Беларусь у складзе Рэчы Паспалiтай. Сацыяльна-эканамiчнае i палiтычнае становiшча

Утварэнне РП. Становiшча ВКЛ у складзе РП. Новая дзяржава з назвай Рэч Паспалітая ўтварылася ў 1569 г. Гэта дзяржава ўяўляла сабой саюз ВКЛ і Польскага каралеўства. Папярэдняй спробай падобнага саюза гісторыкамі лічыцца Крэўскае пагадненне 1385 г.

Прычыны, якія прывялі да заключэння дзяржаўнай уніі ВКЛ з Польшчай,заключаліся ў наступным: цяжкае знешнепалітычнае становішча ВКЛ у сувязі з Лівонскай вайной 1558—1583 гг., якую вёў за выхад да Балтыйскага мора маскоўскі цар Іван IV. Ён лічыў беларускія землі сваёй вотчынай і імкнуўся вярнуць іх у склад Маскоўскай дзяржавы; імкненне пануючага саслоўя — шляхты ВКЛ — да набыцця шляхецкіх вольнасцей, якімі валодала шляхецкае саслоўе ў самой Польшчы. Да голасу шматлікай шляхты (дробных і сярэдніх феадалаў) на пасяджэннях сойма ВКЛ ніхто не прыслухоўваўся. Такога не было ў суседняй Польшчы, дзе шляхецкія правы (вольнасці) дазвалялі шляхце актыўна ўдзельнічаць у палітыцы; жаданне шматлікай (прыкладна ў 2 разы па колькасці большай, чым у ВКЛ) польскай шляхты падпарадкаваць ВКЛ у якасці багатага прыдатка да Польшчы і атрымаць для сябе новыя землі і пасады; разлік кіраўніцтва каталіцкай царквы праз Польшчу — краіну, дзе пануючае становішча займала каталіцтва, пашырыць уплыў каталіцызму на ўсход — на беларускія, украінскія, рускія землі.

У 1569 г. адбыўся Люблінскг сойм, які працягваўся 6 месяцаў. На сойме польскай шляхце ўдалося дабіцца ад Жыгімонта Аўгуста — караля Польшчы і вялікага князя літоўскага — значных тэрытарыяльных уступак. Шэраг найбагацейшых зямель ВКЛ быў уключаны ў склад Польшчы, у выніку чаго тэрыторыя ВКЛ значна зменшылася. ВКЛ вымушана было прыняць многія з польскіх умоў аб'яднання дзвюх дзяржаў. Вышэйшым агульным органам улады станавіўся сойм, які мог збірацца толькі на тэрыторыі Польшчы (асобных соймаў як для Польшчы, так і для ВКЛ не прадугледжвалася). Кіраўнік саюза дзяржаў, якога маглі выбіраць феадалы Польшчы і ВКЛ, таксама быў агульным. Напрыклад, кароль Рэчы Паспалітай Стафан Баторый быў прызнаны шляхтай ВКЛ таксама і вялікім князем. Асобнымі ў ВКЛ і Польшчы захоўваліся: адміністрацыйны апарат (дзяржаўныя пасады); заканадаўства (у ВКЛ яно было прадстаўлена Статутам 1588 г.); судовая арганізацыя (вышэйшым судовым органам у ВКЛ з'яўляўся з 1581 г. Галоўны трибунал); войска (яго асновай у XVI ст. у ВКЛ з'яўлялася паспалітае рушанне — усеагульнае апалчэнне, што складалася са шляхты і жаўнераў — ваеннаабавязаных мужчын, якіх вы- стаўляў са сваіх зямельных уладанняў кожны шляхціц); тытул (захоўваліся афіцыйныя назвы дзяржаў пры існаванні агульнай назвы Рэч Паспалітая); пячатка з сімвалам дзяржавы (у ВКЛ — выява «Па гоні», у Польшчы — выява «Арла»); мова афіцыйнага справаводства (старабеларуская — у ВКЛ, польская і лацінская — у Польшчы).

Вынікі Люблінскай уніізаключаліся ў тым, што ВКЛ разам з Польшчай утварылі агульную Рэч Паспалітую. Та кое аб'яднанне дзвюх суседніх краін называецца федэрацы яй — дзяржавай, што складаецца з самастойных дзяржаўных утварэнняў, аб'яднаных на пэўных умовах у адзіную краіну. У складзе гэтай шляхецкай шматнацыянальнай дзяржавы ВКЛ існавала да канца XVIII ст. Вынікамі Люблінскай уніі засталася нездаволена большая частка магнатаў ВКЛ, якім трэба было дзяліць палітычную ўладу з палякамі. Да таго ж, згодна з уніяй польская шляхта мела права атрымліваць зямельныя ўладанні ў межах ВКЛ, а шляхта ВКЛ практычна страціла такое права ў тых раёнах, якія былі далучаны да Польскага каралеўства. Антыпольскія настроі ўвасобіліся ў барацьбе за захаванне элементаў самастойнасці ВКЛ. У 1581 г. быў створаны Галоўны трыбунал — вышэйшы судовы орган для ВКЛ. У 1588 г. з удзелам канцлера ВКЛ Льва Сапегі быў падрыхтаваны і выдадзены Статут ВКЛ. У ім было занатавана, што займаць дзяржаўныя пасады і атрымліваць землі ў Вялікім княстве маглі толькі грамадзяне ВКЛ. Вынікі Люблінскай уніі выявіл іся ўпаланізацыі — апалячванні шляхты ВКЛ праз далучэнне яе да польскіх шляхецкіх вольнасцей. У 1696 г. шляхце ВКЛ, як і польскай шляхце, было нададзена права поўнага кантролю за дзейнасцю караля, што значна абмяжоўвала яго ўладу і давала шляхце магчымасць не падпарадкоўвацца каралю. Усё афіцыйнае справаводства ў Рэчы Паспалітай было пераведзена на польскую мову, якая набыла статус дзяржаўнай.

Войны на тэрыторыі Беларусі ў сярэдзіне XVII ст. У 1648 - 1651 гг. у Беларусі ішла антыфеадальнай вайны, якая разгарнулася ў сувязі з пачаткам паўстання пад кіраўніцтвам гетмана Б. Хмяльніцкага на Украіне. У вызваленчай вайне ўкраінскага народа Б.Хмяльніцкі і яго старшыны, імкнучыся стварыць уласную дзяржаву, планавалі ўключэнне ў яго земляў паўднёва-усходу Беларусі-Падняпроўя і Палесся. Ужо вясной 1648 г. у гэтыя раёны накіроўваюцца агітатары, неўзабаве з'яўляюцца і казацкія атрады. Улетку 1648 поўдзень і ўсход Беларусі былі ахоплены барацьбой казацка-сялянскіх атрадаў супраць шляхты, купцоў, магнатаў і каталіцкага духавенства. Казацкія атрады Кривошапки, Гаркушы, Галавацкага і іншых палкоўнікаў мелі ў сваім складзе шмат беларусаў, у першую чаргу выхадцаў з бяднейшага сялянства і мяшчанства. З-за паланізацыі вярхоў феадальнага грамадства гэта вызваленчы антишляхетское рух у Беларусі, таксама як і на Украіне, мела відавочную антыпольскую накіраванасць.У 1648 г. казацка-сялянскае войска разбіла пад Рэчыцай харугвы Вялікага княства пад камандаваннем Валовіча, пад мястэчкам Горволь - атрад на чале з вартаўніком Мірскім. Паўстанцы занялі Гомель, Лоеў, Брэст, Бабруйск, Мазыр, Пінск, Тураў, Рэчыцу, Кобрын, Чачэрск і іншыя гарады і мястэчкі на поўдні і паўднёвым усходзе Беларусі. Жыхары гэтых гарадоў амаль не аказвалі супраціву паўсталым. Шляхта, каталіцкае і ўнітарнае духавенства беглі ўглыб княства. На барацьбу з паўсталымі кароль накіраваў 14-тысячнае войска, якое мела артылерыю. Атраду Мірскага атрымалася ўзяць Пінск. Затым войскі Вялікага княства ўзялі Брэст, Стары Быхаў, Слуцк. У Тураве ўсе жыхары, не паспеўшыя адысці разам з казацка-сялянскімі атрадамі, былі забітыя. Да сярэдзіны 1649 войскі Вялікага княства аднавілі кантроль над паўднёвай часткай Беларусі. Каб выправіць становішча, Б. Хмяльніцкі накіраваў у Беларусь атрады палкоўнікаў Голоты, Крычаўскага, Гаркушы і Побадайло. Аднак казацка-сялянскае войска 31 чэрвеня 1649 года ў бітве пад Лоевам было разбіта войскамі гетмана Я. Радзівіла. Пасля гэтага антыфеадальнай барацьба на тэрыторыі Беларусі пайшла на змяншэнне. Спробы аднавіць яе летам 1650 і 1651 гг. былі падушаныя войскамі Я. Радзівіла, пасля чаго казацкія атрады пакінулі Беларусь і накіраваліся на Украіну.

Новыя бедствы на Беларусь абрынуліся падчас вайны Расіі з Рэччу Паспалітай у 1654 - 1667 гг. У кастрычніку 1653 Земскі сабор даў згоду прыняць Украіну пад уладу Расіі. Адначасова цар Аляксей Міхайлавіч абвясціў пра падрыхтоўку да вайны і пра сваё жаданне «ісці на сябра свайго польскага караля». Імкнучыся заручыцца падтрымкай беларусаў, царскі ўрад засылаў ў Беларусь шматлікія граматы, разлічаныя на праваслаўнае насельніцтва. У іх царскі ўрад абяцаў шляхце і духавенству захаваць іх валодання і нават зрабіць новыя падараванні ў выпадку, калі яны пажадаюць служыць Маскоўскаму Васпану. Мяшчанства гарантавалася вольны гандаль з рускімі гарадамі. Усім, хто будзе добраахвотна здавацца царскім войскам, абяцаліся льготы, наданні і ўзнагароды. Такая палітыка прынесла свой плён. У 1654 г. у Беларусь увайшло войска цара Аляксея Міхайлавіча пры падтрымцы казацкіх атрадаў І. Залатарэнкі. Яны разбілі войскі Вялікага княства пад Магілёвам. Пры падыходзе царскіх войскаў на яго бок перайшло мяшчанства Чавус, Крычава, Оршы, Капыля, Новага Быхава, Полацка. Акрамя гэтага былі ўзятыя горада Друя, Мсціслаў, Віцебск, Гомель, Шклоў, Рэчыца, Прапойск. Разам з тым гарнізоны некаторых гарадоў аказвалі рускім войскам ўпарты супраціў. Гомель прыйшлося абложваць сорак дзён. Слуцк і Стары Быхаў так і не былі ўзятыя рускімі войскамі. У шэрагу выпадкаў якія супрацівіліся горада руйнаваліся, а насельніцтва знішчалася. Больш за дзесяць тысяч чалавек загінулі ў Мсціславе. Былі разбураны і спалены Рэчыца, Жлобін, Рагачоў і інш.

Падчас кампаніі 1655 царскія войскі захапілі Менск і сталіцу ВКЛ Вільню. У жніўні - кастрычніку 1655 былі занятыя Гродна, Ліда, Навагрудак, Іўе, Карэлічы, Нясвіж, Стоўбцы. Маскоўскі гасудар стаў тытулаваць сябе «ўсяе Вялікі і Малыя і Белыя Русі самадзержцам». У такой сітуацыі гетман Я. Радзівіл пайшоў на падпісанне ў Кейданах (1655) міждзяржаўнай уніі са Швецыяй, што азначала разрыў умоў Люблінскай 1569 уніі з Польшчай. Але унія ВКЛ са Швецыяй у сувязі з раптоўнай смерцю гетмана так і не была рэалізаваная. Умяшанне ў ваенныя дзеянні Швецыі супраць Рэчы Паспалітай прывяло ў канцы 1655 да спынення ваенных дзеянняў у ВКЛ. У 1656 г. паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай было падпісана перамір'е.Часовае перамір'е мала ў чым змяніла становішча мірнага насельніцтва Беларусі. Занятыя царскімі войскамі беларускія землі ператвараліся ў правінцыі Маскоўскай дзяржавы. Каб выклікаць лаяльнасць мясцовага насельніцтва, цар пакінуў гарадам магдэбургскае права, раздаваў ахоўныя граматы, якія павінны былі ахоўваць ад гвалту маскоўскіх ратнікаў, падтрымліваў мясцовую шляхту, праваслаўную царкву. Нягледзячы на ​​гэта злоўжыванні і здзекі царскіх ратнікаў, казакоў, шведаў сталі усеагульным з'явай. Насельніцтва Беларусі трывала велізарныя людскія страты ад якія ўспыхнулі эпідэмій, гвалтоўнага перасялення жыхароў у Расію. Спусташэння, голад, масавы гвалтоўны вывад насельніцтва ў Расію прывялі да стварэння антымаскоўскай шляхецкага апалчэння, узброеных атрадаў. У гэты працэс уключылася частка мяшчанства і шматпакутнага сялянства. Людзі сыходзілі ў лясы, бралі ў рукі зброю, стваралі партызанскія атрады. Яны вызвалілі частку невялікіх гарадоў: Лукомль, Чашнікі, Глыбокае. Мяшчане Магілёва, Шклова, Мсціслава, Дзісны, падняўшы паўстання, выгналі маскоўскія гарнізоны. У 1659 г. ізноў аднавіліся ваенныя дзеянні рэгулярных войскаў Рэчы Паспалітай на тэрыторыі Беларусі, якія паступова адваёўвалі страчанае. Улетку ў 1660 г. пад Ляхавічамі была разбіта групоўка войскаў царскага ваяводы І. Хаванскага. У тым жа годзе на Магілёўшчыне была пабіта войска Юрыя Даўгарукага. У 1666 г. была вызвалена сталіца ВКЛ Вільні. Пад кантролем царскіх улад заставаліся раёны Падзвіння, Падняпроўя. Да гэтага часу абодва бакі знясілілі свае сілы і прыступілі да перамоваў аб свеце. У снежні 1667 г. у вёсцы Андрусово, каля Мсціслава, было падпісана перамір'е на трынаццаць з паловай гадоў. Беларусь засталася ў складзе Рэчы Паспалітай. Смаленшчына, Чарнігаўшчына і ўсю левабярэжную Украіну з Кіевам замацавала за сабой Расія. «Вечны мір», падпісаны ў Маскве ў маі 1686 зацвердзіў якая была на той час мяжу.

Сацыяльна-эканамiчнае палажэнне Беларусi у складзе РП. У канцы XVI - першай палове XVII ст. у ВКЛ канчаткова фактычна і юрыдычна аформілася прыгоннае права. Статут 1588 г. увёў тэрмін вышуку беглых сялян да 20 гадоў. Ён пазбавіў права сялян пераходу і залічаць у становішча непадобных людзей тых, хто пражыў на зямлі феадала 10 гадоў. Селянін стаў аб'ектам залогу, куплі-продажу, як з зямлёй, так і без яе. З кожным годам павялічвалася паншчына, чынш, натуральны аброк. У некаторых маёнтках паншчына даходзіла да шасці дзён у тыдзень. Сяляне апынуліся на самай ніжняй лесвіцы феадальнага грамадства. Пастаянны або часовы ўладальнік - пан - у любы час мог адабраць у селяніна зямлю, перасяліць яго ў іншае месца, прадаць з усім маёмасцю, зямлёй або без яе, закласці за пэўную грашовую суму. Пакупніку або крэдытору пры гэтым давалася поўнае права судзіць, караць і нават пазбаўляць жыцця селяніна.

У XVI ст. адбываецца урбанізацыя беларускага грамадства, з'яўляюцца новыя горада. Амаль усе гарады атрымалі магдэбургскае права, якое спрыяла развіццю ў іх рамяства і гандлю, давала незалежнасць ад каралеўскіх чыноўнікаў. У ВКЛ налічвалася 112 гарадоў і мястэчак. У найбуйнейшых з іх рамяство было прадстаўлена некалькімі дзесяткамі прафесій. Два - тры разы на тыдзень ва ўсіх гарадах і мястэчках праводзіліся таргі. Беларускія купцы гандлявалі з Варшавай, Познань, Гданьскім, Рыгай, Каралеўцы, Навагрудкам, Цверру, Масквой, звязваючы такім чынам Захад і Усход Еўропы.

На сацыяльна-эканамічнае жыццё Беларусі ў канцы XVII - пачатку XVIII стст. аказалі ўплыў шматгадовыя вайны, якія прывялі да разбурэння прадукцыйных сіл, да спусташэння сялянства, феадальнага гаспадаркі, заняпаду гандлю, памяншэння колькасці насельніцтва. Колькасць насельніцтва скарацілася больш чым у 2 разы. Пасля вайны 1654 - 1667 гг. пуставала больш за палову ворных земляў.

Пачынаючы з сярэдзіны XVIII ст. ў эканамічным развіцці Беларусі адбываюцца значныя змены. Гэта знайшло сваё адлюстраванне ў павелічэнні колькасці насельніцтва. Пасля ваеннага ліхалецця паступова аднаўлялася сельская гаспадарка, развівалася ўнутраная і знешняя гандаль, а разам з імі і тавара -грашовыя адносіны. У 1766 г. былі ўведзены адзіныя для Вялікага княства Літоўскага меры вагі, аб'ёму і даўжыні. Урад Рэчы Паспалітай ўвяло адзіную пошліну, абавязковую для ўсіх, у тым ліку для шляхты і духавенства, якія раней яе не плацілі, і адмяніла ўнутраныя пошліны. Росту ўнутраных і знешніх гандлёвых сувязяў спрыяла будаўніцтва новых дарог і каналаў. Праз палескія балоты пракладваюцца Пінска-слонімскі і Пінск-валынскі гасцінцы. У 1784 г. было скончана будаўніцтва на грошы гетмана М. Агінскага канала, які злучае Шчару з Ясельдай, а праз іх - Дняпро з Нёманам. Ужо падчас падзелаў Рэчы Паспалітай быў завершаны Днепра-Бугскі канал, злучаў Піну з Мухаўцом - прытокам Буга. У 1784 г. па гэтым шляху ў Варшаву і Гданьск прайшоў першы караван судоў.
У магнацкіх фальварках памешчыкі з-за якія растуць коштаў на зерне павялічылі ўласную засевак. Асобныя феадалы з мэтай павелічэння прыбытковасці сваіх уладанняў станавіліся на шлях радыкальнай перабудовы вядзення сваёй гаспадаркі. Некаторыя з іх ліквідавалі паншчыну і замянілі яе чынш. Многія памешчыкі стваралі ў сваіх уладаннях прамысловыя прадпрыемствы мануфактурнага тыпу. Прычым манаполія цэхаў на гарадскіх рынках абумовіла размяшчэнне мануфактур у малых гарадах і мястэчках, якія ўваходзілі ў магнацкія валодання. Найбольш буйнымі з іх былі шкляны завод у Налібоках, Слуцкая фабрыка шаўковых паясоў, железоделательное завод у Вішневе і інш Асаблівую групу предстваляли буйныя вотчынныя прадпрыемствы, створаныя падскарбіем ВКЛ Антонія Тызенгаўза ў Гродзенскай і Брэсцкай каралеўскіх эканоміць. Ён пабудаваў дваццаць тры фабрычных прадпрыемства па вытворчасці залатым вырабаў, сталовай бялізны, панчоха, карункаў, ігральных карт. Аднаўленне сельскай гаспадаркі Беларусі ў асноўным завяршылася да 60-м г. XVIII ст. У гэты перыяд у Беларусі панавала змяшаная рэнта. Пры гэтым грашовая і адпрацоўвальная павялічваліся, а натуральная ўсё больш страчвала сваё значэнне. Так, штотыднёвая паншчына цяглых сялян, якая складала на захадзе Беларусі ў 40 - 50-я гг. 8 - 12 дзён з цяглавай валокі, да 70 - 80 гг. павялічылася да 10 - 16 дзён. Ва ўсходняй частцы Беларусі паншчына была менш. Акрамя паншчыны сяляне выконвалі работы па сплаву лесу, перавозцы грузаў, дарожна-рамонтныя і будаўнічыя працы. Па-ранейшаму яны заставаліся бяспраўнымі. Любы шляхціц мог забіць ці павесіць за нязначнае злачынства свайго селяніна, аддаць яго за даўгі ліхвяра і г.д. На ўзмацненне феадальнага прыгнёту сяляне адказвалі часцей за ўсё уцёкамі ў іншыя феадальныя ўладанні, у гарады і мястэчкі, адмаўляліся ад выканання павіннасцяў, падпальвалі панскія пабудовы. Адным з найбуйнейшых выступленняў сялянства ў Беларусі было ўзброенае паўстанне сялян у Крычаўскім старостве ў канцы 1743 - пачатку 1774. Паўстанне ўзначаліў Васіль Вашчыла. Паўстанне было жорстка задушана з дапамогай рэгулярных войскаў. Антыфеадальныя выступу не спыняліся і ў наступныя гады. Аднак усе яны мелі абмежаваны, стыхійны, разрознены і лакальны характар.

З другой паловы XVII ст. пачалося паступовае адраджэнне гаспадарчага жыцця гарадоў. Як і раней, яны з'яўляліся цэнтрамі рамёстваў, унутранай і знешняй гандлю. Гараджане дамагаліся паляпшэння гарадскога самакіравання. Часам яны браліся за зброю. У барацьбе з магнацкім самаўпраўнасцю і феадальнай анархіяй горада, як правіла, падтрымліваліся цэнтральнымі ўладамі дзяржавы. У 1661 мяшчане Магілёва, а некалькі пазней і Гродна, атрымалі права абрання гарадскіх войтаў. У 1764 г. сойм ліквідаваў у гарадах судовую юрысдыкцыю шляхты і духавенства. Гараджане, якія жылі на юрыдыку феадалаў, сталі падуладныя магістратам. У XVII - XVIII стст. абвастрылася канкурэнтная барацьба паміж хрысціянамі і юдэямі ў рамесніцкія і гандлёвай дзейнасці. Завяршылася яна перамогай габрэяў. Справа ў тым, што габрэйскім купцам, арандатарам, карчмара, ліхвярам аказвалі падтрымку магнаты і шляхта. Кагалы падтрымліваліся і каталіцкімі ордэнамі таму, што габрэі ўводзілі ў абарот грашовыя зберажэнні манахаў. Галоўная перавага габрэяў ствараў кагал, абшчына, якая ўяўляла сабой адначасова і рэлігійную секту і своеасаблівы ордэн, які спецыялізаваўся на ліхвярства і гандлёвых аперацыях. Кіруючыся ў сваёй дзейнасці талмудским правам, кагалы не дапускалі канкурэнцыі паміж габрэйскімі пасярэднікамі. Хрысціянскае жа купецтва і цэхі саступалі габрэям ў арганізацыі і салідарнасці. Іх падзяляла рэлігійная барацьба (каталікі, праваслаўныя, уніяты, стараверы і інш). Вялікія горада з'яўляліся буйнымі гандлёвымі цэнтрамі. Адмена ў сярэдзіне XVIII ст. мытнай лініі паміж рускімі губернямі і левабярэжнай Украінай палепшыла ўмовы для вывазу тавараў у Расею з Беларусі. Важную ролю ў развіцці гандлю гулялі кірмашы. Некаторыя з іх доўжыліся па некалькі тыдняў. Найбольш буйнымі ў канцы XVIIIв. былі кірмашы ў Мінску, Шклове, Бешанковічах, Зэльве і Астроўна.

Дата добавления: 2015-06-25