Раннее и Древнее царство в Египте. 13 страница

Sayad bacı qurultayın gedişi ilə çox maraqlanırdı. Qəzetlərin xəbəri və Qulamrzanın verdiyi məlumatdan qane olmamışdı. Rüstəmbəyə otaqlarında rast gələr-gəlməz bir çox suallar verməyə başladı. Rüstəmbəy xalqlar qurultayının başlıca məqsədini populyar bir surətdə anladaraq:

– Müvəqqəti hökumət, - dedi, - geniş Rusiyanı idarə etməkdən acizdir. Rusiyada yaşayan xalqlar mərkəzdən ümidini kəsib, özləri öz haraylarına qalmaq istəyirlər: hər kəs öz evinin içini düzəltməyə çalışır. Qafqazda, Türküstanda, Baltik ölkələrində Ukrayna kimi hökumət və milli məclis düzələcək.

Sayad bacı ciddi səslə:

– Deməli, hər kəs öz-özünü idarə edəcək?

– Bəli!

– Bəs torpağı olmayan necə olacaq?

– Hə, dağınıq xalqları deyirsiniz?

– Hə!

– Rusiyada milli torpağa malik olmayanlar arasında yəhudilər bırinci yer tutur. Bunların sionist fırqəsi Fələstinin ərəblərdən alınıb yəhudilərə verilməsini tələb edir. Məsələni yəhudilər müzakirəyə qoymaq istədilər keçmədi; çünki Fələstin məsələsi beynəlmiləl bir məsələdir, bu qurultayda həll oluna bilməzdi. Yerdə qalan yəhudi firqələri əqəliyyətin haqqının tanınması ilə bərabər mühüm bir məsələ irəli sürdülər. "Yəhudi millətinin gələcəyi torpağa bağlanmalıdır",-dedilər.

Sayad bacı məsələni dürüst anlaya bilmədi, düşündü və qızararaq:

– Necə yəni? - deyə sordu.

Rüstəmbəy sakit bir səslə:

– Yəhudilər də toplanıb, müəyyən bir torpağa köçmək istəyirlər. Milli müqəddəratın həllini ancaq bu şəkildə təsəvvür edirlər.

– Bu necə torpaqdır?

– Bunu söyləmədilər. Rusiyada torpaq çox - yəqin onlara da müəyyən bir vilayət ayırarlar.

Sayad bacının marağı bir qədər təskin edilmişdi. Qulamrza yoldaşına fəxrlə baxıb:

– Rüstəmbəy, - dedi, - Sayad siyasətlə çox maraqlanır. Axır vaxt coğrafiyanı şövqlə öyrənir. Gecə-gündüz Rusiya xəritəsindən əl çəkmir.

Rüstəmbəy:

– Çox gözəl! Çox gözəl! - deyə təsvib etdi. - Türk qadınları xam torpaqdır, bilgi üçün əlverişli bir zəminə malikdirlər. Nə etməli ki, çarşab altında çürüyürlər.

Sayad bacının sanki yarasına toxunuldu; koksünü ötürərək başını buladı. Qulamrza mətin bir səslə:

– İnqilab çarşaba da qələbə çalar!

Rustəmbəy qeyzlə:

– Təbii! Təbii! - dedi. - Köhnə aləm başdan-başa sarsılacaq! Artıq hər addımda yenilik qoxusu duyulur!

Birdən Qulamrza tərəddüdlə:

– Qoysalar! - dedi.

Rüstəmbəy hiddətdən titrəyən səslə:

– Kim?

– İrtica!

– Heç zad olmaz! General Kornilov Kerenskidən hakimiyyəti tələb etdi - verdilərmi?.. Geriyə yol qalmamışdır!

Qulamrza yenə şübhə edər kimi:

– Kornilov bir olsa, dərd yarıdır. İndi hamısı Dona toplanırlar. Novoçerkasskda cənub-şərq federasiyası hökuməti belə düzəltmişlər. Kazak süngüsünə söykənərək yenə bir fitnə çıxaracaqlar.

Rüstəmbəy inandırıcı bir səslə:

– Səni əmin edirəm ki, heç bir şey olmaz! Bolşeviklər müvəffəqiyyət qazanar da, monarxistlər qazanmaz. Bilirsən nə üçün? Monarxiyanı hər kəs gördü. Xalqın canı boğazına yığılmışdır. Monarxiya yeni bir söz deyə biləcəkmi? - Yox!

Köhnə idarəni ehya etməyə çalışacaq. Torpağa susayan; kəndli, inqilab yolunda qan tökən işçi, milli muxtariyyət tələb edən xalqlar təkrar monarxiya zəncirini boğazına keçirərmi?.. Bundan başqa, quraltayda kazakların nümayəndəsini dinlədik; onlarda da muxtariyyət hərəkatı olduqca qüvvətli görünür,..

Sayad bacı Rüstəmbəyin sözlərindən xoşlanaraq danışmaq istədi, bir də nədənsə kədərlənib susdu: "Nə üçün məni öz vaxtında oxutmamışlar, indi mən də hər şeyi oxuyub bilərdim", - deyə fıkrindən keçirdi.

Rüstəmbəyin cəbhədən gətirdiyi pulların bir hissəsi bitməkdə idi, heç bir qazancı da yoxdu. Son ümidini İmrana tapşırdığına bağlamışdı "Yüz manat alım da, görək sonra necə olur", - deyə İmranın yanına getdi. Rüstəmbəy Şirini orada gördü. Şirin mağazanın arxa tərəfinə keçir, çıxır, İmranla pıçıldaşır. İkisinin də Rüstəmbəydən çəkinərək gizli bir iş yapdıqları duyulur. İçəridən çəkic səsi gəlir - qutu çalınır.

Rüstəmbəy İmranın çox məşğul olmasını hiss edərək, məramını anlatmağa vaxt tapa bilmir. Nəhayət, mağaza xidmətçisi həyət darvazasının önünə bir fayton çağırdı, sonra təlisə tikilmiş üç qutu çıxarıb faytona yerləşdirdi. Şirin oturub getdi. Bir-iki gün sonra qutulardakının tüfənglə tapança olduğunu Rüstəmbəy təsadüfən xidmətçidən öyrəndi.

Qafqazda vəziyyətin get-gedə gərginləşməsi silah alış-verişinə böyük meydan vermişdi. Yolların çətinliyinə baxmayaraq, qaçaqçılar axın-axın gəlib, Kiyevdən silah daşımada idi.

– İndi artiq Rüstəmbəy İmranın mağazasında rast gəldiyi şübhəli adamların rolunu anlamağa başlayırdı. Bu əməliyyatda Qulunun da iştirak etməsini Rüstəmbəy yenə sonralar duymuşdu. Ancaq Qulu olduqca usta davranırmış - həftədə bir dəfə İmrana telefonla: "On tüfəng göndər!" - deyirmiş. Vəssalam. Bir aydan sonra Qulunun qazancı klinikaya göndərilirmiş.

Rüstəmbəy Qulunun bu qədər sehrkar olduğuna heyrət edib dururdu. Bu adam özünü İmrana o qədər nüfuzlu tanıtmışdı ki, İmran onun hər bir əmrini haman yerinə yetirirdi. Halbuki əsil qüvvət Rüstəmbəydə idi; milli komitə sədri sifəti ilə idarələrdə sözü keçir, "Xalqlar şurası" vasitəsilə Ukrayna hökumətinə nüfuz edir, soldat və isçi şurasında təsiri az deyildi. Bunlara baxmayaraq, İmranın yanında Qulunun nüfuzu Rüstəmbəydən çoxdu.

Xalq işlərinə özünü hazırlayan Rüstəmbəy bu məsələ ilə maraqlandı. Düşünüb daşındı. Axırda tühaf nəticələrə gəldi: inqilabın bəxş etdiyi demokratik üsuldan bir az soyumağa başladı. O öz-özünə belə mülahizələr yürüdürdü: "Xalqın əksəri İmran kimi savadsız və az savadlı, zahirə aldanan adamlardan ibarətdir. Bu adamlar çox gördüyü, çox eşitdiyi, dürüst bələd olduğu şəxsiyyətin nüfuzuna düşə bilməzlər. Nüfuz idraka sığmayan və zahirdən hərəkət edən bir amildir. Bu amil daim mahiyyətini dumanlar içində saxlamalıdır; çünki aydın şeylərin xalqa nüfuzu olmur. Quran, yaxud İncil aydın və hər kəsin anladığı bir dildə olsaydı, adi məktəb kitabı qədər hörmətsiz olardı. Müqəddəs deyilən kitablar məzmun yoxsulluqlarını geniş kütlənin bilmədiyi ərəb, slav, latın, qədim israil və sanskrit dillərində gizləyir..."

Rüstəmbəycə Qulunun bu nüfuz və müvəffəqiyyəti onun klinikada gizlənərək az görünməsi, az danışması və ehtiyacsız yaşamasında idi.

Bunun məsələsi Rüstəmbəyi arabir məşğul edib və bəzən belə qorxudurdu; çünki zemlyaçestvoya əngəl törədən bir adam milli komitəyə də törədə bilərdi. Bu gün susmuş Qulu sabah kükrəyə bilərdi. Odur ki, komitə üzvlərinin yanında onun nüfuzunu qırmağa çalışırdı.

Rüstəmbəy masanın üzərində bir məktub gördü. Götürdü Musyadandı. Açdı. Ətir qoxuyurdu. İçində qara bantla bağlanmış bir çəngə baş tükü qoyulmuşdu. Məktubun bir tərəfinə darçını ləkə düşmüşdü. Rüstəmbəy tühaf bir hissi-müqəddəmlə oxudu:

"Əzizim!

Son dəfə yazıram. İzzəti-nəfsim artıq bir daha qırılmayacaq; çünki... hər şeyə vida deməyi çoxdan qəsd etdim. Yetər! Həyatın acı kasasından iyrənərək içməkdənsə onu sındırmaq yaxşıdır. Bu kasanı eşq şərbəti ilə doldurmaq istədim - olmadı. Taleyin çilvəsi bunu qədərləndirməmiş imiş... Nə etməli? Boynumu əyməli? Yox! Ya haqq, ya heç! Güzəşt - fitrətimə sığmayan bir hərəkətdir... Bunları sizə yazdığımın səbəbini anlamıram. Sizin üçün fərqi varmı? Siz səadət sahəsinin bir köçərisisiniz...

Məktubumun sizə göndərilməsini ayrıca olaraq yazıram. Siz son sədamı eşidərkən mən həyatımı tərk etmiş olacağam. İndi çıxılmaz yollar rəhbəri - tapança məni gözləyir. Gedirəm. Məndə tühaf bir sevinc var. Yarımayanlar dənızinin qayıqçıları ruhumu əbədiyyətə təslim verərkən bir də sizi xatırlayacağam. Vida! Artıq məndən ayrılan soyuq dodaqlarımla səni son dəfə öpür və səadətlər diləyirəm. Son arzum məktubumu ürəyimdən daman qana tutaraq, susmaq və unudulmaqdır.

Vida!

Səni çocuqcasına sevən Musya".

Rüstəmbəy məktubu bitirib, kənardakı qan ləkəsini süzdü. Titrək əli ilə Musyanın telini qaldırıb qoxladı. Sanki məktubdan gənc, canlı və eşq atəşi ilə alovlanan bir sənəm çıxaraq onun qarşısında cilvələndi. "Səni, səni, ey qafil, məsud etmək istərəm!" - demək istədi. Otaq həyat dalğası ilə doldu. Coşdu, daşdı, fərəhlər və nəşələr saçdı, Rüstəmbəyin soyuq vücudunu qaplayaraq sarsdı. Onu da həyəcanlandırdı, coşdurdu. Bir da şən dalğalar axın-axın çəkilib otağı qəmlər dumanında tərk etdi. Rüstəmbəy varlığının ən aşağı qatlarına enərək, qaranlıq bir tənhalığa daldı.

Artıq ətrafındakılar onun gözlərindən itmiş, yalnız bir boşluq qalmışdı. Peşmançılıq oxları ona doğru yağmada idi.

Üç gün Rüstəmbəy otağından dışarı çıxmadı; ağır böhranlar keçirdi. Nə gecəni yatır, nə gündüzü rahatlıq tapa bilirdi - həp Musyanın faciəsini düşünürdü. Gənc bir həyatın sönməsinə səbəb olmaq onu əzablar içərisində boğur.

Hər gün onunla görüşən Qulamrza üç gündan bəri Rüstəmbəyi görməyərək şübhəyə düşdü. "Xəstələndimi?" deyə onun gorüşünə getdi. Qulamrza Rüstəmbəyi yataqda buldu: rəngi qaçmış, düşgün bir halda idi. Qulamrza xəstəliyi Rüstəmbəyin tühaflığına yozaraq:

– Bir şeyin yoxdur, keçər-gedər, - deyə ona tasəlli verdi.

Ümumi işlərdən danışdılar. Sonra Qulamrza dedi:

– Dünən bizə bir tatar doktoru gəlmişdi. Cəbhədə müsəlman əsgərlərindən təşkil edilmiş bir qol ordu varmış. Doktor qol ordu ərkani-hərbi tərəfindən nümayəndə sifəti ilə gəlmişdir.

Rüstəmbəy maraqsız bir halda:

– Nə deyir? Qol ordunun başında kim durmuşdur? Məqsədləri nədir?

Qulamrza:

– Qol ordu milli bir şeydir. "Müsəlman korpusu" adı daşıyır. Başında general Mametoviç durmuşdur. Bu adam Litva tatarlarındandır...

– Məqsədləri nədir?

– Onu soruşmadım. Ancaq Kiyevdəki milli təşkilatlarla əlaqəyə girişmək istəyirlər. Doktor məlumat toplayır. General da gələcəkmiş.

Rüstəmbəy çox düşünməyərək:

– Yaxşı, gəlsin görək. Türkmən bölüyü kimi, əks-inqilaba çönməsin də.

Qulamrza bir şey söyləməyərək düşündü. Bir dəqiqə sonra Rüstəmbəydə maraq oyanan kimi oldu.

– Qulamrza, - dedi, - o doktoru buraya gətirə bilərsənmi? Ona bir-iki sual verəcəyəm... hər halda "Müsəlman korpusu" istifadə ediləcək bir qüvvədir. Ancaq çox ehtiyatlı olmalıdır. Bilirsən, generallara inanılmaz!

Qulamrza ayağa qalxaraq:

– İstəyirsən, telefon edim gəlsin; indi oteldə olar.

Rüstəmbəy təkidlə:

– Elə! Elə! - dedi. Qulamrza çıxdı.

Yarım saat sonra alçaqboylu, pensneli və əsgəri libasda bir adam içəri girdi.

Qulamrza:

– Sədrimiz! - deyə onu Rüstəmbəyə təqdim etdi.

Həkim paltosunu çıxarıb oturdu və gəlməsinin səbəbini anlatdı. Rüstəmbəy əsgəri təşkilata böyük ehtiyac olduğunu söyləyərək, müsəlman korpusuna dair malumatlar almağa çalışdı.

– Korpusun məqsədi nədir? - dedi.

Doktor bu suala hazır olmayan bir adam kimi, gözlüyünü düzəldərək:

– Bilirsiniz, - dedi, - indi hər bir millət öz əsgəri qüvvələrini toplayıb ayrı təşkilat yapır. Bizə də bu yolla getmək lazım gəlir.

– Mali cəhəti necə təmin edirsiniz?

Doktor saf bir dillə:

– Doğrusu, korpus fransızların puluna təşkil olunur... Bunun da, təbii, səbəbi var. Rus soldatı müharibə etmək istəmir; bolşevik təbliğatı sayəsində ordu pozulur və almana qarşı olan cəbhə tamamilə açılır. Müsəlman soldatı dindar olduğu üçün bolşevik təbliğatına qapılmır-deyə fransızlar cəbhədə sağlam bir əsgəri qüvvə hazırlamaq fikrindədirlər.

Rüstəmbəy gülümsənərək:

– Deməli, avam müsəlmanları atəşə soxmaq istəyirlər. - dedi.

Doktor Rüstəmbəyin qeydindən pərt olan kimi:

– Yox! Yox! - deyə qızardı, bir müddət söz tapa bilmədi, sonra: - Yox! Müvəqqəti hökumət də bu məsələyə zidd deyil; o da cəbhənin saxlanılmasını istəyir...

Rüstəmbəy bir sual da verdi:

– Korpus cəbhədə qalacaq, yoxsa yerini dəyişəcək?

Bu dəfə həkim düşünərək:

– Onu dürüst bilmirəm. General gələcək, təfsilatını söylər. Mənim məqsədim buradakı milli təşkilatlarla tanış olmaqdır. Sabah cəbhəyə dönəcəyəm. Zənn edirəm, general iki həftə sonra burada olar.

– Ukrayna milli təşkilatları ilə görüşdünüzmü?

– Yox! Yalnız müsəlman təşkilatları ilə görüşdüm.

– Ərkani-hərbdə rus zabitləri də varmı?

– Var, azdır! Əksəriyyəti müsəlmandır. Yeni müsəlman olmuş da var.

Rüstəmbəy istehzalı təbəssümlə:

– Əcaib! - deyə Qulamrzanın üzünə baxdı. Həkim yenə qızardı.

Milli komitənin ilk növbəti iclasında Rüstəmbəy "Müsəlman korpusu" məsələsini müzakirəyə qoydu. Korpusa qarşı nə kimi xətti-hərəkət yürüdüləcəyini təyin etmək istəyirdi. Lakin əldə lazımi məlumat olmadığı üçün məsələ ətraflı olaraq, aydınlaşa bilmədi. Korpus haqqında məlumat toplanması qərara alındı.

Bu məqsədlə Rüstəmbəy müsəlman hərbi şurasına gələnlərlə görüşdü, cəbhədən qayıdan bir çox zabitlərlə danışdı. Nəhayət, çarın sabiq İstanbul səfırlərindən birisinin korpusla əlaqədar olduğunu öyrəndi. Bu diplomat Sevastopolda yaşayır və arabir Kiyevə də gəlirmiş.

Bir gün təsadüfən sabiq məktəb yoldaşlarından birinin evində bu dıplomata rast gəldi. Diplomat rus zadəganına mənsub bir ailənin köhnə dostu imiş. Rüstəmbəyin türk olduğunu duyar-duymaz onu nəzakətlə əhatə etdi:

– Sizlə görüşməm mənim üçün böyük bir həzzdir. Mən nəcib türk millətini çox sevirəm, - dedi. - Rus dövləti təşkilatında türk-tatarların böyük rolu olmuş. İndi, tarixi bu zamanda, bu rol bir qat daha artır... Diplomatın bu məalda başladığı nitq hal-hazırkı siyasi vəziyyəti təmsil etməyə başladı. Diplomat çar siyasətini tənqid edərək, Rusiyada müsəlmanların qədri bilinməməsini irəli sürdü, federasiyadan bəhs etdi. Xülasə, inqilab şüarlarına bulaşmış bir liberal sifəti ilə Rüstəmbəyin rəğbətini qazanmağa çalışdı. Nəhayət, müsəlmanların daim Rusiyaya sadiq olduqlarını qeyd etdi.

Rüstəmbəy müsəlman korpusundan söz açdı:

– Cəbhədə bir "Müsəlman korpusu" əmələ gəlmiş, bundan xəbəriniz varmı? - deyə sordu.

Diplomat süni təbəssümlə monoklunu sağ gözünə qoyub dedi:

– Eşitdim. Əminəm ki, sadiq müsəlmanlar ana torpağını düşmənlərə qapdırmazlar.

Rüstəmbəy korpusa dair bir sıra sual verdisə də, diplomatdan aydın bir cavab ala bilmədi; diplomat: "bəlkə də!", "ola bilər!", "ehtimal" kimi kəlmələrlə bildiklərini gizləməyə çalışdı.

Korpus məsələsi Rüstəmbəy üçün bir müəmma olaraq qaldı. Komitə üzvləri də bu sahədə heç bir xəbər bilə bilmədilər. Axırda Ukrayna siyasilərindən birisi Rüstəmbəyi məsələyə vaqif etdi. "Müsəlman korpusu" fikrən əvvəl rus monarxistlərindən nəşət etmişmiş. Çar Rusiyasının ehyasını "sadiq" müsəlmanlardan gözləyirmişlər. Mametoviçin fikri hələlik Krıma keçib ordunu qüvvətləndirmək, sonra Qafqaz, Edil boyu və Türküstanla əlaqəyə girməkmiş.

Rüstəmbəy Xəlildən yeni bir məktub almışdı. Məktub Bakıdan bir aya gələ bilmişdi. Xəlil yazırdı:

"Əzizim Rüstəm!

Məktubunu aldım. Milli komitə təşkil etdiyinizi oxudum. Nə qədər haqlı olduğunu söyləmək hələlik əbəsdir, çünki buradan çoxdan çıxmısan - olanları bilmirsən. Gələrsən də, görərsən, sonra danışarıq. Bilirəm, indilik heç bir dəlil və sübut səni fikrindən daşındıra bilməz; lakin yenə buranın övzaını təsvir etməyi özümə borc bildim. "Müsavat"la bərabər milli üfüqdən "Rusiyada müsəlmanlıq" adlı yeni bir firqə doğdu. Bu firqə kin, küdurət və rəyasətpərvərlikdən əmələ gələn bir şeydir. "Müsavat"da rol oynaya bilməyəcəklərini əvvəlcədən kəsdirən bir sıra köhnə ziyalılar toplanıb "Rusiyada müsəlmanlığ"ı vücuda gətirdilər. Avamları aldatmaq üçün dini əldə oyuncaq edən bir firqənin də, "Müsavat" kimi xalq arasında heç bir nüfuzu yoxdur. Liderini tanıtsam, zənn edirəm, fırqənin əsil siması meydana çıxar. Qarayarov famili, yəqin ki, məlumundur. Vaxtilə "Russkoye slovo" qəzetində bunun "fəaliyyəti" yazılmışdır. "Çar istibdadından" qaçaraq İstanbulda "İttihad və tərəqqi" qanadının altına sığınmış, siyasi bir vəzifə ilə İrana göndərilmiş, sonra Ərzurumdakı rus səfirinin vasitəsilə təkrar Qafqaza dönmüş bu adam bu gün "Rusiyada müsəlmanlıq" firqəsinə rəhbərlik edir. Məsələ bəlli oldumu? Çar casusu bu gün başqa bir rolla meydana çıxır.

"Rusiyada müsəlmanlığ"ın nüfuzlu üzvlərindən birisi də qoçu Şəmilbəydir. Bu adam yüzlərcə cinayət yapması ilə məşhurdur. Bu gün Şəmilbəy "vəhşi diviziya" zabitlərini başına toplayaraq, əsgəri qüvvə təşkili ilə məşğuldur.

Bir ay əvvəl iki realni məktəbin tələbəsi qız üstə Şəmilbəyin oğlunu öldürmüşdü. Zabitlər qatilləri tutub günün günorta çağı küçədə güllələdilər...

Artıq fırqənin siması bəlli olmadımı?

Xülasə, buradakı bütün qovğalar cib və sədarət üstündədir. Bütün milli təşkilatlar bu iki amil yolunda çarpişırlar. Məslək böhranı hər yeri qaplamış. Burada baş verənləri görsən "milli" sözünə qarşı üsyan edərsən...

Дата добавления: 2015-06-26