Азот айналымы 2 страница

Литосфераның негізгі химиялық элементтері: оттегі,кремний,алюминий, темір, магний, натрий, калий және басқалары, жоғарғы мантияның тереңдегі бәліктерінен литосфераның беткі қабатына дейін өтіп үлкен айналымға қатысады. Магманың кристалдануы кезінде пайда болған магмалық жыныстар. Жер тереңдігінін литосфераның беткі қабатына түскен соң ыдырауға, үгілтуге ұшырайды. Үгілу өнімдері сумен шайылып, желмен бірге рельефтің төмен жерлеріне, өзендерге, теңіз, мұхиттарға жиналып қуатты тұнбалық жыныстар түзеді. Бұл жыныстар уақыт өте тереңге батып, температурасы мен қысымы жоғары жерлерде өзгеріске ұшырайды, яғни <<қайта балқытылады>>. Балқытылған соң жаңа жыныстар пайда болып, олар жер қыртысының жоғарғы қабаттары шығып тағы да заттар айналымына түседі.

Кіші немесе биологиялық зат айналымы бұл- өсімдіктер, жануарлар, саңырауқұлақтар, микроорганизмдер және топырақ арасындағы зат айналымы. Биологиялық айналымның мәні екі қарама-қарсы, бірақ бір-бірімен байланысты процестердің нәтижесінде- органиқалық заттардың түзілуі және олардың бұзылуы жүреді. Органикалық заттардың түзілуінің алғашқы этапы жасыл өсімдіктердегі фотосиндезбен, яғни көмір қышқыл газ, су, жай минералдық қосындылар және Күн энергиясының қатысуымен тірі заттардың түзілуі. Өсімдіктер (продуценттер) топырақтан күкірт,фосфор,кальций, калий, магний, марганец, кремний, мыс жән басқа элементтердің ерітінділерін сіңіреді. Өсімдік қоректі жануарлар (I реттік консументтер) осы элементтердің қосылыстарын қорек ретінде пайдаланады. Жыртқыштар (II ретік консументтер) осы өсімдік қоректі жануарлармен қоректеніп одан да күрделі құрамды (белок, май, амин қышқылдары және басқа заттар) заттарды сіңіреді. Ыдыратушы микроорганизмдер (редуценттер) өлген өсімдіктер мен жануарлар қалдықтарын ыдыратып нәтижесінде топыраққа, суға жай минералдық қосылыстар түседі. Оны өсімдіктер сіңіріп, қайтадан биологиялық айналымның келесі орамы басталады (1 сурет).

3. тапсырма. сүреттегі биологиялық айналымды талдап дәптерге салу

Практикалық жұмыс-11

Тапсырма:

1) сызбанұсқа бойынша азот айналымын түсіндіру, дәптерге жазу.

2.)Құрал-жабдықтар: сызғыш,қарындаш, өшіргіш, түрлі қарындаштар

Азот айналымы. Өсімдіктер азотты ыдырған өлі органикалық заттан алады. Бактериялар ақуыздардың аазотын өсімдіктер сіңіре алатын түрге өткізеді. Атмосферадағы бос азотты өсімдіктер тікелей сіңіре алмайды. Бактериялар мен жасыл балдырлар атмосфералық азотты байланыстырып, топыраққа өткізеді. Көптеген өсімдіктер олардың тамырларында түйнектер түзетін азот – фиксациялаушы бактериялармен симбиоз түзеді. Өлген өсімдіктерден немесе жануарлардың іс-әрекеті нәтижесінде бос түрге өтеді де қайтадан атмосфераға қайтады.

Өсімдіктер мен жануарлар- дың органикалық азоты

Аммонификация

Нитрификация

Нитриттер

Азот тотығы

Өсшьдіктер мен Денитрификация

жануарлардың Нитрификация

өнімі

Нитраттар

Атмосферадағы бос азот

Азотфиксациялаушы

ағзалар

Практикалық жұмыс-11

ПЗ 11 Тақырып 11.Фосфор мен күкірттің зат айналымы

Тапсырма:

1) сызбанұсқа бойынша фосфор айналымын түсіндіру, дәптерге жазу.

2.)Құрал-жабдықтар: сызғыш,қарындаш, өшіргіш, түрлі түсті фломастерлер және қарындаштар

Фосфор мен күкірттің зат айналымы. Фосфор мен күкірт тау жыныстарында болады. Тау жыныстарының бұзылуы мен эрозиясының әсерінен топыраққа өтеді де, оларды өсімдіктер пайдаланады. Редуцент-ағзалардың тіршілік қызметі нәтижесінде олар қайтадан топыраққа қайтады. Азот пен фосфор қосыластырының бір бөлігін жауын сулары өзендерге, олан теңіз бен мұхитқа қарай шайып, оны балдырлар қолданады. Ең соңында өлі органикалық заттың құрамында олар су түбіне шөгіп, қайтадан тау жыныстарына кіреді.

Оттегінің циклі. Жердегі оттегінің циклі шамамен 2000 жылда, судың – шамамен 2 млн. жылда жүріп өтеді. Бұл заттардың атомдары Жер шарында әр түрлі тірі зат арқылы өткен.

Биосфера ұзақ даму кезеңін басынан өткізді. Бұл процесс тіршілік формасын өзгертіп, судан құрылыққа шығып, зат айналымының жүйесін өзгертті.

Атмосферадағы оттегінің мөлшері біртіндеп артты. Соңғы 600 млн.жылда зат айналымдардың жылдамдығы мен сипаты қазіргі кездегі деңгейіне жақындады. Биосфера үлкен, үйлесімді экожүйе ретінде жұмыс істейді. Ондағы ағзалар тек қоршаған ортаға бейімделіп қана қоймай, өздері де тіршілікке қолайлы жағдайларды жасайды.

Практикалық жұмыс 12

ПЗ 12 Тақырып 12.Көмірттегінің айналымы

Тапсырма:

1)сызбанұсқа бойынша көміртегі айналымын түсіндіру, дәптерге жазу.

2.)Құрал-жабдықтар: сызғыш,қарындаш, өшіргіш, түрлі түсті фломастерлер және қарындаштар

Көмірттегінің айналымы. Фотосинтез үшін көміртегінің көзі атмосферадағы немесе суда еріген көмірқышқыл газы болып табылады.Өсімдіктер түзген органи калық заттың құрамында көміртегі коректену тізбегі бойынша тірі не өлі өсімдік ұлпалары арқылы өтіп, тыныс алу,ашу немесе отынның ұзақтығы үш – төрт жүзжылдыққа тең.

100%

30%

70%

(Муравей Л.А)

Практикалық жұмыс 13

ПЗ 13 Тақырып 13. Литосфераға антропогендік әсері

Жұмыстың мақсаты: жер қойнауына, тау жыныстарына, топыраққа антропогендік әсердің негізгі түрлерін оқып және анализ жасау.

Құрал- жабдықтар: қарындаш, сызғыш, методичка.

Тапсырма 1: Литосфераның анықтамасын жазу,литосфераның негізгі құрылымына сипаттама беру

Тапсырма 2 топыраққа антропогендік әсердің негізгі түрлерін анықтап жазу:

А)

Б)

В)

Г)

Д)

Тапсырма 3: Жыныстарға (породы) негізгі антропогендік әсерін көрсетіп толықтыру.

Практикалық жұмыс 14

ПЗ 14 Тақырып 14.Гидросфераға антропогендік әсері

Жұмыстың мақсаты: Қазақстан және Ақмола обл. сумен қамтамасыз етуінің (водоснабжение) мәселелері мен гидросфераға антропогендік әсерінің түрлерімен танысу

Құрал- жабдықтар: сызғыш, қарындаш, транспортир, Қазақстан атласы.

1. Пікіралмасу сұрақтар:

- сулардың ластануының негізгі түрлері

- халыққа сумен қамтамасыз етуінің мәселелері

- жербеті және жерасты сулардың ластануының негізгі көздері

2. студенттердің өздік жұмысына арналған тапсырмалар.

Тапсырма:

кесте № 1 бойынша ҚР-ың су фондынын құрылымын анықтап қорытынды жасау және дөнгелек диаграмма құру. Атласты пайдаланып ҚР-ың ең көп, аз сумен қамтамасыз етілетін (водоснабжение) региондарын көрсету.

ҚР-ың су фондының құрылымы

№	Су көздері	Сулар км²	%
1. 2. 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5	Су ресурстарының жалпы қоры Тұщы сулардың қорлары (запас) өзен ағымы (сток рек) жылына жер асты сулары көлдерде (48 мың көл) мұздықтар (ледники) (2724) тұзды сулардың қорлары		-

Практикалық жұмыс 15

ПЗ 15 Тақырып 15. Атмосфера ластануы және оны қорғау

Енгізілген сөздер: ластану, ластаушы, атмосфера ластануы, смог, ШМШ (ПДК)

1. Жұмыстың жоспары:

Құрал- жабдықтар: сызғыш, қарындаш, кітап.

1. Қоршаған орта ластануының жалпы мінездемесі

2. Қоршаған орта ластануының классификациясы

3. Атмосфера құрылымының және құрамының жалпы сипаттамасы

4. Ластаушы деген не?

5. Өндірістік қалдықтардың жалпы сипаттамасы

6. Халықтың денсаулығына және қоршаған ортаға атмосфера ластануының әсері

7. Ластаушылардан атмосфераны қорғау

8. Өнеркәсіптерде СҚЗ (СЗЗ) санитарлы қорғау зонасын құрастыру

9. ШМШ (ПДК) дегеніміз не?

2. Сұрақтар мен тапсырмалар. Дәптерге жауаптарын жазу.

1. Атмосфера ауаның негізгі ластаушыларын атандар

2. тірі ағзаларға токсинді заттардың әсері

3. Тұман, шан, түтіннің улы араласуын не деп атаймыз?

4. Схема бойынша диоксиндердің экологиялық мәселелерінің қысқа сипаттамасын беріндер.

Мәселенін пайда болған тарихы→	Мәселенін пайда болу көздері (источники) →	Мәселенін қазіргі жағдайы →	әрі қарай болатын мүмкіндігі (возможные последствия) ↓
			Мәселелерді перспективті жолмен шешуі.

Н.4.07-15

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

«Бекітемін»

Зандыбай А. – каф.меңгерушісі,б.ғ.к.

_________________________________

(аты-жөні,тегі)

«_____»_______________2011ж

№ ______________хаттама

Барлық мамандықтарға

1 курс, 2 курс,1,2 сесместр

Оқу түрі күндізгі

«ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ТҰРАҚТЫ ДАМУ» пәнінен

ҚОРЫТЫНДЫ БАҚЫЛАУ МАТЕРИАЛДАРЫ

Хаттама _____ «_____»_____________2012ж

Факультеттің әдістемелік комиссиясында қарастырылған

Хаттама _____ «_____»_____________2012ж

КӨКШЕТАУ 2012ж

Емтиханға арналған сұрақтар

1. Экология пәні, мазмұны, мақсаты мен міндеттері.

2. Қоршаған ортаның химиялық ластануы.

3. Биотикалық қарым – қатынастардың типтері.

4. Экология ғылымының қалыптасу кезеңдері.

5. Экологиялық факторлар.

6. Организмдердің негізгі тіршілік орталары.

7. Географиялық қабық және биосфера.

8. Қорықтар.

9. Өсімдіктердің негізгі тіршілік формалары.

10. Факторлардың организмге әсері.

11. Биоценоздың құрылымы (кеңістік және түрлік)

12. Негізгі абиотикалық факторлар және организмдердің бейімделуі.

13. Қоршаған ортаның биологиялық ластануы.

14. Экожүйе және экожүйе типтері.

15. Қоршаған ортаның радиациялық ластануы.

16. Популяцияның кеңістегі құрылымы, популяция динамикасы.

17. Биоценоз, биогеоценоз және экожүйелер туралы түсініктер.

18. Арал мәселесі.

19. Биотикалық қарым – қатынастың бәсекелестік типі.

20. Элтон пирамидасы.

21. Биологиялық және экологиялық айналымдар.

22. Биотикалық қарым – қатынастың жыртқыштық типі.

23. Каспий мәселесі.

24. «Озон қабатының жұқару» мәселесі.

25. Зат және энергия ағымы.

26. Топырақ тіршілік ортасы.

27. Экожүйе тұрақтылығы және динамикасы.

28. Абиотикалық фактор – су, суға байланысты

29. «Жылу эффектісі» мәселесі.

30. Экологиялық организмдер (автотрофты, гетеротрофты және хемотрофты организмдер.

31. Су – тіршілік ортасы.

32. Биоценоздағы трофикалық байланыстар.

33. Биотикалық қарым – қатынастың аллеопатия түрі.

34. Шектеуші фактор жайында түсінік.

35. Либихтің минимум заңы.

36. Өсімдіктердің экологиялық топтары.

37. Абиотикалық фактор – температура (

38. Қоршаған ортаның радиациялық ластануының ерекшелігі.

39. Атмосфераның химиялық құрамы.

40. Топырақ экологиясы.

41. Химиялық ластанудың көздері.

42. Абиотикалық фактор – жарық.

43. Жануарлардың тіршілік формалары.

44. Экологиялық сукцессия.

45. Биоценозға жалпы түсінік. Биоценоздардың кеңістік құрылымы.

46. Тірі ағзалардың қоректену типтері.

47. Өндірістік және тұрмыстық қалдықтар.

48. Табиғи ресурстар және олардың жіктелуі.

49. Экология бөлімдері: аутэколгия, демэкология, синэкология, әлемдік экология.

50. Популяция туралы түсінік.

51. Биосфера және ноосфера туралы түсінік.

52. В. И. Вернадскийдің еңбегі.

53. Қызыл кітап.

54. Ауыл шаруашылығының, өндірістің даму нәтижесінде пайда болған экологиялық мәселелер.

55. Семей ядролық полигоны.

56. Экологиялық қауіп пен дағдарыс.

57. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы қабылданған үкіметтің заңдары, қаулылары және заңдары.

58. Шелфордтың «Толеранттылық заңы». Толеранттылыққа байланысты организмдердің екі типі.

59. Балқаш көлінің экологиялық мәселесі.

60. Демография және экологиялық мәселелер.

61. Коммонер заңдары.

62. Су ресурстарын қорғау.

63. Ноосфераның пайда болуы және дамуы.

64. Атмосфералық ауаны қорғау.

65. Тұрақты даму концепциясы.

66. Экологиялық сукцессия.

67. Орман ресурстарын пайдалану мәселелері.

68. Адам организмінде ауру туғызатын факторлар мен заттар.

69. «Қышқылдық жаңбырлар» мәселесі.

70. Фотохимиялық смог.

71. Қазіргі кездегі экология ғылымының құрылымы.

72. Тірі материя мен биологиялық жүйелердің бірігу деңгейі.

73. Экологиялық факторлардың әсер етуінің кейбір заңдылықтары.

74. Жылудың жеткіліксіздігіне бейімделуіне байланысты өсімдіктердің үш топқа бөлінуі.

Жоғары температураға бейімделуге байла1)

Экология пәнінен тест тапсырмалары

1. <test>

Төменде аталған ғалымдардың қайсысы ғылымға “экология ” ұғымын енгізді?

a) Ч.Дарвин

b) Н.Вавилов

c) Ю.Либих

d) Э.Геккель

e) В.Сукачев

2. <test>

Аутэкология нені зерттейді?

a) популяциялардың қоршаған ортамен қарым-қатынасын

b) ағзалардың қоршаған ортамен қарым –қатынасын

c) бірлестіктердің қоршаған ортамен қарым-қатынасын

d) әр түрлі ұйымдасу деңгейіндегі экожүйелерді

e) бүтіндей алғандағы биосфераны

3. <test>

Аталған факторлардың қайсысы абиотикалық факторларға жатады?

a) Бәсекелестік

b) адамның қызметі

c) Паразитизм

d) Температура

e) Су қоймасың тереңдігі

4. <test>

Аталған факторлардың қайсысы биотикалық факторларға жатады?

a) жарық

b) радиация

c) температура

d) комменсализм

e) барлық аталғандар

5. <test>

Аталған факторлардың қайсысы абиотикалық факторларға жатады?

a) көктемдегі өзендердің жайылуы

b) ормандарды кесу

c) топырақты тыңайту

d) батпақтарды құрғату

e) плотина салу

6. <test>

Төмендегі аталған мысалдардың қайсысы антропогенді факторға жатады?

a) жарық

b) популяциялардағы даралар арасындағы өзара байланыстыр

c) өнеркәсіптің дамуы

d) температура

e) популяциялардың өзара әсері.

7. <test>

Төменде аталған факторлардан абиотикалық факторларды атаңыз:

a) ылғалдылық жарық, температура

b) ормандарды кесу

c) ағзалардың бір-біріне әсері

d) батпақты құрғату

e) барлық аталған факторлар

8. <test>

Ағзалардың ненің өзгеруіне байланысты реакциясын фотопериодизм деп атайды?

a) ауа температурасы

b) ауаның ылғалдылығы

c) күн мен түннің ара қатынасы

d) ылғалдылық

e) жоғарыда аталғандардың комплексті өзгерістері

9. <test>

Қоршаған орта температурасының артуына байланысты физиологиялық процесстердің жылдамдығы артатын ағзаны атаңыз?

a) торғай

b) мысық

c) ақ капуста көбелегінің жұлдызқұрты

d) қоян

e) барлық аталған ағзалар

10. <test>

Симбиоз дегеніміз не?

a) екі популяция бір-бірімен әрекеттеспейді және олардың біреуі екіншісіне әсер етпейді

b) әр түрлі түрге жататын даралардың өзара пайдалы бірігіп тіршілік етуі

c) бірлестіктің бір түрінің популяциясы екіншісін пайдаланады

d) популяциялардың біреуі үшін зиянды болатын өзара қатынастар

e) дұрыс жауабы жоқ

11. <test>

Биомассаның ең үлкен тығыздығы қай ортаға тән?

a) сулы орта

b) жер-ауа ортасы

c) топырақ ортасы

d) сулы және топырақ ортасы

e) жер-ауа және сулы орта

12. <test>

Мына ағзалардың, әсіресе, қайсысының арасында паразиттер көп?

a) құрттар

b) былқылдақ денелілер

c) микроорганизмдер

d) омыртқалылар

e) құстар

13. <test>

Аталған ғалымдардың қайсысы минимум заңын тұжырымдаған?

a) А.Тенсли

b) Ю.Либих

c) В.Вернадский

d) Г.Гаузе

e) Ч.Дарвин

14. <test>

Аталған ғалымдардың қайсысы толеранттылық заңын тұжырымдаған?

a) В. Сукачев

b) Б.Коммонер

c) В.Шелфорд

d) В.Вавилов

e) Г.Гаузе

15. <test>

Экожүйенің аталған компоненттерінің қайсысы редуцент болып табылады?

a) шыбын

b) жауынқұрты

c) кесіртке

d) шегіртке

e) барлық аталғандар

16. <test>

Берілген қоректік тізбектердің қайсысы дұрыс құрылған?

a) шыбын –бақа-жылан- жыртқыш құс

b) жылан –бақа –шыбын- жыртқыш құс

c) бақа –шыбын-жылан – жыртқыш құс

d) шыбын- бақа –жыртқыш құс –жылан

e) шыбын- жылан –бақа –жыртқыш құс

17. <test>

Қарағайлы ормандағы тиіндердің саны ең алдымен неге байланысты?

a) жыртқыштардың санына

b) қыстың қаталдығына

c) тұқымдардың өнімділігіне

d) популяциялардағы даралардың санына

e) қыстың ұзақтығына

18. <test>

Биомассаның жиналуында қай ағзаның рөлі зор?

a) жануарлар

b) өсімдіктер

c) макроорганизмдер

d) жануарлар мен өсімдіктер

e) жануарлар мен микроорганизмдер

19. <test>

Төменде аталған өзара қарым-қатынастардың қайсысы жыртқыштыққа жатады?

a) иесінің денесінде биттер тіршілік етеді

b) қасқырлар ұсақ шөп коректілермен қоректенеді

c) бунақденелілер гүлдің нектарымен/ шірне/ қоректенеді

d) микроорганизмдердің ішекте тіршілік етуі

e) барлық аталғандар

20. <test>

Азотфиксациялаушы бактериялар қай топқа жатады?

a) сапрофиттер

Дата добавления: 2014-12-26