Савецка-польская вайна 1919 – 1920 гг. у Беларусi

У лістападзе 1918 г. адрадзілася польская дзяржава, кіраўніцтва якога аб'явіла аб аднаўленні Рэчы Паспалітай у межах 1772. Атрымаўшы матэрыяльную дапамогу ад Антанты, Польшча пачала ў снежні 1918 года да захопу беларускіх і ўкраінскіх земляў. У лютым-сакавіку 1919 польскія легіянеры занялі Брэст, Кобрын, Беласток, Ваўкавыск, Слонім, Пінск. Савет Абароны Літоўска-Беларускай ССР і камандаванне Заходнім фронтам, створаным 2 лютага 1919 г., не змаглі арганізаваць абарону, бо не валодалі дастатковымі сіламі і сродкамі. Якая праводзілася мабілізацыя ў Чырвоную Армію і адпраўка салдат на Усходні фронт, палітыка «ваеннага камунізму» выклікалі сярод насельніцтва Беларусі і чырвонаармейцаў хвалю незадаволенасці і прывялі да паўстанняў супраць Савецкай улады. У канцы сакавіка 1919 года ў Гомелі адбылося паўстанне двух палкоў на чале з эсэрамі М. Стрекопытовым. Увесну 1919 г. польскія войскі захапілі Ліду і Вільню. У мэтах канцэнтрацыі сіл і ўмацавання абароны 1 чэрвені 1919 быў прыняты дэкрэт Усерасійскага ЦВК «Аб аб'яднанні Савецкай рэспублікі Расіі, Украіны, Латвіі, Літвы і Беларусі для барацьбы з сусветным імперыялізмам». Ўводзілася агульнае камандаванне. Літоўска-беларуская армія была перайменавана ў 16-ю армію. Тым не менш, польскае наступленне працягвалася. Савецкія войскі пакінулі 8 жніўні Мінск. У жніўні - верасні палякі захапілі Ігумен, Нова-Барысаў, Бабруйск, Жлобін, Рагачоў. Фронт стабілізаваўся на лініі Полацк - р. Бярэзіна - р. Днепр, дзе пратрымаўся да вясны 1920.
Для кіраўніцтва захопленай тэрыторыяй акупантамі быў створаны Дэпартамент па справах польскіх усходніх зямель на чале з Е. Асмалоўскага. Акупаваная тэрыторыя была падзелена на тры акругі - Віленскі, Брэсцкі і Мінскі, якія, у сваю чаргу, дзяліліся на паветы. Беларусы ў органы кіравання не дапускаліся. Былі ліквідаваны органы мясцовага самакіравання, забароненыя прафсаюзы і іншыя працоўныя арганізацыі, абвешчаныя незаконнымі ўсе аграрныя пераўтварэнні. Аднаўлялася памешчыцкае землеўладанне, праводзіліся рэквізіцыі, арышты і рэпрэсіі. Ю. Пілсудскі ў палітычных мэтах у пачатку спрабаваў падтрымліваць федералистские ілюзіі ў літоўскім і беларускім грамадстве. 28 красавіка 1919 г. ён выступіў з заклікам да насельніцтва былога Вялікага княства Літоўскага, у якім абяцаў даць яму магчымасць вырашыць свае нацыянальныя і рэлігійныя праблемы. На практыцы гэта выглядала па-іншаму. У культурным жыцці праводзілася паланізацыя. Зачыняліся беларускія навучальныя ўстановы, дзяржаўным быў абвешчаны польскую мову. З дзяржаўных устаноў, фабрык і заводаў звальняліся асобы беларускай нацыянальнасці, людзі праваслаўнага веравызнання.
Ва ўмовах польскай акупацыі беларускі нацыянальны рух было расколатым. Яго палітычны цэнтр - Рада БНР - ужо з канца 1918 г. ня была цэласнай арганізацыяй. Старшыня кабінета міністраў БНР А. Луцкевіч у гэты час быў у Парыжы, а потым - у Варшаве. Яго прымаў Пілсудскі. Там ён дамагаўся прызнання Беларусі як суверэннай дзяржавы. Яго намаганні не ўвянчаліся поспехам, а сам ён апынуўся ў палітычнай ізаляцыі. Палітыка гвалту і тэрору прымусіла многіх беларускіх палітыкаў перайсці ў апазіцыю польскаму рэжыму. Пад уплывам эсэраў і сацыял-федэралістаў беларускі з'езд Віленшчыны і Гродзеншчыны (9-10 чэрвеня 1919 г., Вільня) пацвердзіў правільнасць ідэі незалежнасці Беларусі і выбраў Цэнтральную Беларускую Раду Віленшчыны і Гродзеншчыны на чале з эсэрамі К. Душэўскі.
Пасля акупацыі Мінска, тут быў створаны Часовы Беларускі Нацыянальны камітэт на чале з А. Прушынскіх і яго намеснікам В. Ігнатоўскі. Ці не адхіляючы ідэі канфедэрацыі Беларусі з Польшчай, Камітэт дамагаўся папярэдняга прызнання БНР і аднаўлення дзейнасці Рады. Партыя беларускіх эсэраў заняла іншую пазіцыю. 12 сьнежня 1919 г., са згоды польскага ўрада, у Менску была скліканая Рада БНР. Акупанты разлічвалі, што яна ўхваліць далучэнне Беларусі да Польшчы. Але фракцыя эсэраў дамаглася перавыбараў прэзідыума Рады, замены складу Савета міністраў. А. Луцкевічу было выказана недавер, як і старшыні Рады І. Лесеку. На чале Савета міністраў быў пастаўлены В. Ластоўскі, а старшынёй Рады БНР стаў П. Крычаўскі. Пацвердзіўшы вернасць Трэцяй устаўной грамаце ад 25 сакавіку 1918, абноўленая Рада БНР выказала пратэст супраць гаспадаранне белапалякаў ў Беларусі. За антыпольскую пазіцыю партыя эсэраў падвергнулася рэпрэсіям. У гэты ж час палякі стварылі так званую Найвышэйшую беларускую раду, якая склала 24 сакавіка 1920 г. дагавор з Ю. Пілсудскім, па якім Беларусь павінна была стаць часткай Рэчы Паспалітай. Культурна-нацыянальная аўтаномія давалася толькі Мінскай губерні. На барацьбу супраць акупантаў падняўся ўвесь беларускі народ. Паўсюдна была створана сетка падпольных арганізацый, разгортваўся партызанская барацьба. Барацьбу ўзначалілі камуністы і беларускія эсэры. ЦК КП (б) Б ЛітБел стварыў Бюро нелегальнай працы. У снежні 1919 бальшавікі і беларускія эсэры заключылі пагадненне аб стварэнні адзінага фронту барацьбы. Ад беларускіх эсэраў адкалолася група моладзі на чале з У. Ігнатоўскі. У студзені 1920 яна стварыла «Беларускую камуністычную арганізацыю» (БКА), ставіць сваёй задачай адраджэнне Савецкай Беларусі ў федэрацыі з Расеяй. Яна ўдзельнічала ў партызанскім руху, пазней увайшла ў склад Кампартыі Беларусі.
У сакавіку 1920 польскія войскі пачалі новы наступ і захапілі Мазыр, Калінкавічы, Рэчыцу. Спроба арганізаваць контрнаступленне Чырвонай Арміі ў траўні 1920 г. скончылася няўдала. Пасля гэтага Заходні фронт быў умацаваны, атрымаў 170 тыс. байцоў. У сярэдзіне чэрвеня пачалося новае наступленне Заходняга фронту. Ліпеня 11 быў вызвалены Мінск. Да жніўня 1920 была вызвалена ўся Беларусь.

12 ліпеня 1920 г. у Маскве быў падпісаны дагавор паміж РСФСР і Літвой, якім прызнавалася незалежнасць Літвы ў этнаграфічных межах. Без згоды беларусаў і іх прадстаўнікоў літоўскімі былі аб'яўлены не толькі былыя Ковенская і Сувалковская, але і ўся Віленская і Гродзенская губерні з гарадамі Вільня, Гародня, Шчучын, Смаргонь, Ашмяны, Браслаў. Падпісанне гэтай дамовы азначала спыненне існавання ЛітБел. Спачатку ЦК РКП (б) стварыў Мінскі губревком пад кіраўніцтвам А. Чарвякова. 31 ліпені 1920 года ў Мінску адбылося паўторнае абвяшчэнне незалежнай БССР. Да склікання Усебеларускага з'езда уладу ў свае рукі ўзяў Беларускі рэвалюцыйны камітэт. Пасля другога абвяшчэння Беларуская Рэспубліка існавала ў межах шасці паветаў (Бабруйскі, Барысаўскі, Ігуменскі, Мазырскі, часткова Мінскі і Слуцкі) былой Мінскай губерні.

З пераносам ваенных дзеянняў на тэрыторыю Польшчы, вайна ператварылася ў сродак экспарту рэвалюцыі. 30 ліпеня ў Беластоку быў створаны Часовы рэвалюцыйны камітэт Польшчы (Польревком). Аднак разлік на падтрымку польскім пралетарыятам рэвалюцыйнай хвалі не апраўдаўся, наадварот, адбыўся магутны нацыянальна-патрыятычны ўздым польскага народа. 16 жніўні польскія войскі перайшлі ў контрнаступленне, і Чырвоная Армія адступіла ад Варшавы да Мінска. Аднак як Польшча, так і Савецкая Расея не мелі сіл працягваць вайну. 12 кастрычнік 1920 быў заключаны дагавор аб перамір'і і папярэдніх умовах свету, у адпаведнасці з якім ваенныя дзеянні спыняліся. Урад Пілсудскага не адмовілася ад спроб далучэння тэрыторыі Савецкай Беларусі да Польшчы, таму ў канцы кастрычніка арганізавала ўварванне арміі Булак-Булаховіча на Мазырскім кірунку. Гэтая авантура правалілася. У гэты час у Слуцкім павеце, не без удзелу Польшчы і Найвышэйшай беларускай рады, адбылося паўстанне. 15-16 лістападзе 1920 г. у Слуцку быў скліканы з'езд валасцей і мястэчак, на якім прысутнічала 127 дэлегатаў. У сувязі з тым, што па ўмовах дамовы аб перамір'і польскія войскі адыходзілі, а Чырвоная Армія павінна была ўступіць у горад, з'езд вырашыў з ліку ваеннаабавязаных арганізаваць вайсковую частку. На працягу трох дзён была сфармавана брыгада з двух палкоў. З'езд выказаў пратэст супраць ўступлення ў межы Слуцкага павета Чырвонай Арміі, патрабаваў пакінуць яго ў межах Польшчы. Калі Чырвоная Армія 22 лістападзе стала набліжацца да дэмаркацыйнай лініі Слуцка, брыгада ўслед за польскім войскам адышла за р. Мароч, дзе склала зброю і была інтэрнаваныя польскімі ўладамі.

18 сакавіка 1921 г. быў падпісаны Рыжскі мірны дагавор. Заходняя мяжа БССР з Польшчай праходзіла з поўначы на ​​поўдзень: з паўднёвага боку населенага пункта Ушачы, на ўсход ад Посвилья на Докшыцы, каля Радашковічы, Нясвіжа, на захад ад Чырвонай слабады, Старобіна, усходні Мікашэвічаў, на захад ад Турава.

Дата добавления: 2015-06-25