Фармiраванне Беларускай нацыi. Культура Беларусi у другой палове 19 ст

Фармiраванне беларускай нацыi. Паводле перапісу 1897 г. удзельная вага жыхароў карэннай нацыянальнасці перавышаў 73%. Абсалютная большасць беларусаў пражывала ў сельскай мясцовасці. У складзе гарадскога насельніцтва доля беларусаў складала 14,5%. Прыкладна 40-50% гарадскога насельніцтва складалі яурэі. Асаблівасцю беларускага этнасу быў падзел іх па веравызнанні на праваслаўных і каталікоў, што не спрыяла кансалідацыі беларускага этнасу. Праваслаўная царква і каталіцкі касцёл не прызнавалі беларусаў як народ, а зыходзілі з таго, што праваслаўныя - гэта рускія, а каталікі - палякі. Аднак такі падзел па рэлігійнай прыкмеце не перашкодзіла станаўленню агульнасці эканамічнага і культурна-духоўнага жыцця беларускага этнасу, бо ззаду ў беларусаў была тысячагадовая гісторыя. Увесь гэты час яны пражывалі на адной тэрыторыі, у аб'ектыўна існуючых тут прыродна-кліматычных умовах. Тут выпрацоўваліся характар ​​працоўнай дзейнасці беларусаў, іх матэрыяльная і духоўная культура, складалася і развівалася мова, фармаваліся асаблівасці побыту, звычаяў, традыцый і нормаў маралі. Стагоддзямі ў беларусаў, незалежна ад іх дзяржаўна-палітычных адносін з суседнімі народамі складаўся свой, выдатны ад іншых народаў гістарычны менталітэт. Аб'ектыўна засведчылі факт існавання самастойнага беларускага этнасу, яго мовы і культуры працы І. Насовіча, М. Нікіфароўскі, А. Сементовского, асабліва трохтамовае даследаванне «Беларусы» Е. Карскага і інш Працы гэтых даследнікаў спрыялі фармаванню нацыянальнай самасвядомасці беларускага народа. У канцы XIX ст. тэрмін «Беларусы» і этнонім «беларусы» канчаткова замацаваліся за ўсёй этнічнай тэрыторыяй беларусаў. Аднак тэрмін «беларусы» не набыў яшчэ агульнанацыянальнага ўтрымання. Існавалі рэгіянальныя назвы (палешукі), конфесiяналiзмы (рускія і палякі), жыхары некаторых частак Беларусі называлі сябе «тутэйшымі». Беларуская нацыянальная буржуазія ўяўляла толькі невялікую праслойку ў мясцовай шматнацыянальнай буржуазіі. Зямельны, гандлёвы, прамысловы і банкаўскі капіталы знаходзіліся ва ўласнасці польскіх, рускіх і яурэйскіх прамыслоўцаў і купцоў. Беларуская аграрная буржуазія, падзеленая па веравызнанні на праваслаўных і каталікоў, у значнай ступені паланізаваная, не ўсведамляла сваёй нацыянальнай прыналежнасці і часта варожа ставілася да праяў нацыянальнага руху. Буржуазія сфармавалася пад патранажам дзяржаўнай улады і царскай бюракратыі, таму эканамічная і палітычная незалежнасць яе мала цікавілі. Слабасць нацыянальнай эканамічнай эліты - буржуазіі і дваранства - стала прычынай нешматлікасці і запаволенага паспявання нацыянальнай інтэлігенцыі. Працэс фарміравання беларускай нацыі стрымліваўся агульным кірункам палітыкі ўрада. Пасля падаўлення паўстання 1863 г. царызм канчаткова перайшоў на шлях інтэнсіўнай русіфікацыі. Асновай яе стала стварэнне сацыяльнай базы гэтай палітыкі - пашырэнне рускага землеўладання, продажу зямлі на льготных умовах запрошаным на службу ў Беларусь расійскім чыноўнікам. Школа цалкам была перакладзена на рускую мову навучання. Праваслаўны святар, дзяржаўны чыноўнік, школа, афіцыйны друк настойліва даказвалі беларусам, што яны - рускія і не маюць ніякіх адрозненняў, акрамя лакальна-дыялектных. У гэтым кірунку важную ролю адыграла ідэалогія «заходнерусізму», якую ў другой палове XIX ст. ўзначаліў прафесар Пецярбургскай акадэміі, беларус па паходжанні, М. Каяловіч. Пасля далучэння да Расіі афіцыйнае становішча дзяржаўнага заняла руская мова, аднак практычна да паўстання 1863 г. у грамадска-культурным жыцці панавала польская мова. Руская, як і польская грамадска-палітычнае жыццё не ўспрымала існаванне беларусаў як самастойнага этнасу і адмоўна ставілася да спроб літаратурнай творчасці на беларускай мове. У новых гістарычных умовах крыніцай развіцця беларускай мовы з'явілася вусная народная творчасць, а фармаванне яго адбывалася ў жанрах мастацкай літаратуры і публіцыстыкі. Паступова ішоў працэс стварэння графічнай сістэмы, правапісных і граматычных норм, узбагачэння лексікі беларускай літаратурнай мовы. У цэлым працэс гэты ішоў павольна. Толькі ў пачатку XX ст. з'явіўся беларускі перыядычны друк. Хуткае развіццё беларускай мовы, яго фанетычных, лексічных і граматычных нормаў адбылося з прыходам у літаратуру Ф. Багушэвіча, Я. Лучыны, Л. Гурыновіча, Я. Купалы, Я. Коласа, Цёткі і інш.

Культура. Школьная рэформа 1864 г. дэмакратызавала і пашырыла сферу пачатковай і сярэдняй адукацыі. Пасля падаўлення паўстання 1863 г. былі зачынены Гары - Горацкі земляробчы інстытут, Маладзечанская, Навагрудская, Свіслацкая гімназіі, а таксама ўсе школы на польскай мове. У Беларусі дзейнічалі адмысловыя «Часовыя правілы для народных школ», распрацаваныя Н. Мураўёвым і зацверджаныя царом у траўні 1864 г. Паводле іх пачатковыя школы аддаваліся пад кантроль праваслаўнага духавенства, чыноўнікаў і паліцыі. Закон Божы, духоўныя спевы, царкоўнаславянская мова, руская граматыка і арыфметыка - гэтым абмяжоўваўся круг якія вывучаліся ў іх прадметаў. З пазіцый ідэалогіі самадзяржаўя, праваслаўя і народнасці вывучалася гісторыя роднага краю. У 1884 г. было выдадзена становішча пра царкоўнапрыходскія школы, у адпаведнасці з якім пачатковыя народныя школы, заснаваныя рэформай 1864 г, зачыняліся. Іх месца займалі царкоўнапрыходскія школы, якія знаходзіліся ў падпарадкаванні Сінода і што кіраваліся мясцовым духавенствам.

Пад асаблівым кантролем знаходзілася друк. У 1869 г. у Вільні была заснавана ўнутраная і вонкавая цэнзура. Афіцыйны ўрадавы друк быў прадстаўлена газетамі «Губернскія ведамасці» і «Епархіяльныя ведамасці», «Віленскі веснік» і часопісам «Веснік Заходняй Расеі». У 1886 г. у Беларусі з'явілася першая незалежная газета «Мінскі лісток», якая з 1902г. выходзіла пад назвай «Паўночна-Заходні край». У ёй друкаваліся матэрыялы па фальклоры, этнаграфіі, гісторыі Беларусі М. Доўнар-Запольскага, М. Янчука, А. Багдановіча і інш, вершы паэтаў Я. Лучыны, К. Каганца і інш За чвэрць стагоддзя пасля паўстання 1863 г. у легальнай друку не з'явілася ніводнага беларускага мастацкага твора. На беларускай мове быў выдадзены шэраг твораў за мяжой. У 1881 г. у Жэневе была надрукаваная брашура «Пра багацце і беднасць». У 1892 г. у Тыльзіце выйшла брашура «Дзядзька Антон, або Гутарка аб усім, што баліць, а чаму баліць - не ведаем». Усе яны адрасаваліся беларускаму селяніну і пераконвалі яго ў антынародным характары самадзяржаўя, заклікалі да барацьбы.
Новае ажыўленне ў развіцці беларускай літаратуры пачалося ў канцы 80-х гг. з прыходам у яе пісьменнікаў-дэмакратаў - Ф. Багушэвіча (1840 - 1900 гг.), Я. Лучыны (1851 - 1897 гг.), А. Гурыновіча (1869 - 1894 гг.), А. Абуховіча (1840 - 1898 гг.) і інш. Асноўнымі тэмамі іх твораў былі: абарона інтарэсаў вясковай беднаты, права беларускага народа на самастойнае гістарычнае і культурнае развіццё, абарона беларускай мовы. Ф. Багушэвіч быў першым нацыянальным беларускім паэтам. Ва ўмовах царызму ён не мог друкаваць свае творы ў Расіі. Таму першы зборнік вершаў «Дудка беларуская» ён надрукаваў у 1891 г. у Кракаве, другі зборнік - «Смык беларускі» - у 1894 г. у Познані. Толькі праз шэсць гадоў пасля смерці Я. Лучыны гурток беларускіх студэнтаў у Пецярбургу выдала яго зборнік «Вязынка» (1903 г.). Літаратурныя творы А. Гурыновіча былі таксама выдадзены пасля яго смерці.

У другой палове XIX ст. больш рэалістычным, набліжаным да народа стала выяўленчае мастацтва. У беларускім жывапісе на першы план выходзіць гістарычны жанр. Найслынным яго прадстаўніком быў К. Альхімовіч. Ім былі створаны палотны «Пахаванне Гедыміна», «Смерць Глінскага ў турме", "Смерць у выгнанні». Майстрам бытавога жанру Н. Селіванавічам. Былі напісаныя карціны «Дзеці ў двары», «У школу», «Стары пастух». Ён прымаў удзел у стварэнні мазаiчнага пано "Тайная вячэра" для Ісакіеўскага сабора ў Пецярбургу. Атрымалі вядомасць карціны пейзажыста А. Гораускага «Вечар у Мінскай губерні", "На радзіме", "Рака Бярэзіна» і інш. Партрэтны жывапіс прадстаўлялі мастакі Б. Русецкі, А. Ромер, Р. Смоўж і інш.

На развіццё беларускай культуры вялікі ўплыў аказала тэатральнае мастацтва рускага, украінскага і польскага народаў. У гарадах Беларусі гастралявалі вядомыя майстры рускай сцэны М. Савіна, В. Давыдаў, А. Южын і інш, выканаўцы - спевакі Л.Сабiнау, Ф. Шаляпін, піяністы і кампазітары С. Рахманінаў, Л. Скрабін і інш У 1890г. ў Мінску быў адкрыты пастаянны прафесійны тэатр, а таксама «Таварыства аматараў прыгожых мастацтваў». Вялікае значэнне набыла дзейнасць музычных таварыстваў. Яны ладзілі публічныя канцэрты і музычныя вечары, лекцыі пра жыццё і творчасці вядомых кампазітараў і выканаўцаў, адкрывалі музычныя навучальныя ўстановы і бібліятэкі.

У другой палове XIX ст. адбыліся прыкметныя змены ў архітэктуры Беларусі. З ростам гарадоў ішло іх добраўпарадкавання, будаўніцтва водаправодаў, усталёўвалася электраасвятленне. У цэнтральных частках гарадоў з'явіліся новыя плошчы і бульвары, узводзіліся цагляныя шматпавярховыя дамы. Аднак асноўная маса грамадзянскіх будынкаў характарызавалася аднапавярховымі драўлянымі пабудовамі. Да канца XIX ст. у беларускім дойлідстве панаваў эклектызм готыкі, барока, класіцызму і псеўдарускага стылю. Звычайна банкі і навучальныя ўстановы афармлялі пад класіцызм, тэатры - пад барока, касцёлы - у стылі неаготыкі, праваслаўныя цэрквы - у псеўдавізантыйскім ці псеўдарускім стылях. Такія асноўныя накірункі развіцця беларускай культуры ў другой палове XIX ст.

Дата добавления: 2015-06-25