Жалпы сипаты 11 страница

«Қорқыт ата кітабы» жазбасы:

«Осы кезде оғыз елінің бектері де келіп жетті. Көрелік, хан ием, кімдер келген екен. Жау десе жаны тынбаған, ешкімнен қорқып қыңбаған, Қазан бектің інісі Қара Көне келіп жетті…Қиян Сейілханның баласы ержүрек Дондаз келді. Ол Дербент сайындағы темір қақпаны теуіп бұзған еді…Амид пен Мардин қамалын бұзған Қара Көненің баласы, Қара Бодақ келді… Баяндүр ханның жауын рұқсатсыз кетіп, жеңген Ғафлет оғыз баласы Шамсаддин-Шер де шауып келген еді… Байбурд қаласын шауып, Пара-Сара қамалын алған, қызыл ала шатыр тігіп, үйленгелі жатқан, жеті қыздың үміті Бәмсі-Байрақ өзінің Байшұбар атына мініп, бұл жетті»[565].

Әртүрлі кезеңдерге тән бұл жазбалардан ортақ көркемдік тәсілдерді аңғару қиын емес. Демек, Орхон жазбаларындағы кейбір баяндау тәсілдерінің орта түркі дәуірінде туған «Қорқыт ата кітабы» жазбасына да өткені анық.

Орхон жазбаларын кейінгі эпикалық дәстүрмен байланыстыратын келесі бір белгі – тұлпар образы. Ол – түркі қағандарының ерлік, батырлық рухын көрсетудің құралы. Мысалы, «Күлтегін» жазбасында батырдың ерлік істерімен бірге үнемі оның астындағы Өгсіз ағын, Азман ағын, Шамшы ақ ат, Башғы боз ат, Аз қаракер секілді аттары да аталып отырады:

Ең ілкі Тадықан Чурдың Боз атын мініп шапты, Ол ат сонда өлді.

Ең ілкі Тадықын чурың Боз атығ бініп тегді, Ол ат анта өлті.

* * *

Екіншіде Ышбар Ямтардың Боз атын мініп шапты, Ол ат сонда өлді. Үшіншіде тегін Сілікбектің Ерттеулі торы атын мініп шапты, Ол ат сонда өлді.

Екінті Ышбара йамтар Боз атығ бініп тегді. Ол ат анта өлті. Үчінч иегін Сіліг бегің Кедімліг ториғ ат бініп тегді Ол ат анта өлті.

* * *

Күлтегін Башғы боз атқа Мініп шапты.

Күлтегін Башғу боз ат Бініп тегді.

* * *

Алып Шалшы ақ атқа Мініп шауыпты.

Алп Шалчы ақ атын Бініп тегміш.

* * *

Күлтегін Аз қаракерді Мініп шапты.

Күлтегін Аз айғызын Бініп тегді.

Түркі қағанаты дәуіріндегі жазбаларда орын алған тұлпар бейнесі кейінгі қазақ эпосында одан әрі дамып, жетіліп, түрленген. Құртқа бағатын Тайбурыл, Алпамыс мінетін Байшұбар, Қамбардың Қара қасқа тұлпары, Ер Тарғынның Тарлан аты – бәрі де батырлардың сырласы, қиын-қыстау кезеңдерден алып шығатын серігі. Қазақ халқы «Ер серігі – жүйрік ат» деп бекер айтпаған. Орхон жазбаларындағы тұлпар – батырдың жауға мінетін аты болса, кейінгі эпикалық дәстүрде тұлпардың атқаратын қызметі күрделене түскен. Қазақ ертегілері мен эпостық жырларындағы атқа тіл біту (монолог), ойлай білу көріністері – соның айғағы.

Жалпы, көне түркі дәуірінен жеткен жазба мұраларда батырдың ерлік істерімен қатар жеке өміріне қатысты тарихи-хронологиялық мәліметтер мен тарихи даталар да қамтылып отырады. Бұл реттен Шыңғыс хан туралы батырлық жырларда кездесетін хронологиялық мәліметтерді назарға алуға болады. «Богатырские сказания о Чингис-хане» деп аталатын сол эпикалық мұраға жазған түсінік сөзінде В.Панов: «Даталардың сандық дәлдігі «Қаһармандық жырдың» бүкіл ертегілік-эпостық сипатымен мүлде үйлеспейді және бір сенімді дереккөзден алынған»[566],- деп бекер жазбаған.

Адам баласы өзі өмір сүріп отырған ортаны танып білу жолында түрлі наным-сенімдерді басынан өткергені белгілі. Оларды анимизм, тотемизм, шаманизм, мифология, діни-монотеистік деп бірнеше салаларға жіктер болсақ[567], біз үшін бастысы – түркі тайпаларының көркем ойлау қабілеті. Оның қоғам дамуының белгілі бір кезеңінде туатыны анық.

Түркі қағанаты дәуірінен жеткен жазбаларда сол кезеңдегі тайпалардың дүниетанымына қатысты мәліметтер де сақталған.

Биікте көк Тәңрі Төменде қара жер жаралғанда, Екеуінің арасында адам баласы жаралған.

Үзе көк теңрі Асра йағыз йер қылынтуқда, Екін ара кісі Оғлы қылынмыс, -

деген жолдар көне түркі тайпаларының үш әлем туралы ұғым-түсініктерімен байланысты болса, жазбаларда Тәңірлік ұғымға қатысты наным-сенім көріністері басымдау. «Көк түрік», «Көкте түркі тәңірісі» деген ұғымдар соның дәлелі. Жазбаларда осы Тәңірлік ұғымға қатысты наным-сенім көріністері басымдау. Оларды Көк Тәңірі, Жол Тәңірі, Жер-су Тәңірі және Ұмай деп жіктеуге болады. Бұл тәңірлердің қоғамнан алатын өзіндік орны болған. Мысалы, тәңірлердің үлкені – Көк Тәңірі, кішісі – Жол Тәңірі, ал Ұмай - әйел Тәңірісі. «Тәңірі, Ұмай, қасиетті жер-су» деген жолдар «Тоныкөк» жазбасынан да кездесіп отырады.

Көкке табыну, жеке тұлғаларды күн нұрынан жарату – түркі, қытай жазбаларынан қатар кездесетін көне сарын десек, осы наным-сенімдерден әлемдік мифологияға тән жамандық пен жақсылық тартысын да аңғаруға болады. Мысалы, Эрклинг – адам өлімінің Тәңірісі болса, Ұмай – адам баласының туысын реттейтін Тәңірі.

Түркі тайпаларының көне ұғым-түсініктерін байқататын атаулардың бірі – бөрі тотемі. Ежелгі аңыз желісі бойынша, түріктер (Ашина) осы қасқырдан тараған-мыс. «Оғызнама» аңызында олардың әскерін үнемі көк бөрі бастап отырады.

Түркі қағанаты дәуіріндегі жазбалардың фольклорлық сипатына қатысты пікірлер Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібай секілді қазақ ғалымдарының еңбектерінен де табылады. Мысалы: «Күлтегін» жырын Иоллығ тегін ғана емес, тайпа ақындары жырласа да ғажап емес. Қағандар қобызшы, айтушылар ұстаған. Сөйтіп, басында көшпелі елдердің халық поэзиясы тайпалық шаруалар ортасында туған. Оның басы – Түрік қағанатының дәуірі»[568],- деген жолдардың бұл жазбалардың табиғатын тануға тигізер ықпалы жоқ емес.

Орхон жазбаларында монолог, лирикалық қаратпа сөз, түрлі теңеу, эпитет, метафора, метонимия элементтері де кездесіп отырады. Ондағы көркем сөз көріністерін Ғ.Айдаров арнау-жоқтау, тарихи баяндау, шешендік сөз, эпикалық дәстүрге жуық суреттеулер деп орынды көрсеткен[569]. Мысалы, жазбада Иоллығ тегін мен Могилян (Білге қаған) өз ойларын бірде мұң-шер, бірде батырлық рухта жеткізіп отырады:

Көзге ыстық жас келер, Көңілге ауыр шер келер. Шексіз қайғырдым, Қатты қайғырдым.

Көзде йаш келсер, Іті да көнулге сығыт келсер. Йантуру сақынтым, Қатуғды сақынтым.

* * *

Шабамыз!… дедім, Шаптық, қудық. Екінші күні (тағы) келді, Өртше жалындап келді, Соғыстық. Бізден екі-үш есе артық еді, Тәңірі жарылқағандықтан Біз де қорықпадық, Соғыстық.

Тегелім,- тідім, Тегдіміз, йайудумыз. Екінті күні (тағы) келті, Өртче кузуп келті, Сүңүсдіміз. Бізінте екі үчу сүңарча артуқ ерті, Теңрі йарүлқадуқ үңчун, Үкүс тійін, біз қорқмадумуз, Соңүсдіміз.

Түркі жазба ескерткіштерінің фольклорлық болмысын айғақтайтын белгілердің бір парасы – бейнелі сөздер. Жазбадан:

Қара көлде соғыстық.

Қара көлте сүнүгидіміз.

* * *

Жауымыз тегіс жыртқыш Құстай еді.

Йаумуз тегіре учук Тег ерті.

* * *

Тәңірі қуат берген соң Әкем қағанның әскері Бөрідей бопты. Жаулары қойдай бопты.

Теңрі күч біртүк үчүн қанум қаған сүсі бөрі Тег ерміс. Йағысы қоң теге ерміс, -

деген жолдарды кездестірер болсақ, осындағы қара көл, жауымыз жыртқыш құстай, әскері бөрідей, жаулары қойдай деген тіркестер - метафора көрінісі. Сонымен қатар бұл жазбаларда:

Қызыл қанымды төктім. Қара терімді ағыздым.

Қузул қанум төкті, Қара терім йүгүрті, -

деп келетін эпитет үлгілері де аз емес. Олардың санын алып қаған, білге қаған, сары алтын, ақ күміс, тәтті сөз, жарлы халық, мәңгі тас деген тіркестермен толықтыра түсуге де болады. Аракідік метонимия (сөзі тәтті – сабы сүчіг) көріністері де байқалып отырады.

Осы ерекшеліктерін ескере келгенде, Орхон жазбалары «поэзия да, творчестволық өлең немесе жыр да емес, кейбір зерттеушілер айтқандай, поэма да емес, ол түркі қағандары мен бектерінің бастарынан кешкен ерлік жорықтарын баяндайтын көркем тарихи шығарма, баяндау үлгісіндегі тарихи әңгімелер»[570] деген пікірдің әлі де толықтыра түсетін тұстары байқалады. Бұл мәселе тұсында біз И.Стеблева, Ғ.Мұсабаев пікірлерін де назарда ұстап, көне түркі дәуірінде батырлық хикаялардың таза проза тілінде емес, аралас үлгіде көрінетінін баса көрсеткіміз бар. Себебі бұл жазбаларда поэзия өзегін құрайтын көркем ой көріністері де аз емес. Мақал-мәтел, ұйқасқа құрылған жоқтау, арнау, өзге де тұрақты тіркестер, түрлі бейнелі теңеулер (эпитет, метафора, т.б.) – анық көркем ой көрінісі. Орхон жазбалары тұсында сол көркем ойдың фольклорлық сатыдағы көрінісін аңғарамыз. Қарастырып отырған ескерткіштердің синкреттік сипатқа ие болып, белгілі бір музыкалық-эпикалық дәстүр аясында өмір сүргені де күмән тудырмауға тиіс. Ұйқас, ырғақ, жалпы, көркем ой бар жерде поэзия мен музыка элементтерінің қатар жүретіні белгілі. Оны фольклортану ғылымындағы синкретизм теориясы дәлелдеген.

Сонымен Түркі қағанаты дәуірінен жеткен жазба ескерткіштерді сөз еткенде, біз олардың тарихи-мәдени сипатымен қатар фольклорлық табиғатын да басты орынға қоямыз. Сол негізде оларды белгілі бір тарихи кезең - VI-VIII ғасырлардағы фольклор шығармаларының тасқа түскен үлгілері ретінде бағалаймыз. Әрине, олардың бәрі бірдей фольклорлық қалпын сақтай бермеген. Дегенмен бұл жазбаларда кездесетін түрлі көркемдік жүйелердің кейінгі эпикалық дәстүрге арқау болғаны да ешбір күмән тудырмайды.

VI-VIII ғасырлардағы түркі жазба ескерткіштері – қазақ фольклорындағы батырлық ертегі, қаһармандық эпос жанрларының көне үлгісі. Олардан түркі тайпаларына тән көркем ойлау жүйесінің қандай сатыда болғанын, олардың дүниетанымынан қай дәуірдің наным-сенімдері орын алғанын да аңғаруға болады. Орхон жазбаларынан өзге де фольклор жанрларының нышандары байқалатын болса, оларды фольклортану ғылымының аясында зерттеудің танымдық табиғатымен қатар ғылыми маңызы да аса зор.

§2. Оғыз-қыпшақ дәуіріндегі фольклор

«Оғызнамеге» де, «Қорқыт Ата кітабына» да ортақ маңыз – Қазақстан мен Орта Азиядағы түркі жұртына тән таным-түсініктер мен фольклорлық жанрлар, сюжеттер мен сарындардың молдығы, оған әбден қаныққаны. Жырлар о баста ауызша шығарылып, ауызша тараған[571]. Бұл екеуінде де оқиғаны баяндауда эпикалық ауқым бар. «Оғыз өзін қаған атап, жұртқа хабар берерде әйдік той жасады… Қырық сіре(үстел), қырық сәкі шаптырды. …Темір сүңгілеріміз орман болсын… Күн туымыз болсын, Көк шатырымыз болсын деді». («Оғызнаме»), «Бір күні Қам Ғанұлы хан Байындыр орнынан тұрыпты. Шам күндігін жер үстіне тіктіріпті; ала ордасын көкке тірей құрыпты; мың жерге жібек кілем төсепті; тоқсан баулы ордаларын қара жердің үстіне тіккізді. Тоқсан жерге қызыл ала кілем төсетті. Тоқсан төбе шатыр тіздірді; мың жерге қалы кілем төсетті. Көлеңкелі шатырын көк жүзіне шалқыта көтертті» деп, «Дерсе хан ұлы Бұқаш хан туралы жырда» және «Бегілұлы Еміре әңгімесінің баянында», т.б. осындай молшылықты көрсетіп, эпикалық ауқымдылықты пайдаланған.

Шығарма Оғыздың асқан ерлігін дәріптеуге арналғандықтан, оның өзін де, ұлдарын да мифологиялық ғажайып туу сарынымен таныстырады. Оғыздың туу жағдайы: «осы ұлдың өңі-шырайы көк еді, ауызы оттай қызыл еді, көздері қызғылт, шаштары, қастары қара еді. Нұрлы періштелерден көріктірек еді. Осы ұл анасының көкірегінен уызын татып көріп, одан кейін ембеді; шикі ет, ас, шарап сұрады» деп, оның тілге келгенін, қырық күннен соң өсіп, жүріп, ойнағанын, денесінің де адам айтқысыз ерекше болғаны айтылады. Оның аяғы – өгіздің аяғындай, белі – бөрінің беліндей, жауырыны – бұлғынның жауырынындай, кеудесі аюдың кеудесіндей деп таныстыруда ежелгі түркілердің тотемдік танымы жатыр. Адамша сөйлейтін бурыл бөрінің жолбастаушы болуы – оның ғажайып көмекшісі, ал ұлдарының алтын садақ пен күміс оқ тауып алуы Құдайдың ғажап нәрселерді сыйлауы - әпсана-хикаят жанрының сарындары.

Оғыздың қалыңдықтары да ерекше. Бірі көктен жарық түсіп, одан бір қыз көрінеді, одан үш ұл – Күн, Ай, Жұлдыз туса, екіншісі – ағаш қауашағындағы қыз, одан да үш ұл – Көк, Тау, Теңіз дүниеге келеді. Оғыз ұлдарының есімі көк пен су, Ай мен жұлдыз болуы оғыздар табынған өзіндік бір әлем, оларды қасиетті деп түсінген сенім жатыр.

Оғыз қағанның тарихи тұлға не жиынтық бейне болу мүмкіндігінің арасалмағын ажырату өте қиын. Кейбір зерттеушілер оны Модэ, Шыңғысхан, А.Македонский, т.б. нақты тұлғаның прототипі десе, енді біреулері көрнекті тарихи адамдарға немесе эпикалық кейіпкерлердің есімдеріне байланысты фольклорлық шығармалардан көп нәрсені бойына сіңірген жыр деп, кең ойға салғанымен, нақты деректің жоқтығынан бұл қабылдауға тұратын пікір. Сөз жоқ, бұл жырда тарихи оқиғалардың сілемін бір кездегі түркі қағанаты, ұйғыр қағанаты, селжұқтармен болған соғыстар сюжеттерді құрайды. Сондықтан сондай соғыстардан кейін туған аңыздар жырдың қайнар көзі болады. Тарихи жағдай – Оғыз атанған қалың елдің болуы, олар өздерінің түпкі атасы деп Оғыз есімін қадірлеу бар. Мұндағы Оғыз атау ретінде тарихи адам болса да, өгіз деген тотемдік нанымнан шықса да, сол елдің мифтік санасымен арғы атаны ерекше күйде тану әрі таныту бар. Ол елдің басшысы болғандықтан қол астындағыларды қаңлы, қыпшақ, қалаш, қарлұқ деп атауы о баста Оғыз есіміне арналған ерекше танымнан аңыз тудырған. Кейін арада көп уақыт өткені бар, әрі түпкі ата саналуы оны аңыздағы көркемдіктің, кереметтік қасиеттің шектеуінен асырып, әпсана-хикаят деңгейіне жеткізген. Оғызда мәдени қаһарманның белгілері бар деп танығанмен[572], ол типке қойылатын талап – бұрыннан бар нәрсені қалайда тауып әкелу де, демиург болуы үшін әуелден болмаған затты жасаушы әрекеттер көрінбегендіктен, Оғыз бұл типтерге қосылмайды. Өйткені, «Оғызнаменің» мәтінінде де, Рашид ад-диннің «Оғызнамесінде» де, Әбілғазы Баһадүрдің «Түркімен шежіресінде» де елге қажет болған нәрсе – арбаны Оғыз емес, шеру ішіндегі бір шебер жасаған. «Оғызнаменің» өзінде арба жасаған Бармақлық Жосын білік, Итіл өзенінен өту үшін ағашты кесіп, оны қайық ретінде пайдалануды көрсеткен де шеру ішіндегі Ұлық Орду деп көрсетеді. Сондықтан Оғыздың руларға ат қоюы оның ілкі ата қызметінен туындап, бұл кейіпкерлердің демиург типінде көрінуі жырдың пайда болу мерзімін белгілеуде көне екендігін мойындатады.

Ал, «Қорқыт Ата кітабындағы» жырлардың бір желілі тақырыпқа арналмағанын айыру қиын емес, ол жырлардағы кейіпкер есімдерінің қатыстырылуымен немесе оқиғалардың жүйелі жалғасын табу не таппағанымен көрінеді. Сондықтан тақырыбы өз алдына бөлек болып тұрған жырлар – бірінші және бесінші.

Сондай-ақ, кітапқа енген жырлардан ежелгі оғыздардың таным-түсінігін танытатын белгілер арқылы орта азиялық, Түркістан топырағында туғандар және кәпірлердің шіркеуін құлатып, орнына мешіт салынғанын, кейбір тарихи оқиғалардың елесін беруіне қарай кейінгі Отанда туған сюжеттер деп ажыратуға болады. І, ІІ, ІІІ, VІ, VІІ жырлар таза түркістандық деп танылады. Бұдан басқа жырлардың кейбірі жаңа мекенде қалыптасты дегенмен, кейіпкерлердің есімдері мен олардың іс-әрекеттерінің бейнеленуі, алғашқы таным-түсініктердің орын алуына орай олардың бірінші мекенінде туғанын аңғартады. «Қорқыт Ата кітабына» енген жырлар ХІV ғасырда қағазға түсі-рілген, бірақ, жырға арқау болған сюжеттердің жасалуы оғыздар өміріндегі Х-ХІ ғасырларда орын алған үлкен тарихи оқиғалармен байланысты.

Сюжеттердің көнелілігін, алғашқы Отанда туғанын білдіретін белгілердің бірі – анаеркі дәуірінің көріністері. Атап айтқанда, жаралы жатқан Бұқашқа ана сүті ем болатынының айтылуы мен Дерсе ханның әйелі ұлын іздеп шыққанда қасына қырық нөкер қыз ертіп, атқа мінуі, Бұрла қатын мен Торалының жары Селжан арудың ерлермен бірдей соғысқа кіруі – сол дәуірден қалған сипаттар. Бұлардың өзі жанр жағынан алғанда аңыздың тууына алғышарттар қызметін атқарады.

Жалпы, «Қорқыт Ата кітабындағы» жырлар ерлік жыры, соның өзінде осы «Дерсе хан ұлы Бұқаш хан туралы жыр» архаикалық батырлық жырдың сюжеттік композициясын жақсы сақтаған. Мәселен, бұл жырда:

1. Дерсе ханның перзентсіздік зарын тартуы;

2. Құдайдан бала тілеп, еліндегі жарлы-жақыбайларға кеңшілік жасауы;

3. Балалы болуы;

4. Ол баланың алғашқы ерлік жасап, Бұқаш атануы түрінде баяндалған.

Перзентсіз болғаны үшін жылаған, оған тілеулес болған халықтың көкке қол жайып, дұға қылуы, содан кейін ұлды болу сарыны үшінші жырда Бай Бура бекке де қатысты қолданылған.

Ал, Дерсе хан ұлының Бұқаш, Бай Бурабектің ұлы Бамсы Бәрік атануы алғашқы ерлік жасалғаннан кейін ғана жүзеге асқан. Бұл кәмелеттік сынақтан өткеннің бір белгісі, ол да өз кезегінде кейіпкерді таныстыруға қажетті аңыздық мәлімет.

Байындыр хан әкесінің есімі Қамған болуы бақсы атауының ежелгі қолданысынан шыққан. Бектердің айдап салуымен баласына қол көтерген Дерсе ханның олардан әлеуметтік мәртебесі онша биік көтерілмегендіктен, таптық сананың айтарлықтай қалыптаспаған кезеңде жасалғанын көрсетеді. Топонимикалық мәліметтер де (Түркістан, Қазылық тауы) жыр сюжеттерінің қай мекенде жасалғанын анықтауға қосымша құрал болады.

Екінші және төртінші жырлар – «Салор Қазан үйінің шабылғаны туралы әңгіменің баяны», «Қазан бек ұлы Ораз бектің тұтқын болған әңгімесінің баяны» – тақырып арнасы бір жырлар. Оның мәнісі – «Қорқыт Ата кітабын» құрастырушы не ондағы жырларды айтқан озаншы төртінші жырды тудырғанда эпостың заңдылығына сай қайталау тәсілін пайдаланған сыңайлы.

Екінші жырда батырлық жырлар мен ертегілерде қолданылатын түс көру сарыны екі рет пайдаланылған. Бірі – Қазан бек серіктерімен аңға кеткенде кәпірлер келіп, шешесі мен әйелін, ұл-қызын тұтқындап, енді малын тонауды сөз қылған кезде Қарашық шопан түс көреді. Екінші – еліне жау тигенін Қазан да түс көріп, біліп, жұртына қайтады.

Екінші жырдан бастап, үшінші, оныншы, он екінші жырларда қанның фетиш болғаны туралы наным орын алған. Ол екі түрлі көріністе баяндалған. Мәселен, екінші жырда Қарашық шопан Қазан бекке:

– Қазан аға, сен үйелменіңді құтқаруға бара жатырсың, мен туыстарымның қанды кегін алуға бара жатырмын, – дейді[573]. Ал, оныншы жырда ағасы Екіректің тұтқында жатқанын естіп, інісі Секірек:

–...өлі-тірісін білмейінше, өлген болса, қанына қан алмайынша, – деп, кәпірлер еліне аттанады[574]. Он екінші жырда Қазан ханның үйін тонауға қатыса алмағаны үшін тыс Оғыздың адамдары Аруз бас болып, Бейректі Қазанға қарсы қойғысы келеді. Бейрек олардың дегеніне көнбейді, көнбегені үшін Аруз Бейректің жамбасын шабады. Бейрек жағдайының нашар екенін біліп, Қазанға сәлем айтады.

–...Ертең қиямет күнінде менің қолым Қазан ханның жағасында болсын, егер ол менің қанымды Арузға кешірер болса, – деді.

Қанды кек қуу қанға-қан, жанға-жан деген талиондық принцип – тең дәрежеде кек қайтарудан бұрын туған. Жараланып, қан кеткен адам өлетінін көрген ежелгі дәуірдегі адамдар қан – жанның мекені[575] деп, қанды қасиет тұтқан. Қанға қанмен жауап берілмесе, ол марқұмның жаны тыныш болмайды деп сенген.

Үшінші – «Қам Бура бек ұлы Бамсы Бәрік әңгімесінің баяны» атты жыр сюжетінің Түркістанда туғанына бұлтартпас дәлел – Орта Азиядағы түркі жұртына етене таныс «Алпамыс батыр» жырымен тығыз байланыстылығы.

Бұл жыр - «Алпамыс жырының» орта ғасырлық оғыз нұсқасы. Бамсы Бәрік есімі Алып Манаш, Мамыш, Мамсы, Бамси деген өзгерістерден пайда болған[576].

Алпамысқа байланысты нұсқаларда аталатын Байсын, Қоңырат, қалмақ тақырыбы бұл нұсқада сөз болмайды. Әрине, әр кезеңдегі жырдың пайда болуында тарихи жағдайлардың әсері болады, сондықтан осы тақырыптағы жырлардың сюжеттік, композициялық бірлігі болғанымен, кейбір өзгешеліктердің болуы заңды.

Жалпы, Бамсы Бәрік, Алпамыс, Одиссей – үшеуіне де кейіпкердің өз әйелінің тойының үстінен шығу сарыны ортақ. Оның сюжетіндегі ортақтық мына жағдайлардан байқалады. Үш кейіпкер де алыс сапардан келгенінде олардың әйелдерін біреулер алмақшы болып жатады. Үшеуі де елге өздерін танытпайды. Бәрік пен Алпамыс – диуана, Одиссей қартайған шал күйінде келеді. Жұрттан бұрын Құлтай баба Алпамыстың жауырынындағы қалын көріп, біліп алса, Одиссейдің аяғын жуған кезде оның сәби кезінен күтушісі болған Евриклея байқайды. Бәрікке қатысты мұндай белгі айтылмаған.

Дата добавления: 2015-06-04