Сацыяльна-эканамічнае развіццё Беларусі ў концы 18-п. - палове 19 ст

У канцы XVIII - першай палове XIX ст. у Беларусі, як і ў Расiі, ішоў працэс разлажэння феадальна-прыгонніцкай сістэмы і зараджэнне новых, капіталістычных адносін. Пра гэта сведчылі змены, якія адбываліся ў прамысловасці: расла колькасць мануфактур, на многіх з іх пачаў выкарыстоўвацца вольнанаёмны праца. З'явіліся і першыя фабрыкі. Яны былі пабудаваныя ў 20-я гады ў мястэчках Хомск і Косава Гродзенскай губерні і выпускалі сукно. Сярод прадпрыемстваў мануфактурнага тыпу найбольш распаўсюджанымі былі прадпрыемствы па перапрацоўцы сельскагаспадарчай сыравіны: вінакурныя, суконныя, палатняныя, цукровыя, мукамольныя. У сярэдзіне XIX стагоддзя на некаторых мануфактурах сталі выкарыстоўвацца паравыя рухавікі. Пераход ад ручной працы да машыннай у Беларусі працэс толькі пачынауся. Развіццю прамысловасці садзейнічалі работы па паляпшэнню шляхоў зносін, што садзейнічала ўключэнню беларускай гаспадаркі ва ўсерасійскі рынак. Вялікае эканамічнае значэнне мелі каналы, якія злучалі рэкі басейна Чорнага мора з рэкамі басейна Балтыйскага мора (Агінскі, Бярэзiнкi, Дняпроўска-Бугскі). Па гэтых водных шляхах Брэст, Кобрын, Пінск, Барысаў і іншыя гарады вялі ажыўлены гандаль, павялічвалася іх прамысловае значэнне.

Хуткі рост гарадскога насельніцтва Беларусі ў 30 - 50 г. тлумачыцца пераважна не эканамічнымі, а палітычнымі фактарамі, перш за ўсё, гвалтоўным высяленнем яўрэяў з вёсак і памешчыцкіх маёнткаў у гарады і мястэчкі. Самай шматлікай катэгорыяй гарадскога насельніцтва былі мяшчане (75-80%) - рамеснікі, дробныя гандляры, чорнарабочыя і іншыя. Гарадское насельніцтва плаціла розныя дзяржаўныя і мясцовыя (земскія) падаткі і выконвала шматлікія натуральныя павіннасці. Вялізныя падаткі і павіннасці ў карысць феадальна-прыгонніцкага дзяржавы амаль цалкам паглыналі прыбытак нават заможнай часткі гараджан і даходы гарадоў. Яны адмоўна адбіваліся на іх сацыяльна-эканамічным развіцці, на працэсе першапачатковага назапашвання капіталу. Але, тым не менш, гарады развіваліся: павялічвалася колькасць прамысловых прадпрыемстваў, пашыралася гандаль. Акрамя штотыднёвых рынкаў і традыцыйных кірмашоў ўсё шырэй і шырэй ўкаранялася пастаянная крамны гандаль. Пашырэнню гандлёвых сувязяў садзейнічала пакуль яшчэ толькі азначылася вытворчая спецыялізацыя прамысловай і сельскагаспадарчай вытворчасці асобных рэгіёнаў. Умацаванню іх гандлёвых сувязяў спрыяла якое пачалося будаўніцтва сухапутных гандлёвых шляхоў. Шырокія дарогі, осаженные бярозамі, так званыя "гасцінцы", звязвалі беларускія гарады з іншымі гарадамі імперыі. З Беларусі вывозілі, у асноўным, лён і льнопродукты, збожжа, гарэлку, спірт, бавоўна, сала, лес. У Беларусь прывозілі прамысловыя тавары.

Новыя з'явы ў эканоміцы, якія выклікаліся фарміраваннем капіталістычных адносін, пазначыліся і ў беларускай вёсцы. Сельская гаспадарка ўсё больш звязвалася з рынкам, павялічвалася плошча ворных зямель, пашыраліся пасевы тэхнічных культур (ільну, канапель), ўзрасла ўдзельная вага бульбы і цукровых буракоў, узнікла танкарунная авечкагадоўля. У шэрагу памешчыцкіх гаспадарак пачалося выкарыстанне сельскагаспадарчых машын. Прапагандай перадавых метадаў земляробства і жывёлагадоўлі займалася Беларускае вольнае эканамічнае таварыства, якое існавала з 1826 па 1841 ў Віцебску. У 40-я гады ў Горках Магілёўскай губерні быў адкрыты першы ў Расіі земляробчы інстытут.
Акрамя чыста сельскагаспадарчых работ, сяляне ўсё больш займаліся промысламі, наймаліся на розныя работы. Пашыралася іх маёмаснае расслаенне: выдзяляліся заможныя сяляне, якія арандавалі млыны, вялі гандаль і г.д. Далейшае развіццё прагрэсіўных з'яў у эканоміцы стрымлівалася панаваннем феадальна-паншчыннай сістэмы, існаваннем прыгоннага права. Памешчыкі з мэтай павелічэння прыбытковасці маёнткаў пашыралі пасевы за кошт сялянскіх надзелаў, стваралі новыя фальваркі. Але запушчаная, няўгноеная, дрэнна апрацаваная зямля давала нізкія ўраджаі. Сяляне ўсё больш разараліся і не маглі ў такой ступені, як раней, несці большыя за віну. Хуткімі тэмпамі расла запазычанасць памешчыцкіх маёнткаў. У цяжкім становішчы апынуліся і сяляне дзяржаўных маёнткаў. Яны, як правіла, здаваліся ў арэнду чыноўнікам і збяднелых дваранам, а арандатары імкнуліся выціснуць з сялян ўсё, што можна было ўзяць, і без усялякага сораму павялічвалі за віну. Не маючы магчымасці пракарміць свае сем'і з надзелаў, выплаціць своечасова шматлікія падаткі і чыншы, многія сяляне вымушаны былі шукаць пабочныя заробкі. У вольны ад земляробчых работ час, з дазволу памешчыкаў або арандатараў яны ішлі на лесоразработки, сплавінныя працы і дарожнае будаўніцтва, займаліся возніцтвам і хатнімі промысламі. Многія памешчыкі самі аддавалі сваіх прыгонных па кантрактах на будаўнічыя і дарожныя працы, часта ў далёкія губерні Расіі. Плату за іх працу яны забіралі сабе. Рост паншчыны, масавае абеззямельвання сялянства, частыя неўраджаі, волю памешчыкаў і арандатараў вялі да заняпаду сялянскай гаспадаркі, да яшчэ большага збяднення сялянскіх мас. Усё гэта выклікала незадаволенасць сялянства і падштурхоўвала яго на барацьбу супраць сваіх прыгнятальнікаў. Барацьба сялян супраць феадальнага прыгнёту прымала розныя формы: падача скаргаў цара і мясцовым уладам, адмова выконваць празмерныя павіннасці, уцёкі ад сваіх уладальнікаў, непадпарадкаваньне ўладам, узброеныя выступленні. Рост сялянскіх хваляванняў вымушаў царызм прымаць некаторыя заканадаўчыя меры, каб абмежаваць волю памешчыкаў і арандатараў і тым самым аслабіць незадаволенасць сялян. Яшчэ Павел I, каб абмежаваць волю памешчыкаў, выдаў указ, які забараняе прымушаць сялян працаваць у нядзелю і рэкамендаваў абмежаваць паншчыну да трох дзён у тыдзень. Але гэтыя рэкамендацыі засталіся на паперы, бо прымаць іх ці не прымаць вырашаў сам памешчык. Не змог вырашыць гэтую праблему і ўказ Сената 1818, які прадпісваў губернатарам заходніх губерняў усталяваць «строгі нагляд» за тым, каб памешчыкі не патрабавалі ад сваіх сялян выканання «празмерных павіннасцяў», а толькі тых, якія «пазначаныя ў інвентарах». Гэта вымусіла Кабінет міністраў ў 1824 г. стварыць камісію па праверцы повинностного стану сялян Беларусі. У выніку праверкі было ўстаноўлена, што пры вызначэнні павіннасцяў памешчыкі дапускаюць «поўны волю» і вымушаюць сялян выконваць празмерныя «ўрокі працы». Але высновы камісіі таксама нічога не далі, бо царызм баяўся закранаць асновы прыгоннага права. Пра гэта сведчыць і той факт, што Мікалай I яшчэ пяць разоў ствараў розныя сакрэтныя камітэты па рашэнні сялянскага пытання, але калі справа даходзіла да прыняцця канкрэтнага рашэння, то ён прызнаваў рэкамендацыі камітэтаў несвоечасовым, а самі камітэты распускаў. І тым не менш, у другой чвэрці XIX ст. былі праведзены некаторыя рэформы, закліканыя разрадзіць напружаны стан у вёсцы. У 1835 г. былі зацверджаны «Правілы аб аддачы сялян па найму на зазямлення і іншыя чорныя працы». Згодна з імі, памешчыкі маглі аддаваць па кантрактах з шматсямейных двароў не больш за палову работнікаў, прычым у кантрактах павінны былі паказвацца «памер аплаты, колькасць працоўнага часу і месца працы». Была праведзеная таксама рэформа па ўдасканаленні кіравання дзяржаўнымі сялянамі, ініцыятарам якой выступіў граф П.Д.Кiсялеy, прызначаны ў 1836 міністрам дзяржаўных маёмасцяў. Некалькі раней ён распрацаваў прынцыпы кіравання маёнткамі, сэквэстравалі ў заходніх губернях ва ўдзельнікаў паўстання 1830 - 1831 гг. На іх аснове было падрыхтавана і ў снежні 1839 падпісана Мікалаем I «Палажэнне аб кіраванні дзяржаўнымі маёнткамі ў заходніх губернях і Беластоцкай вобласці». Яно прадугледжвала ажыццяўленне двух асноўных мерапрыемстваў: а) правядзенне люстрацыі - падрабязнае апісанне кожнага дзяржаўнага маёнтка; б) стварэнне апарата, які павінен быў ажыццяўляць кіраванне дзяржаўнымі маёнткамі. Для правядзення люстрацыі ў кожнай губерні былі створаны спецыяльныя камітэты з дзяржаўных чыноўнікаў. Яны кіраваліся ў сваёй дзейнасці асобным «Палажэннем аб люстрацыі» і павінны былі ўрэгуляваць гаспадарчае становішча дзяржаўных сялян, іх узаемаадносіны з часовымі ўладальнікамі. Каб ліквідаваць вострае малазямелля дзяржаўных сялян, «Палажэнне» прадугледжвала перадзел іх зямельных надзелаў. Сярэдні памер душавога надзела павінен быў состоятть з трох дзесяцін ворнай зямлі і адной дзесяціны сенажаці - чатырох дзесяцін на рэвізскіх душу. Прадугледжвалася таксама вылучэнне на кожнае сялянскае гаспадарка невялікіх участкаў лесу. Павелічэнне сялянскіх надзелаў адбывалася за кошт ліквідацыі фальваркаў. Для ўрэгулявання павіннасцяў сяляне дзяржаўных маёнткаў згодна маёмаснаму становішчу былі падзеленыя на чатыры разраду: цяглых, пауцяглыя, агароднікі і бабылi. Для цяглых сялян паншчына ўсталёўвалася ў памеры 3 дзён з канём у тыдзень. Для пауцяглых яна памяншалася напалову. Агароднікі за карыстанне агародамі і выпасу выконвалі розныя дваровыя працы, а ў выпадку неабходнасці прыцягваліся і на паншчыну. Бабылi - людзі беззямельныя, а часта і бяздомныя выкарыстоўваліся на работах у маёнтках за натуральнае або грашовае ўзнагароджанне. Праведзеныя рэформы, нягледзячы на ​​іх палавіністасць, усё ж палепшылі становішча дзяржаўных сялян. Для кантролю за ажыццяўленнем рэформаў падчас люстрацыі і кіравання дзяржаўнымі маёнткамі пасля быў створаны спецыяльны апарат: палаты дзяржаўнай маёмасці ў губернях, казённыя акругі ў паветах, валасныя праўлення і валасныя суды ў сельскай мясцовасці. Губернскія палаты і казённыя акругі камплектаваліся з дзяржаўных чыноўнікаў, валасныя праўлення і валасныя суды, а таксама сельскія старасты, соцкі і Дзесятнікі абіраліся самімі сялянамі. Люстрацыя з'явілася зыходным пунктам у ажыццяўленні далейшых мерапрыемстваў на шляху ўрэгулявання гаспадарчага становішча дзяржаўных сялян. У красавіку 1844 Мікалай I зацвердзіў праекты Кісялёва аб пераводзе сялян дзяржаўных маёнткаў з паншчыны на чынш. Памеры аброку павінны былі адпавядаць даходу, што атрымлівала казна па інвентарах і кантрактах. Да 1857 паншчына ў дзяржаўных маёнтках на тэрыторыі Беларусі ўжо цалкам была заменена чыншам (грашовым). Чынш прадуктамі і іншыя павіннасці былі адмененыя. Да гэтага часу паўсюдна былі ліквідаваныя і фальваркі ў дзяржаўных маёнтках.
Рэфармуючы гаспадарчыя ўзаемаадносіны ў дзяржаўных маёнтках, царскі ўрад не выпускае з-пад сваёй увагі і прыватнаўласніцкіх сялян, хваляванні сярод якіх з году ў год нарасталі. У 1844 годзе ў Беларусі і на Правабярэжнай Украіне (Валынская, Кіеўская і Падольская губерні) былі створаны губернскія інвентарныя камітэты, якім было даручана перагледзець у памешчыцкіх маёнтках раней існуючыя інвентары, а дзе іх не было - скласці новыя. У сваёй дзейнасці яны кіраваліся адмысловымі правіламі, галоўным патрабаваннем якіх было вызначэнне павіннасцей сялян у адпаведнасці з памерам і якасцю адведзеных ім зямельных надзелаў. Правіламі прадугледжвалася таксама, што сялянскае гаспадарка, якое мае толькі аднаго працаздольнага мужчыну, надзяляецца надзелам 3/4 да 9 дзесяцін у залежнасці ад колькасці і якасці зямлі ў маёнтку. Такая гаспадарка павінна было адпрацаваць на паншчыне 3 дні з канём (мужчынская паншчына) і 1 дзень без каня (жаночая паншчына). Падводная павіннасць заставалася, але павінна была выконвацца ў кошт паншчыны дзён. Памешчыкам забаранялася калі ім задумаецца ўсталёўваць згоны дні, а таксама абкладваць сялян натуральнымі паборамі.
Гэтыя абмежаванні выклікалі недовльство сярод памешчыкаў. Будучы членамі інвентарных камітэтаў, яны дамагаліся захавання не толькі раней існуючых павіннасцяў, але ў шэрагу выпадкаў і іх павелічэння. У сувязі з супрацівам памешчыкаў складанне і ўвядзенне новых інвентароў зацягнулася. Каб зламаць дваранскі кансерватызм, царызм прыгразіў памешчыкам, што банкаўскія крэдыты і льготы па выплаце нядоімак будуць прадастаўляцца толькі тым, хто ўвядзе ў сваіх маёнтках новыя інвентарныя правілы да 22 снежня 1852. Але памешчыкі рашуча ўсупрацівіліся гэтаму і звярнуліся да цара з просьбай аб іх адмене. Царызм пайшоў на саступкі, і ў 1854 г. дзеянне новых інвентарных правілаў было спынена. Пачаўся іх перагляд губернскі камітэт. Пасля дапрацоўкі інвентарныя правілы ў 1855 разглядаліся ў Дзяржаўным савеце, які прыняў рашэнне, што кожны памешчык павінен вылучыць у карыстанне сялян 3,75 дзесяціны зямлі на рэвізскіх душу. Калі надзел перавышаў 9 дзесяцін зямлі, памешчык мог яго паменшыць. Дазвалялася змяняць і сялянскія надзелы. Паншчына з цяглых сялянскага двара вызначалася ў памеры 3 дзён мужчынскі і столькі ж жаночай ў тыдзень. Падводная павіннасць залічвалася ў лік паншчыны. Усе іншыя працы - згоны, гвалты, шарварки і інш адмяняліся. Але і гэтыя правілы сустрэлі жорсткі супраціў памешчыкаў, у выніку чаго перагляд і складанне новых інвентароў зацягнулася. Царскі ж урад, баючыся абвастрэння адносін з мясцовымі памешчыкамі, а не падганяў іх. Калі ж пачалася падрыхтоўка да адмены прыгоннага права, увядзенне новых інвентароў наогул спынілася. Інвентарная рэформа ва ўладаньнях памешчыкаў і люстрацыя дзяржаўных маёнткаў не маглі істотна паўплываць на становішча сялян, бо не закраналі асноў феадальна-прыгонніцкай сістэмы, якая ўжо перажывала глыбокі крызіс. Крызіс знаходзіў свой выраз у тым, што рэзка скарачаліся пасевы, зніжалася ўраджайнасць асноўных сельскагаспадарчых культур, памяншалася пагалоўе жывёлы ў сялянскіх гаспадарках. У выніку ўсё большая частка сялян не магла плаціць падаткі і выконваць іншыя павіннасці ў карысць сваіх уладальнікаў і дзяржавы. У паласу крызісу ўступіла і памешчыцкае гаспадарку. Крызіс выяўляўся ў рэзкім зніжэнні даходаў, росце запазычанасці крэдытных установам, фінансавага банкруцтва і распродажу маёнткаў з аўкцыёнаў. Нават такія ўзорна арганізаваныя (на аснове паншчыны) шматгаліновыя прадпрымальніцкія гаспадаркі, як гомельскае маёнтак князя Паскевіча, дайшлі да стану фінансавага банкроцтва. Сведчаннем крызісу феадальна-прыгонніцкай сістэмы ў 40 - 50-я гады было таксама нарастанне сялянскага руху.

Дата добавления: 2015-06-25