonymy, comparison hyperbole, metaphor

The metaphor is in one of the main places among the linguistic means of expression of images; status of imagery and semantic stylistic parameters text remains in the focus. The role of individual author’s metaphorical structures revealed in the language of literary works, usually in the form of the following specific functions, which are performing with it: function of characteristic; function of specification; function of evaluation. For example, it is to most accurately convey the brightness and the pristine beauty of temporary refuge "pirates" - Forest, Mark Twain creates a metaphor, metaphorically characterizes seen fugitives picture:

They tramped gaily along, over decaying logs, through tangled underbrush, among solemn monarchs of the forest, hung from their crowns to the ground with a drooping regalia of grapevines.

Они весело шли по лесу, пробираясь через гнилой бурелом и густой подлесок, между величественными деревьями, одетыми от вершины до самой земли плащом дикого винограда (пер. Н.Дарузес).

Они весело шагали через гниющий валежник, пробираясь сквозь заросли, между стволами могучих лесных королей, с венценосных вершин которых свисали до самой земли длинные виноградные плети, как знаки их царственной власти (пер. К.Чуковский).

The trees leave the impression of grandeur, meditation and relaxation with its snowcapped peaks in height. Author’s metaphor emphasizes the most essential aspect of the imaging: splendor, regal beauty and power of nature.

Much less figurative representation occurs in space and time. in the human consciousness. Such phenomena are expressed in the language as a metonymic expressions.

Metonymy is closely related with the enrichment of the semantic structure of the word, as the values ​​and its uses. The author’s is disclosed in the case of education on the basis of individual uses of metonymy; it is distinguished by imagery, novelty, stylistic coloring, the scope is narrow, it has individual character. Often such metonymy are understood only in connection with the situation, with the conditions that made possible their appearance. For example:

…and they reflected a little upon what a sauce open-air sleeping, open-air exercise…make…

…им и в голову не приходило, какой отличной приправой бывает сон под открытым небом, беготня на воле…(пер. Н.Дарузес)

Они не знали…и не думали о том, какой прекрасной приправой к еде служит сон в лесу, беготня на открытом воздухе…(пер. К.Чуковский)

The comparison is considered the simplest means of linguistic imagery, shaped the essence of it “is to compare two or more of these words, objects, events, actions,qualities that its are similar or identical signs.The comparison subjects, those phenomena represent one of the peculiarities of human perception of the reality around him and it play an important role in the communication process of speakers. Being one of the most effective methods of characteristics, comparisons largely correspond to the creation of pictorial representation about the world surrounding man.

The comparisons are heterogeneous in two respects in English, as in any other: its imagery and its degree of stability. There are comparisons the most imaginative if it based on the metaphor. For example:

…then a shrill jay swept down, a flash of blue flame …

Потом вспышкой голубого огня метнулась вниз крикливая сойка (пер. Н.Дарузес).

Как голубой огонек, промелькнула в воздухе сойка

(пер. К.Чуковский)

The comparison is guessed easy in the original sentence: (like) a flash of blue flame. Therefore, It can assumed that the other contributions are made ​​at the level indicated by the original text, while in the first transfer the comparison is calm nature, which lowers the expected effect of imagery.

When creating an artistic image of Mark Twain willingly uses traditional forms of American humor: the materialization metaphors, harping ridiculous situation, comic exaggeration or understatement. For example:

(«историческая справка» ТомаСойера)

But if you was to go to Europe you’d see a raft of ‘em hopping around.

А вот если бы ты поехал в Европу, так там они (короли) на каждом шагу так и скачут (пер. Н.Дарузес).

Вот если бы ты очутился в Европе, ты увидел бы целую кучу королей. Там они так и кишат, так и прыгают (пер. К.Чуковский).

When comparative analysis is revealed that the replacement of the nucleus of hyperbole (a raft) was the cause of low levels of emotionality transferable compliance in the translated text (№ 1) by an interpreter option (at every step) Thus, the comic effect of hyperbole is smoothed, which the author has thought.

In the translated texts the figurative means are natural speech innovation heroes themselves, the narrator,which were discussed above, as well as its modification in language of translation for Russian readers. Comparative analysis of examples of figurative means are revealed wihch are used by the author of the novel, that the adequacy of a translation of the original in some cases are different, and there are cases where the translation and the original text is not adequate. When comparing one translation to another it is observed different degrees of precision.

The notion of adequacy of translation mates with two important things: accuracy, identity translation, which is related with the transfer of content, and compliance, which is related with transfer of verbal forms and the ability and realizing of the creative potential of translator.

In general, the analysis confirms that figurative art means - one of the greatest achievements of the social nature of language, allowing a more loyalty and emotional expressiveness to pass through its plan and its relationship to the represented.

Список литературы

1. Метафора и ее интерпретация в языке перевода (на материале романа Марка Твена «Приключения Тома Сойера»// Экологический вестник. Приложение. Вып.3. Краснодар: КубГУ, 2006.-с. 248-252

2. О переводе художественного текста (М.Твен «Приключения Тома Сойера»)//Лингвистическая организация дискурса: функциональные и содержательные аспекты: Межвуз. Сб. молодых ученых. Вып. 1. Краснодар: КубГУ, 2004. - с. 150-154.

3. Язык перевода С.Клеменса (на материале перевода романа «Приключения Тома Сойера»)//Период и текст: аспекты взаимоотношений: Сб. тр. Краснодар, 2004. – с. 283-288.

3^rd year student

Дата добавления: 2014-12-25