Азот айналымы 1 страница

ПЗ 2.

Тақырып № 2. Ағзалардың қоршаған орта факторларына жалпы тәуелділік заңдары.

Мақсаты: қоршаған орта факторларымен ағзалардың өзара байланысымен танысу.

Құрал – жабдықтар: Сызғыш, өшіргіш, калькулятор, түрлі – түсті қарандаштар, фламастер мен қарандаштар.

Талдауға арналған сұрақтар:

· Экологиялық фактор

· Экологиялық валенттілік

· Толеранттылық

· Факторлардың өзара әсері

· Экологиялық факторлардың классификациясы

· Шектеуші фактор заңы

· Оптимум

· Пессимум

· Эврибионттар

· стенобионттар

1 – тапсырма. Суретті пайдалана отырып, экологиялық факторлардың организмге әсер ету аймағын анықтау. Оптимум және пессимум аймақтарын көрсету.

1–сурет. Экологиялық фактордың әсері нәтижесіенен оның әсер ету жылдамдығына тәуелді.

2 – тапсырма. Суретте топырақ құнарлы факторына байланысты өсімдік түрлерінің шамамен өсу шекарасын анықтайтын 2 қисық толеранттылық көрсетілген. Тіршіліктің оптималды жағдайы әртүрлілігінің көптігін көрсетеді. Төмендегі өсімдіктердің қайсысына қай қисық сай келетінін анықтаңыз. Овсяница луговая_, тимьян_, брусника_, клюква_типчак өсімдігі пунктирарқылы көрсетілген

2-сурет. Толеранттың қисық бейнесі

3 – тапсырма. 1 – 2 тапсырмалардағы келтірілген түрлердің қайсысы эврибионттар, қайсысы стенобионттар?

4 – тапсырма. Сәйкестікті анықтау, әріптердің қасына жазу

а – судың тұздылығының кішкене өзгеруіне ғана бейімделген ағзалар

б – белгілі бір тереңдікке бейімделген ағзалар

в – оттек құрамының біршама ауытқуына төзе алатын ағзалар

г – температураның үлкен ауытқуына шыдайтын ағзалар

1. Эврибаттар
2. стенобаттар
3. эвритермдер
4. стенотермдер
5. эвриоксибионттар
6. стеноксибионттар
7. эвригалдар
8. стеногалдар

5– тапсырма. Қажетті микроклиматты қалыптастыруының арқасында адамдар әр түрлі температура жағдайында өмір сүріп жұмыс істей алады, мысалға, антарктика қыс айын космостың суығына дейін. Бұл температуаның адамның іс - әрекетін шектеуші факторға жатқызылмайтыны деген мағынада қолданылады ма?

6 – тапсырма. Қай экологиялық фактор немесе ресурс ағзаның толық өліміне әкеледі,оның қалыпты дамуын шектейді?

ПЗ 3.тақырып № 3.ағзалардың бейімделуінің жалпы принциптері.

Мақсаты: Экологиялық факторлардың классификациясын қарау, олардың организмге әсері, негізгі ортаға, өсімдіктер мен жануарларға әсерін білу

Құралдар жабдықтар: сызғыш, қарындаш, өшіргіш, түсті фламастерлер мен қарындаштар, калькулятор

Талқылау сұрақтары:

. анабиоз. конвергенция

. гомеостаз. тіршілік формасы

. адаптация. құпия өмір (секретная жизнь)

. Алленның, Бергменаның, Глогердің ережесі

1.тапсырма: Қоршаған орта факторлары қандай топтарға бөлінеді?

Олардың атауларын кестедегі бағандарға жазыңыз. Факторлардың қандай белгілері осы топтарға енгізілген?

2. тапсырма: Абиотикалық факторлардың қайсысы құрлықта, суда, және топырақта тіршілік ететін организмдерге әсер етеді? Факторлардың атауларын кестеге енгізіп, олардың әр ортасының негізгілерін сызыңыз.

ФАКТОРЛАР

Мекен ету ортасы	Негізгі факторлар
Құрлық
Су
Топырақ

3. тапсырма: Өсімдіктер организмнің мекен ету ортасына сіңуі. Кестені толтырыңыздар. (Сөйлеммен жұмыс “Экологияның негіздері” бет 46- 53)

Өсімдіктер организмі	Тірпшілік ортасы
Тыныс алу	Сулы	Жер-ауа
Минералды тұздардың сіңуі
Кеңістіктегі дененің тұрақтылығы
Тері жабыны
Көбею жолдары

4. тапсырма: Жануарлар организмінің мекен ету ортасына бейімделуі, сіңуі. Кестені толтырыңыз.

Жануарлар организмі	Тіршілік ортасы
Тыныс алу	Сулы	Жер-ауа
Минералды тұздардың сіңуі
Кеңістіктегі дененің тұрақтылығы
Көбею жолдары

5. тапсырма: Бергманның және Аленнің 4- ші суретін қолдана отырып экологиялық ойды мысал ретінде түсіндіріңіз.

		Температура, С
­Өкілі	Түр	Дене температурасы С	Орташа орта температурасы
Ақ түлкі	Арктикалық
Кәдімгі түлкі	Европалық
Фенек	Африкалық

әр түрлі географиялық аудандарда өмір сүретін түлкілердің құлақ бойынша айырмашылықтары

Практикалық жұмыс-4

ПЗ 4. Тақырып 4.Тіршілік формалары және ағзалардың экологиялық топтары.

Өзіндік жұмыс

Өсімдіктердің тіршілік формалары

«Зертханалық – практикалық ботаника негізіндегі географиялық өсімдіктердің сессияаралық дәрістері», 64 бет.

«Өсімдіктер экологиясы», бет 131

1. Тіршілік формалары – бұл

Өсімдіктің тіршілік формаларының классификациясы былай ұсынылды

1. Оның негізіне

1. Өсімдіктердің әр түрлі тіршілік формаларының тізімін жасап және кестені толтыру

фанеро ағаштар

фиттер бұталар

Хамефиттер

Гемикрип тофиттер

Криптофит тер

Теро фит тер

Эпи фиттер

Лиан дар

«Зертханалық – практикалық дәрістер және ботаника негізінде географиялық өсімдіктердің сессияаралық дәрістері», бет 66, «Өсімдіктер экологиясы» бет 131.

1. Суға байланысты өсімдіктердің экологиялық топтары. Кестені толтыру.

Өсімдіктердің атауы	Экологиялық топтары	Экологиялық топтардың белгілері

практикалық жұмыс № 5.

Экологиялық организмдердің қарым қатынастары.

Мақсат: Экологиялық қарым- қатынас типтеріне мінездеме беру.

Құрал-жабдықтар: сызғыш,қарындаш, өшіргіш, түрлі түсті қарындаштар.  

Талқылауға арналған сұрақтар:

• Тікелей байланыс.
• Жанама байланыс.
• Трофикалық байланыс.
• Тропикалық байланыс.
• Фабрикалық байланыс.
• Форикалық байланыс.
• Бәсекелесті.
• Территориялық.

Тапсырма 1. Экологиялық қарым қатынас типтері. Кестені толтыру (текстпен жұмыс: «Экология» 72-78 беттері немесе 178-194 беттері.)

Тапсырма 2. Комменсализм деген не

Тапсырма 3. Табиғаттатүрлердің ұзақ бәсекелестікте болуын немен түсіндіруге болады.

Тапсырма 4. Бәсекелестік күресте қандай популяция қасиеттері оларға қолайлы жағдай туғызады?

Тапсырма 5. Мәдени өсімдіктер мен арам шөптер қандай ресурстарға бәсекелеседі?

Түр «А»	Түр «Б»	Қарым қатынас түрлері	Организм қарым қатынастарына мысалдар
-	-
-	-
+	+
+	+
+	+
+	-
+	-
+
+
+
-

Тапсырма 6. Қандай факторлардың әсерінен жыртқыштар жемтігіне шабуыл жасайды?

Тапсырма 7. Табиғатта жыртқыштардың жағымды жақтарының негізгі рөлі қандай?

Тапсырма 8. Табиғатта жыртқыш пен жемтік арасындағы қатынастардың негізгі түрлері миллион жылдар бойы қалыптасқан. Қазіргі заманғы адамдар олардың түрлерін тез кемітеді. Неге солай болады? Бұл нәтижені білім және экологиялық ережелерді қолданса, оны өзгертуге бола ма?

Тапсырма 9. Дұрыс жауаптарын белгіле: қандай қарым –қатынас түрлері организімдерге тән, сол жақтағы қатарға нөмерлерді жаз.

Қарым-қатынас түрлері	Организмдердің қарым -қатынастары	нөмір
Жыртқыштық № 1	Шыршалы астындағы шөп
Симбиоз №2	Кірпі және жылан
Аменсализм № 3	Түйнекбактериялар мен клевер
Түрішілік бәсекелестік № 4
Түраралық бәсекелестіктер№5	Арыстандар мен гиеналар
Паразитизм № 6	Маса және росянка
	Сұр және қара тышқандар
Мутуализм №7	Крапива және повилика
Комменсализм № 8	Ағаштар мен лианалар
Нейтрализм № 9	Бұнақдене және құмырсқа
Пәтерлестік № 10	Аралар мен дала шөптері
	Түлкі мен бұғы
	Акула мен жабысқақ балықтар

ПЖ 6. тақырып 6.

табиғи ресурстар және тиімді табиғатты пайдалану

Жұмыстың мақсаты: студенттер, жер шарының табиғи қорларының үлестiрiлуi және тиiмдi табиғатты пайдаланудың қағидаларымен таныстыру.

Құрал-жабдықтар: методичка, қарындаш, сызғыш, резеңке.

1-шi тапсырма. берілген ресурстар классификациясымен танысу, 1 схеманы толтыру, және оның талдауын жасау.

1-шi схема.

Табиғи ресурстардың классификациясы

2-шi тапсырма. Н.Ф.Реймерс бойынша табиғи ресурстардың классификациясын дәптерге танысып көшiру.

Мысалы

1) энергетикалық

2) биологиялық

3) минералды ресурстары

4) су ресурстары т.б.

Практикалық жұмыс-7

ПЗ 7. Тақырып 7.Өсімдіктердің, тіршілік формалардың классификациялау принциптері

Жұмыстың мақсаты:

1) өсімдік тіршілік формалардың жіктелуің жатқа білу

суретті дәптерге салу

2)Құрал-жабдықтар: сызғыш,қарындаш, өшіргіш, түрлі түсті фломастерлер және қарындаштар.

Тіршілік формасы – бұл онтоногенез кезінде пайда болатын және экологиялық

жағдайлармен анықталатын, өсімдіктің сыртқы түрі.

Термин авторы Е. Варминг (1894).

Қайсыбір өсімдіктердің тіршілік формасы тектілікте орнатылған және эволюция нәтижесі болып саналады.

Нақты жағдайларда ол кең түрлене алады.

Онтогенезде өсімдік орта шарттарына жақсы бейімделген тіршідік формасын иеленеді.

Тіршілік формаларын классификациялаудың бірнеше түрі бар. Олар әртүрлі белгілерге негізделеді.

Жиі таралған Раункиердің классификациясы

морфологиялық – физиологиялық және экологиялық – морфологиялық.

Тіршілік формалардың классификациялау негізіне Раункиер келесі принциптерді енгізді:

· қолайсыз мезгілге өсімдіктердің реакциясы.

· осы кезде бүршіктерді сақтандыру.

Осы классификацияға сәйкес ерекшелейді:

І. Фанерофиттер

ІІ. Хамефиттер

ІІІ. Гемикриптофиттер

ІV. Криптофиттер

V. Терофиттер

Фанерофиттер. Бүршіктер жерден (30см) биіктікте орналасқан,

топырақтық қабыршықтары бар. Мега-, лизо-, микро- және нанофанерофиттер түрлері бар.

Хамефиттер. Бүршіктер 20-30см биіктікте орналасқан. Оларға бұталар, бұтақшалар, жатаған өсімдіктер жатады.

Гемикриптофиттер. Бүршіктер жаңаруда топырақпен бір деңгейде орналасады

немесе онша тереңдікке бойламаған.

Криптофиттер. Бүршіктер жер астында (геофиттер) немесе су астында (гидрофиттер) орналасқан.

Терофиттер. Біржылдық тұқым түрінде қолайсыз жағдайларға төзе алады.

Экологиялық – морфологиялық классификация физиономиялық принципке, яғни

вегетативті мүшелердің өсу формасы мен тіршілік ету ұзақтығына негізделген. Келесі дәрежелерге бөлінеді:

І. ағашты өсімдіктер

ІІ. шөптесін

ІІІ. жартылайағашты.

Ағашты, жартылайағашты және шөптесін арасындағы айырмашылық жерасты сағақтың

тіршілік ұзақтығында. Ағашты өсімдіктерде көп жылғы жерасты сағақ болады.

Ал шөптесін өсімдіктердің жерасты сағаты біржылдық,

ал жерасты және жер бетіндегі сағақтар көпжылдық болып келеді.

Жартылай ағашты өсімдіктердің жер бетіндегі бөлігі жартылай ағашты,

сағақтың төменгі бөлігі жартылай шөптесін болып табылады. (2.15-сурет)

Практикалық жұмыс-8

ПЗ 8 Тақырып 8.Экожүйенің трофтық құрылымы .

Жұмыстың мақсаты:

1. Бірнеше ағзалардың қатысуымен қоректік тізбек құрастыру

2. трофикалық байланысты қайталау

3. қоректік тізбектер мен Элтон пирамидасын оқып дәптерге жазу.

Энергия тасымалдау кезінде қоректік тізбектердегі қатынастар нәтижесінде әрбір бірлестік белгілі бір трофтық құрылымға ие болады.

Жалпы жагдайда трофтық құрылымды кезекті трофтық деңгейлердегі уақыт бірлігіндегі аудан бірлігіне шаққан энергия шамасымен анықтауға болады. Оларды экологиялық пирамида түрінде кескіндеуге кескіндеуге болады. Бұл құбылысты зерттеген Ч. Элтон (1927 ж.) экологиялық пирамиданың үш негізгі типін бөліп көрсетеді:

Сандар пирамидасы Биомасса пирамидасы Энергия

(аудан бірлігіндегі (биомассаның құрғақ пирамидасы

даралар саны) салмағы г/м²) (Дж/м².жыл)

1. Сандар пирамидасы (м²/даралар саны) әр түрлі трофтық деңгейдегі ағзалардың санын көрсетеді. Орманның жайылымдық қоректік тізбегінде, продуцент – ағаш, ал бірінші ретті консумент – бунақденелілер болғанда, бірінші реттік консументтердің деңгейі саны жағыныа өндірушілер деңгейімен салыстырғанға байланысты. Бұл кезде сандар пирамидасы кері болады.

2. Биомассалар пирамидасы әр түрлі трофтық деңгейдегі тірі заттың жалпы құрғақ массасын сипаттайды (органикалық заттардың құрғақ массасы г/м²). Өндірущілері өте ұсақ және консументтері ірі болған экожүйелерде соңғысының жалпы массасы барлық кезде продуценттердің жалпы массасынан жоғары болады, яғни биомасса пирамидасы да кері болады.

3. Энергия пирамидасы (Дж/м² жыл) кезекті трофтық деңгейлердегі энергия ағынының шамасын немесе «өнімділігін» көрсетеді. Энергетикалық пирамида барлық кезде жоғары қарай сүйірленеді. Бірақ тамақпен бірге жүйеге түсетін барлық энергия көздері есепке алынуы керек.

Қоректік тізбектер мен қоректік торлардың түзілуі. Биоценоздардағы қоректік торлар көптеген қысқа қатарлардан түзіледі. Бұл қатарларда ағзалар бір-біріне заттар мен жасыл өсімдіктер жинаған энергияны беріп отырады. Алдыңғы түр келесі түр үшін азық ьолып табылатын мұндай қатарларды қоректену тізбегі деп атайды. Қоректену тізбегінің жеке звенолары трофтық деңгейлер деп аталады.

Күннен энергияны бірдей сатылар арқылы алатын ағзалар бір трофтық деңгейге жатады. Жасыл өсімдіктер (автотрофтар) бірінші трофтық, екінші – бірінші консументтер, биоқоректілермен қоректенетін бірінші реттік жыртқыштар - үшінші (екінші ретті консументтер), екінші ретті жыртқыштар – төртінші (үшінші ретті консументтер) деңгейді құрайды: I трофтық деңгей - өсімдіктер;

II трофтық деңгей – қояндар;

III трофтық деңгей – түлкілер;

IV трофтық деңгей – бүркіттер.

Қоректік тізбектердің екі түрін: жайылымдық және детритті бөліп көрсетуге болады:

Жайылымдық тізбек.

Жасыл өсімдік шөпқоректі жануарлар жыртқыш

(қоян) (түлкі)

Детритті тізбек.

Өлген микроорганизмдер

органикалық (бактериялар, саңырауқұлақтар)

зат (детрит) детритофагтар детритофагтардың

(қосжақтаулы моллюскалар, жыртқыштары

жауын құрттар, бунақдене- (құстар, жерте-

лілердің дернәсілдері) серлер және т.б.)

Қоректік тізбектер бір-бірімен тығыз байланысты. Олар қоректену торын түзеді. Әр өндірушіде (продуцент) бірнеше консумент болады. Ал консументтердің көпшілігі полифагтар (грек тілінен аударғанда poly – көп), яғни бір емес, бірнеше қоректену көзін пайдаланады.

Көптеген түрлер әр түрлі қоректік тізбектерге кіруі және әр түрлі орында болуы мүмкін. Мысалы, аюлар өсімдіктермен де, жануарлармен де, өлекселермен де қоректенеді. Олар трофтық қатынастырмен, көптеген жануарлар мен өсімдіктердің түрлерімен байланысқан. Қоректік тізбектер табиғатта күрделі шиеленісіп кеткен.

Нақты қоректік тізбектерде өсімдік текті тамақтағы энергияның берілетін мөлшерін есептеуге және тасымалдауын бақылауға болады.

Практикалық жұмыс 10

Биологиялық және геологиялық айналымдар

Жұмыстың мақсаты: Биосферадағы негізгі биогеохимиялық айналымдарды білу.

Талқылыуға арналған сұрақтар:

- су айналымы

- азот айналымы

- күкірт айналымы

- фосфор айналымы

- көміртегі айналымы

Тапсырмалар:

1 тапсырма. Берілген кішінемесе биологиялық зат айналымын түсіну, және дәптерге

2 тапсырма. Әр түрлі тірі ағзалардың зат айналымдағы ролін зерттеу, дәптерге жазу

Құрал – жабдықтар: Сызғыш, өшіргіш, түрлі – түсті қарандаштар.

Планетадағы барлық заттар үнемі айналымда болады. Күн энергиясы Жер бетінде екі зат айналымын қамтамасыз етеді: үлкен (геологиялық, биосфералық) және кіші (биологиялық). Биосферадағы заттардың улкен айналымы негізгі екі кезеңмен ерекшеленеді:Жер дамуының бүкіл геологиялық өне бойында жүріп келетін және биосфераның дамуында негізгі роль атқаратын планетарлық процесс. Геологиялық зат айналымы тау жыныстарының түзілуімен, үгілуімен және бұзылған -өнімдердің-сынықтар мен химиялық элементтердің кейін басқа жерге аысуымен байланысты. Бүл процестердегі басты ролді су мен топырақ бетінің термиялық қасиеті: күн сәулелерінің сінірілуі мен шағылуы, жылу өткізгіштігі және жылу сиымдылығы атқарады. Жер бетінің тұрақсыз гидротермиялық жағдайы атмосфера айналымының (циркуляция) планеталық жүйесімен бірге. Жер дамуының бастапқы этаптарында құрылықтарды, мұхиттарды және қазіргі геосфераны түзумен байланысты болды. Биосфераның қалыптасуымен үлкен айналымға организмдердің тіршілік өнімдері де қосылды. Геологиялық айналым тірі организмдері қоректік элементтермен қамтамасыз етіп көбіне олардың тіршілік ету жағдайларын анықтайды (ің сурет).

Дата добавления: 2014-12-26