Се билет. 1.Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында башҡорт әҙәбиәте

1.Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында башҡорт әҙәбиәте.

2.Баязит Бикбайҙың “Аҡсәскә” повесының идея – тематик йөкмәткеһе. Әҫәрҙең төп образдары, ғаилә мөнәсәбәттәре.

3.Әҙәбиәт теорияһы: роман – эпопея тураһында төшөнсә.

1.Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында башҡорт әҙәбиәте.

Тыуған илдең азатлығы өсөн көрәш йылдары әҙәбиәт алдында ҙур һәм яуаплы яңы бурыстар ҡуйҙы. Нәфис һүҙ ярҙамында халыҡта тыуған илгә тәрән һөйөү, яуыз дошманға көйҙөргөс нәфрәт тойғоһон көслөрәк ҡабыҙып ебәреү кәрәк ине. Шуға күрә Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында әҙәбиәт Тыуған илдең наказын, саҡырыу һүҙҙәрен халыҡҡа тәьҫирле һүҙҙәр ярҙамында еткереүсе ҡоралға әйләнде.

Фашизмдың Тыуған илгә мәкерле һөжүм иткәнен ишеткән көндә үк башҡорт яҙыусылары дошманға сикһеҙ нәфрәт белдергән шиғырҙар, мәҡәләләр яҙып сыҡтылар, халыҡты яуға күтәрелергә, Тыуған ил азатлығы өсөн көрәштә батырлыҡтар күрһәтергә, кәрәк икән, ғүмерҙәрен дә ҡыҙғанмаҫҡа саҡырҙылар.

Рәшит Ниғмти һуғыштың тәүге айҙарында “Тыуған илем өсөн!” патриотик шиғырын яҙҙы.

Илебеҙ халҡы менән бергә яҙыусыларҙың күпселеге ҡулдарына ҡорал алып яуға күтәрелделәр, улар ҡорал менән дә, ялҡынлы һүҙ менән дә фашизмға ҡаршы көрәштә алғы сафта барҙылар. Башҡорт яҙыусыларынан Сәғит Мифтахов, Хәниф Кәрим һуғыштың тәүге көндәренән үк үҙ теләктәре менән фронтҡа киттеләр. Мостай Кәрим, Ғәйнан Әмири, Хәниф Кәрим, Әкрәм Вәли һ. б. яҙыусылар дүрт йыл буйына яу эсендә йөрөнөләр. Сәғит Мифтахов, Али Карнай, Мирхәйҙәр Хәй, Хөсәйен Ҡунаҡбай, Мәлих Харис һәм башҡа бик күптәр һуғыш яланында батырҙарса һәләк булып ҡалдылар.

Фронтовик яҙыусылар һалдаттың батырлыҡтары тураһында шиғырҙар, поэмалар, хикәйәләр һәм очерктар яҙҙылар. Ундай әҫәрҙәрҙең күбеһе хәрби гәзиттәрҙә баҫыла барҙы. Яҙыусылар тәүҙә публицистик лирика, очерк, хикәйә кеүек оператив жанрҙарға мөрәжәғәт иттеләр. Тыуған илде, халыҡтың батырлығын үҙәк тема итеп күтәрҙеләр, ҡаһарманлыҡ пафосын беренсе планға ҡуйҙылар. Әҫәрҙәрҙә Ватанға ҡайнар мөхәббәт һәм дошманға көйҙөргөс нәфрәт тойғоһо һалынды.

Поэзия. Бөйөк Ватан һуғышының тәүге осоронда әҙәбиәттә халыҡты яуға саҡырыусы публицистик шиғырҙар, очерктар өҫтөнлөк итә. Һуғыштың тәүге көндәрендә үк яҙылған әҫәрҙәрҙән Рәшит Ниғмәтиҙең “Тыуған илем өсөн!”, “Үс ал, патриот!”, Баязит Бикбайҙың “Ҡоралға, иптәштәр!” шиғырҙарын атарға була. Яу йылдарында шағирҙар поэзияның иң үтемле жанрына – йырҙарға мөрәжәғәт иттеләр. Башҡорт поэзияһында Сәйфи Ҡудаштың, Рәшит Ниғмәтиҙең, Ҡадир Даяндың яу йырҙары фронтта һәм тылда киң танылыу алды.

Һуғыш йылдарында поэзияның хат, алғыш биреү өлгөләре лә ҙур үҫеш алды. Улар, ғәҙәттә, әсәнең яуға оҙатҡан улына биргән алғышы, туғандарының фронтҡа яҙған хаты рәүешендә бирелде. Мәҫәлән, Мостай Кәримдең “Мин фронтҡа китәм, иптәштәр!”, Рәшит Ниғмәтиҙең “Әсә һүҙе” шиғырҙары.

Мәлих Харистың фронт лирикаһында батыр һалдат образы үҙәктә торҙо. Ул “Батыр тураһында баллада”, “Хат”, “Онотмаһын мине Тыуған ил ”тигән әҫәрҙрендә Тыуған иле өсөн ғүмерен биргән батырҙың үлемһеҙлеген данланы.

Дүрт йыл эсендә шағирҙар утыҙға яҡын поэма һәм баллада ижад итте. Шул эпик әҫәрҙәрҙән Р.Ниғмәтиҙең “Герой тураһында поэма”, “Үлтер, улым, фашисты!”, “Һинең кәләшеңдең хаттары”, Мостай Кәримдең “Декабрь йыры”, “Үлмәҫбай” поэмалары, Мәлих Харистың “Батыр тураһында баллада” кеүек әҫәрҙәрен атап үтергә кәрәк.

2.Баязит Бикбайҙың “Аҡсәскә” повесының идея – тематик йөкмәткеһе. Әҫәрҙең төп образдары, ғаилә мөнәсәбәттәре.

Баязит Бикбай “Аҡсәскә” повесы менән үҙ ижадына ғына түгел, башҡорт әҙәбиәтендә бөтөнләй тиерлек яҡтыртылмаған темаға мөрәжәғәт итә.

30-сы йылдарҙа барлыҡҡа килгән шәхес культы һәм уның эҙемтәләрен һүрәтләүҙе маҡсат итеп ҡуйып, яҙыусы уны бер ғаилә яҙмышы аша асып бирә.

Повестың төп геройҙары – Нәғимә менән Әхмүш Ямаев, уларҙың ҡыҙҙары Аҡсәскә.

Б.Бикбай нахаҡ яла яғылып бер ғәйепһеҙ ҡулға алынған атайға йәбештерелгән “халыҡ дошманы” тигән ҡара тамғаның балаһына, уның ғаиләһенә бәхетһеҙлек алып килеүен сағылдыра. Нәғимәнең атаһы халыҡ дошманы тип ҡулға алынғас, Әхмүш Ямаев ҡатыны менән ҡыҙын ташлап сығып китә. Әхмүштең хыянатын Нәғимә ҡыҙына түбәндәгесә аңлата: “Беҙ бик татыу тора инек, көтмәгәндә минең башыма бәхетһеҙлек килде: минең атайымды ҡулға алдылар. Шунан инде беҙҙең татыу ғаиләбеҙҙә лә сыуалыштар башланып китте. Мин халыҡ дошманының ҡыҙы буламын бит инде. Шундай ҡатын менән бер ҡыйыҡ аҫтында уға уңайһыҙ булғандыр инде, күрәһең”.

Ауыр ҡайғыны Нәғимә иҫ киткес сабырлыҡ, батырлыҡ менән ҡаршы ала, йәшәү өсөн көрәшә. Ул репрессиянан ҡасып, үҙ тыуған ерен ташлап, Силәбе өлкәһенә күсеп китә. Ауырлыҡтар, балаһына булған мөхәббәт уны сыныҡтыра, алдына килгән ҡаршылыҡтар менән көрәшергә һәм уларҙы еңергә өйрәтә. Аҡсәскә шат, изге күңелле, тормошҡа, бәхеткә ышанып ҡараған сәләмәт рухлы кеше булып үҫә.

Тырыш, намыҫлы бала, юғары белем алып, инженер булып эшләй башлай. Ул атаһын эҙләүҙе дауам итә һәм ҙур ауырлыҡтар аша уны эҙләп таба. Ләкин ҡасандыр ғаиләһен ташлап, дан артынан ҡыуып, еңел тормош эҙләп ҡасҡан Әхмүш тәүге йылдарҙа данлыҡлы артист булыу теләгенә ирешкәндәй булһа ла, үҙенең оҫталығын камиллаштырмау арҡаһында, ныҡлы ғаилә ҡормау сәбәпле, эскелекте, кәйеф-сафа ҡороп еңел йәшәргә яратыуы арҡаһында тормош төпкөлөнә тәгәрәп, кешелек сифатын юғалта бара.

Нәғимәнең ғаиләһенә килгән бәхетһеҙлекте һүрәтләп, яҙыусы Нәғимәнең, Аҡсәскәнең генә түгел, хатта Әхмүш Ямаевтың да шәхес культы ҡорбаны булыуын асып бирә. Яҙыусы ошо ғаиләнең фажиғәһен һүрәтләп, шәхес яҙмышының йәмғиәт ҡоролошо менән бәйләнешен, шәхес менән йәмғиәт араһында гармония булғанда ғына һәр кеше үҙен бәхетле итеп хис итергә мөмкин булыуы раҫлаған. Законһыҙлыҡ хөкөм һөргән тормошта Нәғимә менән Аҡсәскә ауыр һынауҙарға дусар булһа, Әхмүш Ямаев кеүек йомшаҡ характерлы ҡурҡаҡ кешеләр хыянат юлына баҫа.

“Аҡсәскә” повесы шәхес культы хөкөм һөргән утыҙынсы йылдарҙың фажиғәләрен фашлап, халыҡты тарихтан һабаҡ алырға саҡыра, законһыҙлыҡҡа ҡаршы көрәшкә, активлыҡҡа өндәй.

3.Әҙәбиәт теорияһы: роман – эпопея тураһында төшөнсә.

Роман – эпопея тип халыҡ тормошондағы, тарихындағы байтаҡ йылдарҙы үҙ эсенә алған, төрлө яҙмышлы, төрлө социаль-профессиональ сығышлы геройҙарҙы кәүҙәләндергән бер нисә романды берләштереүсе ҙур күләмле проза әҫәрҙәре атала. Мәҫәлән, Зәйнәб Биишеваның “Яҡтыға” тигән трилогияһын - өс романдан торған ҙур әҫәрен – роман-эпопея тип атарға мөмкин. Йәки Яныбай Хамматовтың биш романдан торған “Бөртөкләп йыйыла алтын”, “Аҡман-тоҡман”, “Йәшенле йәй”, “Юрғашты”, “Руда” романдары пентологияһы роман-эпопеяның тос үрнәге.

Дата добавления: 2015-04-24