Умовы і фактары развіцця культуры, яе важнейшыя дасягненні 1 страница

Калі мы гаворым аб культуры, мы маем на ўвазе перш за ўсё духоўную сферу. Але паняцце “культура” мае больш шырокае значэнне, у ім адлюстроўваюцца дасягненні ва ўсіх сферах чалавечай дзейнасці. Таму ў паняцце “культура” уваходзіць усе тое, што зроблена рукамі і розумам чалавека. Культура – гэта агульны вынік намаганняў людзей, якія пражываюць у межах той ці іншай краіны ў пэўны гістарычны перыяд. У ёй выяўляецца творчы патэнцыял народа, асаблівасці самой эпохі, змены ў грамадскім жыцці.

Усё гэта мы павінны ўлічваць, вывучаючы і культуру сярэдневяковай Беларусі. Яна, як мы ўбачым, не толькі паднялася на новую ступень у сваім развіцці, але набыла і новыя якасці, новыя рысы, ўласцівыя таму перыяду. Праўда, гісторыкі па-рознаму ацэнваюць этнічны характар той культуры. Адны лічаць яе часткай старажытнарускай культуры, другія разглядаюць яе як культуру беларускую. Адпаведна выкарыстоўваюцца і розныя паняцці: “культура заходніх зямель Русі”, “беларуская культура”, “старабеларуская культура”.

На наш погляд, больш дакладна адлюстроўвае асаблівасці таго гістарычнага перыяду паняцце “культура беларукіх зямель”, таму што ўласна беларуская культура, г.зн культура беларускага этнасу, склалася пазней. Разам з тым у тэрытарыяльна-геаграфічным сэнсе могуць выкарыстоўвацца і такія паняцці, як “беларуская культура”, “старабеларуская ці старажытнабеларуская культура”, тым больш, што ўжо ў раннім сярэднявеччы ў развіцці культуры беларускіх зямель сталі намячацца асаблівасці. На гэта яшчэ ў 20-я гады мінулага стагоддзя звярнуў увагу вядомы беларускі мастацтвазнаўца М.Шчакаціхін, які адзначаў, што хоць старажытнабеларуская култура і не мела самастойнасці, яна была цесна прывязана да пэўнай тэрыторыі, якая ў сваіх асноўных граніцах супадала з этнагарафічнай тэрыторыяй сучаснай Беларусі. “Такім чынам, - пісаў ён, - у чыста тэрытарыяльным сэнсе яна можа быць выдзелена як старабеларуская...” [22,с.14].

Культура, як ужо адзначалася, развіваецца не сама па сабе, яна адлюстроўвае агульныя зрухі, якія адбываюцца ў грамадстве, у матэрыяльным і духоўным жыцці людзей. Гэта адносіцца і да культуры беларускіх зямель сярэдневяковага перыяду. Поспехі ў развіцці вытворчых сіл, зараджэнне і станаўленне дзяржаўнасці, фарміраванне новых, феадальных адносін –усе гэта з’явілася аб’ектыўнай асновай для паскарэння культурнага прагрэсу на землях Беларусі. Прычым стала змяняцца светаразуменне людзей, іх светапогляд і мараль, што звязана было з распаўсюджваннем хрысціянства, якое паступова выцесніла язычніцтва (паганства).

Язычніцтва, як вядома, зарадзілася ў глыбокай старажытнасці і на працягу доўгага часу было пануючай рэлігіяй на ўсіх усходнеславянскіх землях. Славяне, як адзначаў летапісец, “неведующие закона Божиа, но творяху сами себе закон”. Яно было даволі складанай сістэмай рэлігійных прадстаўленняў і міфалагічных сістэм, меўшых да таго ж пэўныя племянныя адрозненні, што зафіксавана ў пахавальным інвентары [23,с.78]. Для язычніцтва было характэрна “многобожие”, хоць сваім вярхоўным богам славяне лічылі Пяруна – бога грома і маланкі. Вельмі распаўсюджаны быў ва ўходніх славян і сямейна-родавы культ шанавання продкаў, абагаўленне прыроды, тады ж склаліся і розныя святы і абрады, народны каляндар і іншыя прадстаўленні [24,с.80-84].

Але змены, якія адбыліся на ўсходнеславянскіх землях ужо ў раннім сярэднявеччы патрабавалі новага асэнсавання прыродных і грамадскіх з’яў, новай маралі, абрадавай сістэмы і ім якраз адпавядала хрысціянская рэлігія, распаўсюджаная ў многіх краінах. Такім чынам, змена язычніцкіх рэлігійных прадстаўленняў хрысціянскімі была гістарычна абумоўлена і станавілася непазбежнай.

Аб тым, як праходзіла хрысціянізацыя Старажытнай Русі, у тым ліку і беларускіх зямель, створана шматлікая літаратура, таму няма неабходнасці падрабязна спыняцца на гэтым пытанні. Трэба, аднак, адзначыць, што даследаванні апошніх гадоў дазволілі па-новаму паглядзець як на гісторыю распаўсюджвання хрысціянства на землях Беларусі, так і на ролю гэтай рэлігіі ў жыцці людзей. Стала зусім відавочна, што хрысціянізацыя Беларусі не была адначасовым і спецыяльна арганізаваным актам, а прадстаўляла складаны, супярэчлівы і працяглы працэс, які зацягнуўся, нягледзячы на падтрымку дзяржаўнай улады, да ХІІІ і нават, на думку некаторых гісторыкаў, да XIV стст. [25]. Ёсць падставы таксама сцвярджаць, што распаўсюджваннем хрысціянскай рэлігіі на землях Беларусі займаліся не толькі святары, якіх накіроўваў Кіеў, але і місіянеры з Візантыі непасрэдна ад імя канстанцінопальскага патрыярха, іншых еўрапейскіх краін. Пры гэтым ўжо тады, як адзначалася вышэй, была зроблена спроба распаўсюдзіць на беларускіх землях хрысціянства і па рымскаму ўзору, г.зн. каталіцызм. Яна была звязана з дзейнасцю епіскапа Калабржэскага Рэйнберна – духоўніка дачкі польскага караля Баляслава (яна была жонкаю тураўскага князя Святаполка), які “ревностно вел свою проповедь в подвластной Святополку Туровской земле” [26,с.35]. Гісторыкі не выключаюць таго, што ў Тураве удалось заснаваць першую на тэрыторыі Беларусі каталіцкую кафедру [27]. Важнай падзеяй, якая паскорыла распаўсюджанне хрысціянства на Беларусі, стала адкрыццё ў 992 г. Полацкай епіскапіі. Менавіта з гэтай даты бярэ свой пачатак праваслаўе на Беларусі, 1000-годдзе якога адзначалася не так даўно ў нашай краіне. Нажаль, аб дзейнасці полацкіх іерархаў (епіскапаў) нам вядома вельмі мала. Магчыма першым з іх быў Нікіфар, у крыніцах названы яшчэ 7 іерархаў (маецца на ўвазе дамангольскі час) [28,с.47]. Некалькі пазней была адкрыта і другая праваслаўна-хрысціянская епіскапія – у Тураве. Першым тураўскім епіскапам быў Іоакім [29,с.47]. Адначасова будаваліся і хрысціянскія цэрквы, храмы, яны сталі асноўнымі культавымі цэнтрамі, з’явіліся на тэрыторыі Беларусі і манастыры.

Распаўсюджванне хрысціянства на землях Старажытнай Русі, безумоўна, стала важнай гістарычнай падзеяй. Яно спрыяла ўмацаванню дзяржаўнасці, станоўча адбілася на сацыяльна-эканамічных працэсах, развіцці культуры, праз яго ўсе ўсходнеславянскія землі сталі ўцягвацца ў агульнаеўрапейскую цывілізацыю, і, ў прыватнасці, далучацца да візантыйскай культуры. Асабліва вялікую ролю адыграла хрысціянства ў распаўсюджанні пісьменнасці, у развіцці кніжнай справы, мастацтва, архітэктуры, жывапісу, грамадскай думкі.

Разам з тым хрысціянская рэлігія, выціснуўшы язычніцтва ці змяніўшы яго, стала ідэалагічнай асноваю ўсяго духоўнага жыцця людзей. Мы не можам зразумець культуру беларускіх зямель таго часу, як і наступных перыядаў, не улічваючы рэлігіі, ролі царквы. І светапогляд, і нораў, і побыт людзей, усё іх штодзенннае жыццё, духоўнасць так ці інакш былі звязаны з рэлігіяй. Тады, на думку гісторыкаў, адбыўся “гигантский нравственно-психологический переворот в сознании восточных славян…”[30,с.41], што паскорыла і развіццё культуры.

З другога боку, нельга перабольшваць факт прыняцця хрысціянства ў гістарычным развіцці ўсходнеславянскіх зямель, разглядаць яго ў якасці адзінай і вызначальнай крыніцы грамадскага і культурнага прагрэсу. Такой думкі ў дадзеным пытанні прытрымліваюцца многія багасловы і гісторыкі хрысціянскай царквы, якія спрабуюць прадставіць культуру ўсходніх славян да прыняцця хрысціянства амаль што не ў нулявым стане. Вось як пісаў протаіерэй Г.Флароўскі: “История русской культуры начинаетсяа с крещения Руси. Языческое время остается за порогом истории” [31,c.34]. А што такое “языческое время”? Гэта – тысячагодняя гісторыя развіцця славянства, і хіба можна выкінуць яе, вывучаючы культуру?

Да Х ст., г.зн. яшчэ да часу распаўсюджвання хрысціянства ва ўсходніх славя і іншых пляменаў, якія знаходзіліся ва Усходняй Еўропе, адбыліся істотныя змены. Яны, як паказана было вышэй, назіраліся і ў гаспадарча-эканамічнай сферы, і ў сацыяльных адносінах, і ў духоўным жыцці. Без гэтых змен не змагло б распаўсюдзіцца і само хрысціянства, таму што для яго зацверджання неабходны былі пэўныя перадумовы.

З утварэннем жа княстваў, пераходам да феадалізму грамадскі прагрэс ва ўсходніх славян яшчэ больш паскорыўся, што знайшло адлюстраванне і ў развіцці культуры, у тым ліку і ў рэлігійным светапоглядзе людзей. Язычніцтва, звязаныя з ім вераванні, ужо пераставалі задавальняць запатрабаванні чалавека, грамадства, дзяржавы. Такім запатрабаванням лепей адпавядала хрысціянства, і яно распаўсюдзілася па ўсёй Старажытнай Русі, у тым ліку і па тэрыторыі Беларусі.

Такім чынам, вывучэнне культуры Беларусі мы не можам адрываць ад хрысціянскай рэлігіі, яна стала асноўнай формай грамадскай свядомасці таго часу і аказала вялізны ўплыў на духоўнае жыццё мясцовага насельніцтва.

Што ж новага з’явілася ў развіцці культуры беларускіх зямель? Перш чым адказваць на гэта пытанне, трэба заўважыць, што культура беларускіх зямель сярэдневяковага перыяду сваімі вытокамі, гістарычнымі караням была звязана з першабытным ладам і мела ўсходнеславянскую этнічную аснову. Колькі б мы не гаварылі аб уплыве балтаў ці іншых этнічных груп на этнагенез беларусаў, а значыць, і на іх культуру, усё ж славянскія рысы з’яўляюцца вызначальнымі. Асабліва добра яны назіраюцца ў вуснай народнай творчасці, фальклоры

Вусная народная творчасць – старажытнейшая сфера духоўнага жыцця людзей. У ёй адлюстроўваюцца працоўны вопыт народа, яго ідэалы і ўяўленні, мары, адносіны да рэчаіснасці. Ёсць падставы сцвярджаць, што ва ўсходнеслвянскіх пляменах, яшчэ да зараджэння дзяржаўнасці, з’яўлення княстваў склаліся ўсе асноўныя формы і віды вуснай народнай творчасці, якія захаваліся і працягвалі развівацца ў перыяд Старажытнай Русі. Так, у пісьмовых крыніцах таго часу маюцца звесткі аб народных святах і абрадах, звязаных з працоўным календаром і такімі прыроднымі з’явамі, як зімовае і летняе сонцастаянне, прыход вясны. Гэта былі Каляды, Купалле, Вялікдзень, іншыя святы. Разнастайнымі былі і сямейныя абрады. Яны адлюстроўвалі важнейшыя моманты ў жыцці чалавека: яго нараджэнне, шлюб, смерць.

Значнае месца ў сістэме фальклорных жанраў усходнеславянскіх плямен і княстваў, якія знаходзіліся на тэрыторыі Беларусі, займалі замовы. Узніклі яны ў глыбокай старажытнасці, калі першабытны чалавек адушаўляў прыроду, надаваў магічнае значэнне слову, імкнуўся засцерагчы сябе і дамашнюю жывёлу ад звышнатуральных і незразумелых яму сіл і ўздзеянняў. Змест замоў ахопліваў усю дзейнасць людзей, адсюль і іх разнастайнасць: замовы пры паляванні, земляробстве, жывёлагадоўлі, замовы супраць захворванняў, стыхійных бедстваў і г.д. Шмат замоў было звязана з любоўнымі і сямейнымі адносінамі.

Шырока распасюджаны тады былі і творы гераічнага і казачнага эпасу, розныя паданні, легенды, міфы [32].

Як неад’емная частка культуры, вусная народная творчасць пастаянна ўзбагачалася, папаўнялася новым зместам, адлюстроўваючы змены, што адбываліся ў жыцці грамадства, народа, яго светапоглядзе. Асабліва вялікі ўклад у захаванне і развіцце вуснай народнай творчасц ўносілі жыхары сельскіх пасяленняў, сялянства. І гэта тлумачыцца не толькі тым, што яны колькасна пераважалі, састаўлялі аснову народа, але і ў першую чаргу тым, што значная, калі не большая частка фальклору, прама ці ўскосна звязана была з сельскагаспадарчай працай, з працай земляробаў і жывёлаводаў. Аднак гэта не азначае, што фальклор не меў дачынення да горада. Яго роля ў духоўным жыцці горада, як адзначаюць даследчыкі, была таксама вялікай. Аб гэтым сведчыць шырокае выкарыстанне фальклорных сюжэтаў у летапісах, прававых дакументах, літаратурных творах. Другімі словамі, фальклор быў ўсенародным тварэннем, развіваўся ўсімі слаямі насельнітва, сельскага і гарадскога.

Неабходна адзначыць, што вусная народная творчасць Беларусі, як і іншых старажытнарускіх зямель, мела агульную ўсходнеславянскуб аснову, але і ў гэтай сферы ўжо тады намеціліся пэўныя племянныя адрозненні. Яны зафіксаваны і ў летапісах. Усходнеславянскія плямены, як піша летапісец, “имяху обычаи свои, и законъ отецъ своих и преданья, кождо свой нравъ” [33,с.14]. Гэтыя адрозненні ў далейшым сталі яшчэ больш выразнымі, вызначылі асаблівасці беларускага, украінскага і рускага фальклору.

Не магла не закрануць вусную народную творчасць і новая, хрысціянская рэлігія, якая з’явілася на ўсходнеславянскіх землях з канца Х ст. Яна, можна сказаць, не прыняла яго ў тым выглядзе, у якім гэтая творчасць склалася да таго часу. Больш таго, і гэта пацвярджаюць шматлікія дакументы і даследаванні, хрысціянская царква павяла рашучую барацьбу са звычаямі і абрадамі, маральнымі нормамі, якія скаліся ў перыяд язычніцтва, яны былі аб’яўлены “варварскими”. Аднак цалкам змяніць іх царква не змагла, адбылося зліцце дахрысціянскіх і хрысціянскіх традыцый, што знайшло адлюстраванне як у народных, так і рэлігійных святах і абрадах. Хрысціянства было вымушана ісці на ўступкі, прызнаючы і асвячаючы старыя язычніцкія святы, абрады, святыя месцы і саміх старых язычніцкіх багоў. Так, з прыняццем хрысціянства Пярун пераўтварыўся ў святога Іллю, а яго “гремящая неделя” у “святую неделю”. Волос ці Велес стаў святым Власіем, апекуном жывелы, бог сонца Хорс з яго сонечным канем стаў Ягорам, Іван Хрысціцель зліўся з купальскім язычніцкімі абрадамі, Мокаш стала Параскевай Пятніцай, функцыі апекуна кавалеў Сварога адышлі да святых Кузьмы і Дзям’яна, свята Ярылы стала “всех святским заговеньем”. Асвечаны былі Купала, Троіца, Вялікдзень і іншыя святы і абрады. Пад уздзеяннем язычніцкіх уяўленняў, і ў прыватнасці, жаночых багінь плоднасці і ўрадлівасці у Старажытнай Русі, ў тым ліку і на беларускіх землях, склалася асаблівае шанаванне Багародзіцы. Першыя царкоўныя храмы былі пабудаваны менавіта ў яе гонар. Яны ‘явіліся ў Полацку, Друцку, Мінску. Даследчыкі адзначаюць, што шанаванне Багародзіцы аслабіла нават культ Іесуса Хрыста. Іесус Хрыстос разглядаўся ў старажытнасці “не как божество, а более как мученик, к которому всегда лежала душа русского христианина” [34,с.46]. Усе гэта не змагло не адбіцца на хрысціянскай рэлігіі, вызначыла яе асаблівасці. “Длительный процесс проникновения христианства в древнерусскую среду, - піша Г.Філіст. – сопровождалось взаимопроникновением христианской религиозной культуры и культуры цельной общественной системы, каковой являлось древнерусское общество. На основе взаимопроникновения этих культур формировалось, по сути дела, новая религия – русское православие” [35,с.204]. Хрысціянства як бы славянізавалася, народ прыстасаваў яго да асаблівасцей сваёй матэрыяльнай культуры і нацыянальных традыцый. Але гэты працэс быў доўгі. Што ж тычыцца эпохі Старажытнай Русі, то ўзаемадзеянне двух рэлігійных сістэм – язычніцкай і хрысціянскай – тады было ў многім павярхоўным і нарадзіла яно такую з’яву, як двухвер’е.

Істотна важнай з’явай у гісторыі культуры беларускіх зямель стала распаўсюджанне пісьменнасці. Ёсць пэўныя звесткі аб тым, што ва ўсходніх славян яшчэ да зараджэння дзяржаўнасці і з’яўлення хрысціянства мелася свая сістэма пісьма, аднак у далейшым яна не атрымала развіцця [36,с.13-17]. У аснову славянскай пісьменнасці лягла т.зв. “кірыліца”, азбука, стварэнне якой звязваюць з іменамі хрысціянскіх вучоных-місіянераў братоў Кірыла і Мяфодзія. Пры дапамозе “кірыліцы” пісалі ў Балгарыі, Сербіі, на Русі і ў іншых славянскіх краінах (пранікненне кірыліцкай пісьменнасці гісторыкі звязваюць з эпохай княгіні Вольгі).

Самым старажытным помнікам кірылічнай пісьменнасці, які быў знойдзены на тэрыторыі племяннога саюза крывічоў, лічыцца надпіс “гороухша” (даследчык П.Чарных прапанаваў чытаць гэта слова як “гороухшна”) на гліняным посудзе (амфары) сярэдзіны Х ст. з курганаў пад Смаленскам (магчыма гэта было абазначэнне гарчыцы ці гарчычнага зерня). Другім такім помнікам з’яўляецца свінцовая пячатка з імем полацкага князя Ізяслава, якая датуецца канцом Х ст. Дарэчы, на Рурыкавым гарадзішчы ў Ноўгарадзе знойдзена пячатка і Ефрасінні Полацкай (захоўваецца ў фондах Ноўгародскага гістарычна-археалагічнага запаведніка).

З зараджэннем дзяржаўнасці і распаўсюджаннем хрысціянства магчымасці для развіцця пісьменнасці на тэрыторыі Беларусі яшчэ больш пашырыліся. Прычым пісьменнасць ужо ў ХІ – ХІІІ стст. была распаўсюджана не толькі ў асяроддзі духавенства і феадальных саслоўяў, але і сярод гараджан, тарговых людзей. Аб гэтым сведчаць розныя надпісы (“граффити”), якія выяўлены археолагамі ў розных гарадах Беларусі. Напрыклад, захаваўся надпіс на камні фундамента Полацкага Сафійскага сабора, на цагліне, якая прызначалася для гэтага сабора. Яны датуюцца ХІ ст.

Шмат надпісаў на прасліцах, якія выкарыстоўваліся пры прадзенні. Толькі ў полацкіх гарадах знойдзена 6 такіх прасліц, на якіх маюцца розныя надпісы (“бабино пряслень”, “ника” і іншыя) [37,с.232-233]. У Брэсце выяўлены самшытавы грэбень ХІІІ ст. з выразанымі на ім буквамі алфавіта. На адным баку грэбня выразаны буквы А, Б, В, Г, Д, Е, на другім – Ж, З, І, И, К, Л. Гэта – пакуль першая і адзіная на тэрыторыі Беларусі азбука, прадстаўленая ў такім выглядзе, якая дайшла да нас ад эпохі Старажытнай Русі [38,с152-153].

Да нашых дзён дайшлі і т.зв. “Борисовы камни” з надпісам, які ўвекавечыў імя полацкага князя Барыса Усяславіча – заснавальніка горада Барысава. Яны выяўлены ў рэчышчы Заходняй Дзвіны ніжэй Полацка (чатыры вялікія валуны з высечанымі на іх крыжамі і надпісамі ХІІ ст. “Господи помоги рабу своему Борису”). Яшчэ два такіх камяні ёсць у Вілейскім раёне Мінскай вобласці і ў Талачынскім раёне Віцебскай вобласці. У Аршанскім раёне быў “Рагвалодаў камень”, з надпісам 1171 г. [39,с.230-231]. Трэба адзначыць, што па распараджэнню мясцовых улад ужо ў наш час амаль усе Барысавы камяні былі знішчаны. Толькі адзін з іх удалося перавезці Полацкаму музею і ўстанавіць перад Сафійскім саборам. Яшчэ адзін Барысаў камень знаходзіцца ў Дзяржаўным гістарычным музеі ў Маскве.

На тэрыторыі Беларусі знойдзены і такія важныя і унікальныя пісьмовыя дакументы, як берасцяныя граматы. Першая з іх была выяўлена ў 1959 г. у Віцебску. Праўда, датуецца яна больш познім часам – канцом ХІІІ – пачаткам ХІV стст. Вось тэкст гэтай граматы: “От Степана к Нежилу. Если ты продал одежду, то купи мне жита за 6 гривен. А когда чего не продал, то пришли мне в наличности. Когла же продал, то, добродей мой, купи мне жита” [40,с.76].

Другая берасцяная грамата знойдзена ў Мсціслаўле ў 1980 г., датуецца яна канцом ХІІ ст. З яе тэкста захаваліся толькі два радкі, у першым гаворыцца пра пшаніцу на 4,5 грыўны, у другім – аб нейкім Сямёне [41,с.428]. Берастой ў ХІІ – ХІІІ стст. шырока карысталіся ўсе жыхары Старажытнай Русі, і граматы, зробленыя з іх, не захаваліся ці пакуль не знойдзены ў іншых гарадах Беларусі. На суседняй Смаленскай зямлі, напрыклад, вядомы 15 такіх грамат [42,с.139].

У матэрыялах археалагічных раскопак шырока прадстаўлены таксама спецыяльны інструмент, з дапамогай якога наносіліся пісьмовыя знакі на берасце ці дашчэчках, пакрытых воскам, т.зв. пісалы. Яны выяўлены ў Мінску (6), Друцку (3), Браславе (2), Навагародку, Тураве, Брэсце, іншых беларускіх гарадах, таксама ў Смаленску (больш за 60). Гісторык А.Мядзведзеў апісаў 166 “писал” [43,с.64-72].

Можа ўзнікнуць пытанне: як жа людзі таго часу станавіліся пісьменнымі, хто іх вучыў, ці існавала якая-небудзь сістэма адукацыі?

Аб сістэме як такой, безумоўна, гаварыць не прыходзіцца, таму што ў той перыяд яна не існавала ні на тэрыторыі Беларусі, ні на іншых ўсходнеславянскіх землях. Але школы тады меліся. Гэта перш за ўсё школы царкоўныя (галоўным чынам пры манастырах), вучыліся таксама і індывідуальна, а ў якасці настаўнікаў выступалі царкоўнаслужыцелі, манахі, свецкія людзі. Развіцце асветы знаходзіла падтрымку і з боку дзяржаўных дзеячаў, князёў. Напрыклад, летапісы адзначаюць асветніцкую дзейнасць полацкага князя Ізяслава, назывюць яго князем-кніжнікам [44]. Такім чынам, ёсць падставы сцвярджаць, што ўжо ў сярэднявеччы пісьменнасць на беларускіх землях была даволі распаўсюджанай з’явай. Безумоўна, мы не павінны пераацэньваць гэту з’яву. Стан пісьменнасці і асветы адлюстроўваў асаблівасці эпохі, самаго грамадства, агульныя дасягненні ў развіцці культуры.

Разам з тым трэба мець на ўвазе і той факт, узровень асветы вызначаецца не толькі сістэмай адукацыі. Важную роль заўсёды адыгрывала і літаратура. Яна таксама ўзнікла ў разглядаемы перыяд і яе развіццё непасрэдна было звязана з тым пад’ёмам у духоўным жыцці грамадства, які наступіў у эпоху Старажытнай Русі.

Характэрнай асаблівасцю літаратуры таго часу быў яе сінкрэтызм, г.зн. пэўная злітнасць, непадзельнаць. Аднак пераважнае значэнне тады на беларускіх землях (як і ва ўсёй Старажытнай Русі) мелі царкоўна-рэлігійныя творы, перакладзеныя з грэчаскай і старабалгарскай моў, у якіх выкладаліся асновы хрысціянскага светапогляду і хрысціянскай маралі, апісанні жыцця хрысціянскіх святых, сачыненні рымскіх і візантыйскіх багасловаў, гістарычныя хронікі, інш. Усе гэтыя кнігі былі рукапісныя. Захавалася, напрыклад, Тураўскае евангелле ХІ ст. – самая ранняя, вядомая навукоўцам кніга, якая была створана ў межах Беларусі. Яна была напісана кірыліцай, прыгожа аформлена. Фрагменты гэтага евангелля выпадкова былі знойдзены сябрамі Віленскай археаграфічнай камісіі ў 1865 г., цяпер яны знаходзяцца ў бібліятэцы АН Літвы [45]. Дайшлі да нас і адрыўкі Полацкага евангелля (канец ХІІ ст.), Аршанскага (канец ХІІ – пачатак ХІІІ стст.).

Адначасова з перакладзенымі кнігамі сталі з’яўляцца і арыгінальныя сачыненні, аўтарамі якіх былі ўражэнцы беларускіх зямель. У іх ліку ў першую чаргу неабходна назваць Ефрасінню Полацкую – унучку полацкага князя Усяслава. Яна фактычна з’яўляецца першай ва ўсходніх славян жанчынай – прапаведніцай хрысціянства і разам з тым і першай жанчынай асветніцай, пісьменніцай. Асветніцкая дзейнасць Ефрасінні Полацкай заключалася не толькі ў тым, што яна асабіста займалася перапіскай і распаўсюджваннем царкоўных кніг, хронік, іншых твораў. У Сафійскім саборы, у якім Ефрасіння пражывала, ёю быў арганізаваны, на думку гісторыкаў, цэлы скрыпторый. Запрошаныя сюды пісцы перапісвалі тыя кнігі, што захоўваліся ў бібліятэцы сабора. Асветніца і сама магла пісаць творы – малітвы, павучанні. Некаторыя даследчыкі небезпадстаўна звязваюць з імем Ефрасінні полацкае летапісанне. Цэнтрамі асветы ў Полацкім княстве сталі манастыры, заснаваныя Ефрасінняй. Трэба сказаць, што Ефасіння Полацкая – першая з жанчын сярод ўсходніх славян, якую царква аб’явіла святой. Прычым такой яе прызнаюць і праваслаўныя, і католікі. Акрамя таго, Ефрасіння лічыцца нябеснай заступніцай Полацка, а таксама і ўсёй Беларусі. Падрабязней аб жыцці і дзейнасці Ефрасінні Полацкай, яе ролі ў развіцці культуры Беларусі можна даведацца з навуковай літаратуры [46].

Глыбокі след ў гісторыі Беларусі, яе культуры пакінуў таксама Кірыла Тураўскі. Яго літаратурная і асветніцкая дзейнасць адносіцца да другой паловы ХІІ ст. Ён нарадзіўся каля 1130 г. у сям’і багатага гараджаніна, быў высокаадукаваным чалавекам. Па прапанове мясцовага князя кіеўскі мітрапаліт узвёў яго на пасаду епіскапа Тураўскага. Гісторыкі лічаць, што Кірыла Тураўскі – буйны для свайго часу пісьменнік. Ён з’яўляецца аўтарам многіх т.зв. “слоў”, прысвечаных многім царкоўным святам, казанняў, павучанняў, малітваў, некаторыя з іх былі напісаны нават у вершаванай форме. Літаратурная слава Кірылы Тураўскага выйшла далёка за межы Беларусі. Яго сачыненні ведалі, перапісвалі, чыталі ў многіх славянскіх краінах. “Славен бысть по всей земле той” – адзначаецца ў жыцціі Кірылы Тураўскага. Але Кірыла Тураўскі вядомы быў не толькі як пісьменнік, аўтар шматлікіх царкоўна-рэлігійных твораў, ён быў і майстэрскім прамоўцам, прапаведнікам. Сучаснікі называлі яго другім Златавустам, які “паче всех воссиял на Руси” [47].

На тэрыторыі Беларусі, як і ў іншых славянскіх землях, шырока вядомы былі творы і яшчэ аднаго буйнога царкоўна-рэлігійнага дзеяча (ён стаў другім мітрапалітам рускага паходжання), пісьменіка, асветніка – Клімента Смаляціча, які нарадзіўся ў Смаленску. Праўда, да нас дайшоў толькі адзіны яго твор – “Пасланне прасвітару Фаме”, але і ён характарызуе Клімента Смаляціча як выключна высокаадукаванага чалавека. Як падкрысліваецца ў летапісе, Клімент Смаляціч “был кнжником и философом, каких на Руси не было еще”. Як кніжнік і царкоўны прапаведнік, быў шырока вядомы і Аўраамій Смаленскі, які жыў у канцы ХІІ – першай палове ХІІІ стст. [48,с.62-65].

Сярод твораў царкоўна-рэлігійнай літаратуры, якія былі распаўсюджаны ў той перыяд на Беларусі, неабходна вылучыць т.зв. “Житии” – творы, ў якіх апісвалася жыцце і дзейнасць хрысціянскіх святых, падзвіжнікаў. Яны з’яўляюцца каштоўнейшымі помнікамі старажытнабеларускай літаратуры. Такім помнікам можна лічыць “Жыціе Ефрасінні Полацкай”. Яно захавалася ў “Четьи Минеи” мітрапаліта Макарыя (XV ст.), але ёсць падставы сцвярджаць, што яно было створана ў канцы ХІІІ ст., праўда, аўтар невядомы. Невядома нам і імя аўтара “Жыція Кірылы Тураўскага”. Безумоўна, гэта былі высокаадукаваныя людзі, якія валодалі літаратурным талентам, добра ведалі герояў сваіх твораў. Так, “Жыціе Аўрамія Смаленскага” напісаў яго вучань Яфрэм. Магчыма, вучнямі, паплечнікамі Ефрасінні Полацкай і Кірылы Тураўскага былі аўтары, якія напісалі іх “Жыція” [49].

Акрамя царкоўна-рэлігійнай літаратуры, на тэрыторыі Беларусі вядомы былі тады і розныя творы свецкага характару, як перакладзеныя, так і арыгінальныя, у тым ліку і творы мастацкай літаратуры. Да ліку апошніх у першую чаргу неабходна аднесці славутае “Слово о полку Игореве”, якое было напісана невядомым аўтарам у ХІІ ст. Гэты твор справядліва ацэньваецца як самае высокае дасягненне мастацкай літаратуры ўсходніх славян ранняга сярэднявечча. Разам з тым ён – “сваеасаблівая энцыклапедыя Старажытнай Русі, багатая крыніца пазнання светапогляду нашых продкаў, іх культуры, побыту, мовы. Яго па праву лічаць і мастацкім шэдэўрам сусветнага значэння” [50,с.335].

Неабходна адзначыць, што “Слово о полку Игореве” мае самае непасрэднае дачыненне да гісторыі Беларусі. І не толькі таму, што ў ім адлюстроўваліся падзеі, якія адбыліся тут, паказаны рэальныя гістарычныя асобы. Ёсць даволі пераканаўчыя сведчанні таго, што гэты твор быў створаны на тэрыторыі Беларусі. Думка аб беларускім паходжанні “Слова о полку Игореве” была выказана ўжо ў ХІХ ст., і яе падзялялі як гісторыкі, так і пісьменнікі, літаратуразнаўцы.

Так, гісторык К.Калайдовіч адзначаў са спасылкай на тых, хто бачыў арыгінал “Слова” (яго, як вядома, адкрыў А.Мусін – Пушкін у канцы XVIII ст.), “што той быў пісаны ў ліст беларускім почыркам”. Украінскі даследчык Е.Паўленка лічыць, што тэкст “Слова о полку Игореве” склаў гродзенскі князь Ізяслаў Васількавіч, гэта было яго пісьмо з Галіча [51]. Гісторык Б.Зотаў прыйшоў да высновы, што аўтарам “Слова о полку Игореве” мог быць Кірыла Тураўскі; гэту выснову ен абгрунтаваў у артыкуле, які змешчаны быў у 1989 г. у часопісе “Вопросы истории” [52].

Меркаванне аб беларускім паходжанні “Слова о полку Игореве” выказвалі і такія вядомыя польска-беларускія пісьменнікі, як З. Даленга-Хадакоўскі, У.Сыракомля, яны з’яўляюцца аднымі з першых даследчыкаў гэтага твору. Глыбокі аналіз “Слова” даў у сваіх лекцыях, прысвечаных славянскай літаратуры, А.Міцкевіч. “До тех пор, - гаварыў ен, - пока неизменными остаются славянская природа и славянский характер, поэма эта по праву будет считаться национальной и благодаря своей правдивости сохранит в известной мере свою актуальность” [53,с.14].

Трэба заўважыць, што “Слово о полку Игореве” неаднаразова перакладалася на беларускую мову. Першыя такія пераклады належаць пяру Янкі Купалы і Максіма Гарэцкага. Я.Купала здзейсніў таксама адзін з найлепшых у славянскім свеце вершаваны пераклад “Слова”. Даследчыкі адзначаюць, што таленавіта і вельмі блізка да арыгіналу пераўвасобіў старажытны твор па-беларуску Рыгор Барадулін [54,с.43].

Састаўной часткаю літаратурнага працэсу, які развіваўся тады на Беларусі, было летапісанне. Яно вялося, на думку гісторыкаў, у Полацку, Тураве, а магчыма і ў Новагародку. Полацкім летапісам, як вядома, карыстаўся расійскі гісторык В. Тацішчаў. Належала яна П.Яропкіну, удзельніку змовы А. Валынскага. Не выключаецца, што летапісаннем у Полацку магла займацца Ефрасіння. Бібліятэка, якая мелася ў Полацкім Сафійскім саборы і ў якой працавала Ефрасіння, была разрабавана ў 1579 г., у час Лівонскай вайны. Аб тым, што ў ёй меліся і летапісы, сведчыў сакратар польскага караля Стэфана Баторыя Р. Гейдэнштэйн. “В глазах образованных людей, - адзначаў ён, апісваючы разгром Полацка, - почти не меньшую ценность, чем вся остальная добыча (!) имела найденная там библиотека. Кроме летописей (падкрэсл. намі - П.Дз.), в ней было много сочинений греческих отцов церкви...” [55,с.135]. Полацкія летапісы, якія захоўваліся ў Сафійскім саборы, маглі трапіць і ў рукі П. Яропкіна. Аднак старажытнабеларускія летапісы не захаваліся [56,с.90 - 98].

Як адзначалася вышэй, пісьменнасць на беларускіх землях развівалася на аснове “кірыліцы”, якая вызначала характар і асаблівасці літаратурнай мовы таго часу. Гэта была стараславянская або царкоўнаславянская мова, зразумелая кожнаму славяніну, які прыняў хрысціянства па грэка-візантыйскаму абраду. Разам з тым на базе народных гаворак паступова стала нараджацца і ўласна беларуская мова, элементы якой бачны ў пісьмовых крыніцах ХІІІ ст. У ліку такіх крыніц вучоныя вылучаюць Смаленскую грамату 1229 г., Полацкія граматы ХІІІ ст. Беларускія словы сустракаюцца і ў творах Клімента Смаляціча (“сябры”, “ляда”, “пожні”), а таксама ў “Жыцці Аўраамія Смаленскага” (“настаўнік”, “злодий”, “потреба”, “вельми” і інш.). Асаблівасці, якія ўласцівы беларускай мове, найбольш выразнымі былі ў падзвінска-падняпроўскім раёне і, у прыватнасці, у раёне Полацка і Смаленска – буйнейшых культурных цэнтрах таго часу, дзе ўзнік мясцовы, смаленска-полацкі дыялект. Такога пункту гледжання ў гэтым пытанні прытрымліваліся А. Сабалеўскі, Я. Карскі і іншыя.

Якасна новыя моманты да сярэдзіны ХІІІ ст. вызначыліся і ў такой сферы культуры, як мастацтва. Яны асабліва заметны ў архітэктуры, развіцце якой было звязана не толькі з драўляным, але і з мураваным будаўніцтвам.

Дата добавления: 2015-06-25