Раздзел І

1. Падраб. гл.: История средних веков. Том І. Под ред. С.П. Карпова. 2-е изд. – М., 2000. – С.8; Риер Я.Г. История средневековых цивилизаций. В 5 ч. Ч. І. – Могилев, 2001. – с.8.

2. Гл.: Кошалеў У.С. Гістарычная перыядызацыя // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 3. – Мн., 1996. – С.9-10; Штыхаў Г.В. Перыядызацыя гісторыі Беларусі ў свеце і часе//Беларуская мінуўшчына. – 1997. - №3. – с.48-49.

3. Нарысы гісторыі Беларусі. У 2 ч. – Мн., 1994 - 1995.

4. Сагановіч Г. У пошуках Сярэднявечча // Беларускі гістарычны агляд. – 1997. – Т.4. Сш. 1-2.

5. Там жа.

6. Штыхаў Г. Гістарыяграфія перыядызацыі гісторыі Беларусі // Гістарыяграфія гісторыі Беларусі: стан і перспектывы развіцця. Матэрыялы навуковай канферэнцыі, прысвечанай 70-годдзю Інстытута гісторыі НАН Беларусі (Мінск, 6-7 кастрычніка 1999 г.). – Мн., 2000. Гл. таксама: Риер Я.Г. Очерки истории средневековых цивилизаций. – Могилев, 1997. – с.7-53; Ён жа Сярэдневяковыя цывілізацыі і Беларусь // Гісторыя, культуралогія, мастацтвазнаўства. Матэрыялы ІІІ Міжнароднага кангрэса беларусістаў “Беларуская культура ў дыялогу цывілізацый” (Мінск, 21-25 мая, 4-7 снежня 2000 г.). – Мн., 2001. – с. 24-27. Неабходна зазначыць, што разуменне цывілізацый як пэўных перыядаў у сусветнай гісторыі, развіццё якіх звязана з прагрэсам вытворчых сіл, грамадства падтрымліваюць і расійскія навукоўцы. Так, расійскі вучоны Ю. Якавец вылучае 7 такіх цывілізацый ў тым ліку і сярэдневяковую. Гл.: Ковалева Н.Н. О месте цивилизационного подхода в изучении истории Беларуси // Актуальныя праблемы гісторыі Беларусі: стан, здабыткі і супярэчнасці, перспектывы развіцця. Матэрыялы Рэспубліканскай навуковай канферэнцыі. 3-4 мая 2002 г. Гродна. У 4 ч. Ч. І. – Гродна, 2003. – с. 87.

7. Кобрин В.Б., Юрганов А.Л. Становление деспотического самодержавия в средневековой Руси (К постановке проблемы) // История СССР. - №4.

8. Падраб. гл.: Черникова Т.В. Средневековое земледелие и проблемы феодализма в русской истории. Статья І // Общественные науки и современность. – 2005 - №5.

9. Гл.: Пазднякоў В.С. Да этнічнай гісторыі Беларусі (спроба перыядызацыі) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў (Мінск. 3-5 лютага 1993 г.). Тэзісы дакладаў і паведамленняў. Ч.І. Гісторыя Беларусі. – Мн., 1993. – с. 6-8; Віцязь С. Поліэтнічная (індаеўрапейская) канцэпцыя этнагенезу беларусаў і яго перыядызацыя // Гісторыя, культуралогія, мастацтвазнаўства. Матэрыялы ІІІ Міжнароднага кангрэса беларусістаў “Беларуская культура ў дыялогу цывілізацый” (Мінск, 21-25 мая, 4-7 снежня 2000 г.). - с. 28-33.

10. Загорульский Э.М. Древняя история Белоруссии. Очерки этнической и материальной культуры (до ІХ в.). – Мн., 1997.

11. Вяргей В.С. Гісторыя даследавання старажытнасцей пражскай культуры ў Беларусі // Гістарыяграфія і гісторыі Беларусі: стан і перспектывы развіцця. Матэрыялы навуковай канферэнцыі, прысвечанай 70-годдзю Інстытута гісторыі НАН Беларусі (Мінск, 6-7 кастрычніка 1999 г.). – с.48.

12. Падраб. гл.: Штыхаў. Балты і славяне ў VІ – VІІІ стст. // Гісторыя Беларусі. У 6 т. Т. І. Старажытная Беларусь: Ад першапачатковага засялення да сярэдзіны ХІІІ ст. – Мн., 2000.

13. Зверуго Я.Г. Славяно-балтские связи в раннем средневековье (по материалам Белоруссии) // Проблемы этногенеза и этнической истории балтов. – Вильнюс, 1985. Гл. таксама: Дучыц Л. Балты і славяне на тэрыторыі Беларусі ў пачатку ІІ тысячагоддзя // Беларускі гістарычны агляд. Т.2. Сш.1. Жнівень 1995.

14. Губарев В. «Пращуры, где вы?» // Наука и жизнь. – 2001. – №2. Беларускі археолаг В. Шадыра лічыць, што прасоўванне крывічоў (ці пракрывічоў) адбывалася з Павіслення праз Панямонне і Падзвінне ў фінаўгорскія абшары Пскоўскага Паазер’я і прылягаючых тэрыторый. Падраб. гл.: Шадыра В. Беларускае Падзвінне ў сярэднявеччы // Гісторыя і археалогія Полацка і Полацкай зямлі (матэрыялы ІІІ Міжнароднай навуковай канферэнцыі, 21-23 красавіка 1997 г.). – Полацк, 1998. – с. 316-322.

15. Трэба адзначыць, што акрамя летапісаў, пэўныя звесткі аб старажытным насельніцтве Беларусі маюцца і ў працах антычных гісторыкаў. Гл.: Рассадзін С.Я. Землі амаль невядомыя. Будучая Беларусь паводле антычных манускрыптаў. – Мн., 1996.

16. Гэту думку падзяляе і беларускі гісторык М. Ермаловіч. Гл.: Ермаловіч М. Старажытная Беларусь. Полацкі і Новагародскі перыяды. – Мн., 1990. – с. 22-25. Гл. таксама: Лысенко М.Ф. Дреговичи. – Мн., 1991.

17. Богомольников В.В. Территория радимичей в свете новых данных // Древнерусское государство и славяне. Материалы симпозиума, посвященного 1500-летию Киева. – Мн., 1983.

18. Левко О.Н. Средневековые административно-территориальные центры Северо–восточной Беларуси. Формирование и развитие. – Мн., 2004.

19. Падраб. гл. Штыхаў Г. Крывічы – Мн., 1992.

20. Гаджиев К.С. Политическая наука. 2-е издание. – М., 1995.

21. Гл.: Юхо Я.А. Паходжанне дзяржавы на Беларусі // Спадчына. – 1990. – № 4; Ён жа. Узнікненне дзяржавы і яе сутнасць // Беларускі гістарычны часопіс. – 1997. – № 3.

22. Горский А.А. О переходном периоде от классового общества к феодальному у восточных славян // Советская археология. – 1998. – № 2.

23. Пьянков А.П. Происходжение общественного и государственного строя Древней Руси. – Мн., 1980.

24. Повесть временных лет. Ч. І. – М., 1950.

25. Падраб. гл.: Горский А.А. Русь в конце Х – начале ХІІ веков: территориально-политическая структура (“земли”, “волости”)//Отечественная история. – 1992. - №4.

26. Повесть временных лет. Ч. ІІ.

27. Ермаловіч М. Старажытная Беларусь. Полацкі і Новагародскі перыяды. М. Ермаловіч, як і некаторыя іншыя гісторыкі, лічыць, што князі ў Полацку былі і да Рагвалода. Аб гэтым сведчыць і летапіс пад 907 г., дзе сказана, што ў гарадах (сярод якіх быў і Полацк), “седяху велиции князи под Ольгом сущи”.

28. Повесть временных лет. Ч. ІІ. – М., 1950.

29. Повесть временных лет. Ч. І.

30. Гл.: Турчинович И.В. Обозрение истории Белоруссии с древнейших времен. – Мн., 2000.

31. Уладзімр, як вядома, нарадзіўся ад ключніцы, г.зн. не зусім княжацкай крыві, як Яраполк. Па старажытнаму звычаю жонка ў першую ноч разувала мужа. Такі звычай існаваў на Беларусі доўгі час. Яго зафіксаваў і летапісец.

32. Падраб. гл.: Семянчук Г. Полацк і Ноўгарад у ІХ – ХІІІ стст.//Гісторыя, культуралогія, мастацтвазнаўства. Матэрыялы ІІІ Міжнароднага кангрэса беларусістаў “Беларуская культура ў дыялогу цывілізацый” (Мінск, 21-25 мая, 4-7 снежня 2000 г.). – с.16-23.

33. Ігнатоўскі У.М. Кароткі нарыс гісторыі Беларусі. – Мн., 1991.

34. Повесть временых лет. Часть 1. Падраб. гл.: Макушнікаў А.А. Бітва 984 г. на рацэ Пяшчане і летапісны шлях “у радзімічы” // Гістарычна-археалагічны зборнік. 1995. - № 7. – с. 202 – 213.

35. Цыт. па: Тихомиров М.Н. Древняя Русь. – Мн., 1975.

36. Грушевский М. Иллюстрированная история Украины. – Киев, 1997.

37. Леонтьев К. Византия и славянство. // Записки отшельника. – М., 1992.

38. Круглый стол: Древнерусское единство: парадоксы восприятия // Родина 2002, № 11 – 12.

39. Фроянов И. Князь как общинный чиновник // Родина. - № 9. – 2002. Аб поглядах гісторыкаў на дзяржаўна-палітычны лад Кіеўскай Русі, гістарыяграфію гэтага пытання падраб. гл.: Поляков А.Н. Древнерусская цивилизация: основы политического строя // Вопросы истории. – 2007. - №3. – с.50-69.

40. Падраб.гл.: Семянчук Г.Н. Пачатковы этап фарміравання Полацкай зямлі (ІХ – Х стст.). // Весці АН БССР. Серыя грамадскіх навук. – 1991. - № 3. – с. 66 – 74; Ён жа. Формирование границ Полоцкой земли в ХІ веке. // Археология и история Пскова и Псковской земли. – 1989. – Тезисы докладов научно-практической конференции. Псков, 1990. – с.53-55; Ён жа. Полацкая зямля ў ХІІ – першай палове ХІІІ ст. (змены ў адміністратыўна-палітычнай і тэрытарыяльнай структуры) // Весці АН БССР. Серыя грамадскін навук. – 1992. - № 3-4. – с.41 – 44. Неабходна адзначыць, што ў працэсе фарміравання дзяржаўнай тэрыторыі княстваў вызначылася і само разуменне граніц такіх тэрыторый. Гэта знайшло адлюстраванне ў такіх тэрмінах, як “межа”, “рубеж”. Гл.: Л. Алексеев А.В. О топонимах “межа” и “рубеж” в Восточной Европе // Славяне и Русь. – М., 1986.

41. Алексеев Л.В. Полоцкая земля (Очерки истории Северной Беларуси) в ІХ – ХІІІ вв. – М., 1996.

42. Греков Б.Д. Киевская Русь. – М., 1953.

43. Стависский В. Полоцкие князья в системе организации власти над Русской земей в ХІ в. // 1125-летие Полацка. – Полоцк, 1987.

44. Левко О.Н. Два уровня полоцко – киевских военно-политических конфликтов в ІХ – ХІІ веках // Беларусь – Украіна: гістарычны вопыт узаемаадносін. Матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі. Мінск, 18 – 19 сакавіка 2003 г. – Мн., 2004.

45. Падраб.гл.: Назаренко А.В. Родовой сюзеренитет Рюриковичей над Русью (Х – ХІ вв.) // Древнейшие государства на территории СССР. – М., 1958. – с.156; Трэба вылучыць і працы украінскіх і беларускіх гісторыкаў: Толочко А.П. Князь в Древней Руси: власть и собственность, идеология – Киев, 1992; Заяц Ю.А. Полоцкий князь Всеволод и Ярославичи в 1065 – 1066 гг.: от Пскова до Белогорода // Гістарычна-археалагічны зборнік. – Мн., 1994. - № 4. – с.91 – 93; Ён жа. Правовой аспект взаимоотношений князей полоцкого и киевского домов (985 – 1129 гг.) // Беларусь – Украіна: гістарычны вопыт узаемаадносін. Матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі. Мінск, 18 – 19 сакавіка 2003 г. –с.59-63; Марзалюк І.А. Вытокі гістарыяграфічных версій сярэдневяковай Беларусі // Гісторыя, культуралогія, мастацтвазнаўства. Матэрыялы ІІІ Міжнароднага кангрэса беларусістаў “Беларуская культура ў дыялогу цывілізацый” (Мінск, 21-25 мая, 4-7 снежня 2000 г.). – с.76-82.

46. Рукавишников А.В. Почему полоцкие князья были сосланы в Византию: свидетельства источников. // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. – М., 2003. - № 2 (12).

47. Больш падрабязней аб узаемаадносінах Полацка і Кіева ў гэты перыяд глядзі: Ермаловіч М. Старажытная Беларусь: Полацкі і Навагародскі перыяды. с.180 – 195; Загарульскі Э.М. Заходняя Русь: ІХ – ХІІ стст. Вучэбны дапаможнік. – Мн., 1998. – с.72-93.

48. Богданов В.П., Рукавишников А.В. Взаимоотношения полоцких и смоленских князей в ХІІ – первой трети ХІІІ века. // Вопросы истории. – 2002. - № 10.

49. Алексеев Л.В. Полоцкая земля (Очерки истории Северной Беларуси) в ІХ – ХІІІ стст.

50. Штыхов Г.В. Киев и города Полоцкой земли. // Киев и западные земли Руси в ІХ – ХІІІ вв. – Мн., 1982.

51. Загарульскі Э.М. Заходняя Русь: ІХ – ХІІІ стст. Вучэбны дапаможнік.

52. Ткачоў М. Напісанае застаецца. // Ермаловіч М. Старажытная Беларусь. Полацкі і Навагародскі перыяды.

53. Королюк В.Д. Западные славяне и Киевская Русь. – М., 1964. – с.76; Пашуто В.Т. Внешняя политика Древней Руси. – М., 1986. – с.34.

54. Лысенко П.Ф. Города Туровской земли. – Мн., 1974. – с.22; Іоў А. Турава – Пінскае княства // Беларуская думка. – 1992. - № 5.

55. Лысенко П.Ф. Киев и Туровская земля. // Киев и западные земли Руси в ІХ – ХІІІ вв.

56. Там жа.

57. Падраб. гл.: Алексеев Л.В. Смоленская земля в ІХ – ХІІІ вв. Очерки истории Смоленщины и Восточной Белоруссии. – М., 1980; Ткачоў М.А., Трусаў А.А. Старажытны Мсціслаў. – Мн., 1992.

58. Макушников О.В. В поисках древнего Гомеля. – Гомель, 1994. Ён жа. Памятники эпиграфики и сфрагистики из летописного Гомеля // Гістарычна – археалагічны зборнік № 15. – Мн., 2000. – с.73-75.

59. Больш падрабязныя матэрыялы аб Беларускім Панямонні, Навагародскай зямлі можна знайсці ў кн.: Зверуго Я.Г. Верхнее Понёманье в ІХ – ХІІІ вв. – Мн., 1989; Ермаловіч М. Старажытная Беларусь. Полацкі і Навагародскі перыяды. – с.307-310. Ён жа. Збіраў землі беларускі Новагародак. // Беларуская мінуўшчына. – 1993. – № 2. – с.9-12. і інш.

60. Цыт. па: Кучкин В.А. Формирование и развитие государственной территории восточных славян в ІХ – ХІІІ вв. // Отечественная история. – 2000. - № 3.

61. Там жа.

62. Там жа.

63. Левко О.Н. Средневековые территориально–административные центры Северо – восточной Беларуси. Формирование и развитие; Яна ж. Раздрабленне тэрыторыі Полацкай зямлі на княствы–удзелы. // Гістарычна-археалагічны зборнік. – 2000. - № 15. – с. 116-122. Гл. таксама: Заяц Ю.А. Менская зямля: этапы фарміравання. // Беларускі гістарычны часопіс. – 1993. - № 4. – с.8.

64. Рыбаков Б.А. Киевская Русь и русские княжества. – М., 1982.

65. Ермаловіч М. Беларуская дзяржава Вялікае княства Літоўскае. – Мн., 2000. Для больш шырокага азнаямлення з пытаннямі раздробленасці беларускіх зямель рэкамендуюцца наступныя публікацыі: Заяц Ю.А. Земли-княжения и уделы периода фодальной раздробленности на территории Беларуси в иссследованиях историков и археологов. // Сучасныя праблемы гістарыяграфіі гісторыі. Матэрыялы Рэспубліканскай навукова-практычнай канферэнцыі 28 лістапада 2003 г. Частка 1. – Мн., 2003. – с.15; Віданава І.А. Актуальныя праблемы перыяду феадальнай раздробленасці беларускіх зямель. // Веснік БДУ. Серыя 3. – 2002. - № 1. – с.10; Быкаў В. Эканамічныя прычыны феадальнай раздробленасці Старажытнай Русі // Беларускі гістарычны часопіс. – 1997. - № 4.

66. Доўнар-Запольски М.В. Гісторыя Беларусі. – Мн., 1994.

67. Падраб. гл. Штыхаў Г.В. Старажытныя дзяржавы на тэрыторыі Беларусі. – Мн., 2002.

68. Штыхаў Г. Дзяржаўны лад у Полацкім княстве (ІХ – ХІІІ стст.). // Гісторыя і археалогія Полацка і Полацкай зямлі (матэрыялы ІІІ Міжнароднай навуковай канферэнцыі. 21-23 красавіка 1997 г.). – Полацк, 1998.

69. Ганцова С.К., Чамярыцкі В.А., Штыхаў Г.В. Сведкі беларускай міншўшчыны (Зборнік дакументаў і матэрыялаў па гісторыі Беларусі VI – XV стст.). – Мн., 1996.

70. Барвенава Г. Парадна-цырыманіяльны княжацкі строй на Бларусі ў Х – ХІІІ стст. // Гісторыя Беларусі: новае ў даследаванні і выкладанні. Матэрыялы Рэспубліканскай навукова-практычнай канферэнцыі 27 сакавіка 1999. Частка 2. – Мн., 1999.

71. Ляўко В. Раннесярэднявечнае грамадства на тэрыторыі Беларусі (структура, служылыя арганізацыі, павіннасці). // Штогоднік Інстытута гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, 1999. – Мн., 1999.

72. Горский А. Дружинное государство. // Родина. – 2002. - № 9. Трэба, аднак, заўважыць, што сучасныя даследчыкі ўказваюць і на важную ролю гараджан у складзе і дзейнасці дружыны. “Скорее всего, - піша А.Н. Палякоў, - княжеская дружина в собственном смысле – это не личное его войско, и вообще не войско, а городская старшина (старейшие люди), которые, вместе с князем, принимали участие в управлении государством”. Гл.: Поляков А.Н. Древнерусская цивилизация: основы политического строя // Вопросы истории. – 2007. - №3. – с. 62.

73. Штыхаў Г.В. Князь і веча ў сярэдневяковым Друцку. // Древнему Друцку 1000 лет. Материалы к научно-практической конференции. – Витебск, 2001.

74. Цыт. па: Рукавишников А.В. Об организации власти в Полоцке в конце XII – середине XIII века. // Вопросы истории. – 1999. - № 3.

75. Штыхаў Г.В. Старажытныя дзяржавы на тэрыторыі Беларусі.

76. Рукавишников А.В. Об организации власти в Полоцке в конце XII – середине XIII века. // Вопросы истории. – 1999. - № 3.

77. Ласкавы Г.В. Склад войска ў Полацкай зямлі ў ХІ – ХІІІ стст. // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў (Мінск, 3-5 лютага 1993 г.). Тэзісы дакладаў і паведамленняў. Частка 1. Гісторыя Беларусі.

78. Падраб. гл. Юхо Я.А. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Беларусі. – Мн., 1992.

Дата добавления: 2015-06-25