Грамадска-палiтычны рух у Беларусi у першай палове 19 ст. Паустанне 1830-1831 гг

Ліквідацыя Рэчы Паспалітай, ідэі французскай рэвалюцыі, падзеі вайны 1812 г. аказалі вялікі ўплыў на развіццё грамадска-палітычнага руху на землях Беларусі. Шляхецкая інтэлігенцыя, вучнёўская моладзь, незадаволеныя часткамі Рэчы Паспалітай, аб'ядноўваліся ў гурткі і таварыствы для выпрацоўкі і ажыццяўлення сваіх сацыяльных і нацыянальных ідэалаў. Ідэйна і, часткова, арганізацыйна яны былі звязаны з польскім грамадскім рухам, кантактавалі з перадавымі людзьмі Расіі.

Адным з першых тайных таварыстваў была «Віленская асацыяцыя», якая распрацавала ў 1797 дакумент - «Акт віленскага паўстання», у якім ставілася мэта аднаўлення Рэчы Паспалітай на аснове канстытуцыі 3 мая 1791 г. Яна мела свае аддзялення ў Брэсце, Кобрыне. Гродне, Мінску і іншых гарадах. Члены гэтай арганізацыі былі арыштаваныя, асуджаныя, пазбаўленыя шляхецкага звання і адпраўленыя ў Сібір.

У 1817 г. у Віленскім універсітэце па ініцыятыве студэнтаў Адама Міцкевіча, Томаша Зана, Яна Чачота было створана «Таварыства філаматаў», якое мела свае аддзялення ў Свіслацкай гімназіі, Полацкім пiярскiм вучылішча і іншых навучальных установах. Яны прапагандавалі ідэі роўнасці і свабоды. Будучыня Беларусі бачылі ў ліквідацыі прыгону, увядзенні канстытуцыйнай формы кіравання. У 1825 г. гэтыя грамадства былі раскрытыя, сто чалавек арыштавана, шмат хто быў пасаджаны ў турму і сасланыя ў Сібір.

У Беларусі атрымала пэўны водгук і падтрымку рух дзекабрыстаў. Дзекабрысты, у сваю чаргу, сачылі за развіццём польскага нацыянальна-вызвольнага руху і спрабавалі наладзіць сувязь з якія ўзніклі ў 1821 г. польскім «Патрыятычным таварыствам», якое мела свае аддзялення ў Беларусі. Правае крыло "Таварыства" ішло на саюз з дзекабрыстамі пры ўмове, што Польшчы будуць вернутыя ўсе землі ў межах 1772. Улетку 1823 «Паўднёвае таварыства» дзекабрыстаў зноў паспрабавала ўсталяваць сувязь з аддзяленнямі «Таварыства» у Беларусі. Разлічваючы на ​​іх дапамогу, дзекабрысты распрацоўвалі план паўстання ў Бабруйску і арышту цара ў час агляду воінскіх частак, але з-за непадрыхтаванасці і рознагалоссяў у кіраўніцтве гэты план не быў ажыццёўлены.

У 1823 г. філамат М. Рукевіч стварыў у мястэчку Бранск Беластоцкага павета тайнае таварыства дзекабрысцкага тыпу «Ваенныя сябры», у якім адну з галоўных роляў гуляў капітан К. Iгельстром. Яно аб'ядноўвала афіцэраў літоўскага корпуса, мясцовых чыноўнікаў, шляхты, навучэнкі моладзь. Складалася таварыства з трох прыступак. У першую («Ваенныя сябры») уваходзілі кіраўнікі грамадства і афіцэры, у другую («Згода») - грамадзянскія асобы, у трэцюю («Заряне») - навучэнцы Свіслацкай і Беластоцкай гімназій. 24 снежні 1825 таварыства «Ваенных сяброў» сарвала цырымонію прысягі на вернасць Мікалаю I. Спроба паўстання была спынена, а яе арганізатары арыштаваныя. У лютым 1826 г. у Бабруйску падчас агляду палка прапаршчык С. Трусаў, агаліўшы шпагу перад салдацкім ладам, заклікаў са зброяй у руках выступіць за свабоду, супраць цара-тырана. Аднак падняць салдат на паўстанне не ўдалося.

У адказ на гэтыя падзеі ў Беларусі царскі ўрад Мікалая I пачаў праводзіць рэпрэсіўную палітыку. Ва ўсіх чыноўнікаў сталі браць падпіску аб палітычнай добранадзейнасці і ня прыналежнасці да тайным таварыствам. Шэраг ахоўна-паліцэйскіх мер быў зроблены ў адносінах да навучальных устаноў. Аднак грамадска-палітычны рух здушыць не ўдалося.

У лістападзе 1830 г. у Варшаве пачалося шляхецкае паўстанне, кіраўнікі якога ставілі асноўнай мэтай аднаўленне Рэчы Паспалітай у межах 1772 г. Падрыхтоўка паўстання ў Беларусі ажыццяўлялі польская і апалячаная шляхта, польская інтэлігенцыя, студэнты, чыноўнікі, афіцэры-палякі, каталіцкае і ўніяцтва духавенства, эмісары ​​Каралеўства Польскага. У пачатку 1831 для падрыхтоўкі паўстання ў Беларусі быў створаны Віленскі цэнтральны паўстанцкі камітэт, які апынуўся малодейственным і нерашучым. Агульнага кіраўніцтва паўстаннем у Беларусі не было, яно праходзіла раздробленасць, па паветам. Сяляне і мяшчане не жадалі ісці ў паўстанцкія атрады, так як і гаворкі не ішло аб вырашэнні іх сацыяльных праблем, да таго ж актыўную прапагандысцкую дзейнасць вялі царскія ўлады, якія абяцалі вызваленне з-пад улады памешчыкаў-паўстанцаў. Усяго ў паўночна-заходніх паветах Беларусі налічвалася каля 10 тысяч паўстанцаў. На тэрыторыі Беларусі значных ваенных дзеянняў не было, хоць расейскім войскам і давялося адбіваць у паўстанцаў Свянцяны, Дзісну, Вілейку, Ашмяны, Лепель. У канцы траўня паўстанцкія атрады ў Віленскай і Мінскай губернях былі разгромленыя. Ваенныя дзеянні вялі толькі атрады, якія прыбылі з Польшчы пад камандаваннем Хлапоўскага і Гелгуда. Аб'яднаныя сілы паўстанцаў 19 чэрвеня 1831 г. паспрабавалі захапіць Вільню, але вымушаныя былі адступіць. Улетку 1831 асобныя выступы адбыліся ў паўднёвых раёнах Беларусі, але ў цэлым паўстанне пайшло на спад і ў жніўні практычна было задушана. Разгром паўстання прывёў да адмены аўтаноміі Польшчы і Канстытуцыі 1815 Многія яго ўдзельнікі былі адданыя суду. Маёнтка шляхцічаў канфіскоўваліся. Многіх удзельнікаў паўстання аддалі ў салдаты, выслалі ў Сібір на пасяленне.

Падаўленне паўстання не змагло спыніць грамадска-палітычны рух у Беларусі. Ўсё больш актыўную ролю сталі гуляць прадстаўнікі рэвалюцыйных дэмакратаў, якія выказвалі інтарэсы сялянства і працоўных горада. Грамадскі рух набывае сацыяльную накіраванасць, ставіць задачы асабістага вызвалення сялян, звяржэнне царызму. Новае пакаленне рэвалюцыянераў фармавалася з разначынцаў. Многія ўраджэнцы Беларусі вучыліся ў Пецярбургу і іншых расійскіх гарадах, удзельнічалі там у таемных таварыствах і гуртках, што аказвала ўплыў на іх палітычнае прытомнасць. З іншага боку, на палітычную сітуацыю ў Беларусі працягвала аказваць уплыў польскае нацыянальна-вызваленчы рух.

Польская эміграцыя не губляла надзеі на аднаўленне ўзброенай барацьбы, як яны лічылі, у «Рускай Польшчы», г.зн. у Беларусі. У 1833 г. прадстаўнік польскіх эмігрантаў, ураджэнец маёнтка Парэчча Слонімскага павета М. Валовіч перайшоў мяжу з Расіяй і сфармаваў партызанскі атрад з сялян сваёй вёскі. М. Валовіч быў схоплены і прысуджаны да павешання. У 1838 публічна быў расстраляны яшчэ адзін эмігрант Ш. Канарскі, стваральнік і кіраўнік таварыства «Маладая Польшча».

Студэнт Віленскай медыка-хірургічнай акадэміі, ураджэнец Піншчыны, Франц Савіч заснаваў ў 1836 г. у Вільні «Дэмакратычнае таварыства», члены якога прапагандавалі ідэі салідарнасці народаў у барацьбе супраць самадзяржаўя, выступалі за вызваленне сялян і надзяленне іх зямлёй. Ідэалам палітычнага ладу для Савіча і яго аднадумцаў было грамадства роўных магчымасцяў. У 1838 г. "Дэмакратычнае таварыства" было разгромлена. У 1846 - 1849 гг. у Вільні, Мінску, Гродне, Лідзе, Навагрудку, Ашмянах і іншых гарадах дзейнічала тайная арганізацыя "Саюз свабодных братоў», якая налічвала дзвесце чалавек. Вялася прапаганда сярод салдат і афіцэраў мінскага гарнізона.

Нараўне з рэпрэсіямі расейскі ўрад правяло ў Беларусі шэраг палітычных і адміністрацыйных мерапрыемстваў, накіраваных на ўмацаванне тут сваёй улады, найхуткае зліццё заходніх губерняў з уласна рускімі губернямі пад сцягам праваслаўя і адзінай рускай народнасці. Канфіскаваныя і казённыя маёнткі раздаваліся рускім дваранам і чыноўнікам. У 1831 г. у Віцебскай і Магілёўскай губернях было спынена дзеянне Статута Вялікага княства Літоўскага 1588 г., а ў 1840 ён быў адменены ў Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях. Пад кіраўніцтвам М. Сперанскага неўзабаве была завершана падрыхтоўка «Збору мясцовых законаў», які стаў асновай ўзмацнення расійскага ўплыву. Цар зацвердзіў таксама пастанову аб перасяленні ў Беларусь «выхадцаў з унутраных губерняў, якія прынясуць з сабой у гэты край, цураюцца Расіі, нашу мову, звычаі, прыхільнасць рускай трону». У насельніцтве Беларусі ўрад бачыла толькі «палякаў», пагарджала беларускім сялянствам і беларускай культурай. Такому падыходу спрыяла пазіцыя М. Мураўёва, які здолеў пераканаць ўрад у неабходнасці барацьбы з польскім «духам краю» і ператварэнні яго ў рускі дух. Хоць заснаваны ў Пецярбургу з вышэйшых саноўнікаў Камітэт па справах Заходніх губерняў быў арыентаваны «зраўнаваць Заходні край ва ўсіх адносінах з ўнутранымі расійскімі губернямі», яго дзейнасць насіла адміністрацыйна-паліцэйскі характар.

У мэтах папярэджання магчымых шляхецкіх хваляванняў быў праведзены так званы «разбор шляхты», гэтая працэдура ўяўляла татальную праверку дакументальных сведчанняў аб шляхецкім паходжанні. Тыя, хто не мог пацвердзіць сваё паходжанне, пазбаўляўся шляхецкай годнасьці і перакладаўся ў непрывілеяваных саслоўя: аднадворцаў - у сельскай мясцовасці, грамадзян - у гарадах. Значная колькасць гэтых сямействаў было пераселена ў паўднёвыя раёны Расіі.

Адным з найважнейшых напрамкаў палітыкі царызму была барацьба супраць каталіцкай царквы. Улады пайшлі па шляху змяншэння колькасці духавенства і падрыву яго эканамічнай базы. У 1832 г. быў выдадзены ўказ аб ліквідацыі некомплектные (малалікіх) каталіцкіх манастыроў і перадачы іх маёнткаў у казну. У 1841 г, спасылаючыся на тое «як непрыстойна духоўнай асобе адрывацца ад яе прамых сьвятарскіх абавязкаў», з'явіўся шэраг указаў аб прыёме ў казну уласнасці ўсіх маёнткаў вышэйшага праваслаўнага і иноверческого духавенства заходніх губерняў. У 40-я гады секулярызацыя царкоўных уладанняў была ў асноўным завершана, у выніку чаго каля 100 тыс. рэвізскіх душ папоўнілі шэрагі дзяржаўных сялян. Такім чынам, царква ставілася ў вялікую залежнасць ад дзяржавы.

Важным элементам палітычнай стабільнасці ў рэгіёне ўлады лічылі кансалідацыю беларускага насельніцтва пад эгідай праваслаўя - апоры сама. У 30-я гады ўлады хочуць схіліць на свой бок вышэйшае ўніяцтва духавенства на чале з біскупам Язэпам Сямашка. 12 люты 1839 года на саборы ў Полацку прымаецца рашэнне аб далучэнні уніяцкай царквы да рускай праваслаўнай. Ліквідацыя уніяцкай царквы суправаджалася знішчэннем яе літаратуры і іншых рэлігійна-культавых каштоўнасцяў. На беларускіх землях усталёўваецца панаванне рускага праваслаўя. У 1840 г. цар распарадзіўся не ўжываць у дзелавых паперах тэрміны «беларускія» і «літоўскія» губерні, а пералічваць іх па назве. Ўводзілася назва "Северо-Западный край».

Дата добавления: 2015-06-25