Папоротнико-видные)- polypodiophyta 3 страница

Бұл қатар мынадай екі түқымдастан түрады: таксодилер (таксодовие — Taxodiaceae) жэне кипаристер (кипари­совые — Cupressaceae).

Кипаристер тұқымдасы (кипарисовые — Cupressaceae).

Бұл тұқымдасқа 20 туыс, 145-тей түр жатады. Жер бетінің барлық күрлықтарында кездеседі. Ағаштар мен бута- лар болып келеді. Жапырактары кабыршак тәрізді (чешус- видные), сиректеу ине тәрізді. Ағашында смола жолдары болмайды. Смола арнайы маманданған клеткаларда жиналады. Аталық стробилдері жалғыздан болады, тозаңының

1 90-сурет. Кәдімгі арша: А-аналык стробилі бар өркен; Б-аталык стробил; В-микроспорофилл; Г-бір- екі- жылдык аналык, стробилдері бар өркен; Д-жас аналык стробил; Е-ана- лык стробилдің жогаргы үіиы; Ж-пісіп-жетілген аналык стробил (жалпы көрінісі, тікесінен жэне келденеңінен жасалған кесінділер): 1-микроспоро­филл; 2-микроспорангийлері; 3-мегаспорофилл; 4-тукымбүрі: 5-тукым.

ауа қуыстары болмайды. Аналық стробилінің қабыршақта- ры сүректенген, көн тәрізді немесе шырынды болып келеді.

Арша туысы (можжевельник — Juniperus). Солтүстік ендікте арктикадан субарктикаға дейін аршаның 70-тей түрі оседі. Бірнеше түрі тропикалық аймақтың тауларында кездеседі. Кішілеу ағаштар немесе бүталар. Жапырақтары ине төрізді немесе қабыршақ тәрізді (чешуевидные) болып келеді. Аналық стробилінің қабыршақтары (чешуйки) етженді, шырындьі бүршік (шишкоягода) түзеді. Мүндай шырынды бүршіктер екі жылда пісіп жетіледі. Ағашын әр түрлі мақсатта пайдаланады.

Өркендерінде улы болып келетін эфир майы сабиноль жиналады. Ол медицинада қолданылады.

БОР флорасында 21 түрі, ал Қазақстан флорасында 10 түрі кездеседі. Кәдімгі арша (можжевельник обыкновен­ный — J.communis, 190-сурет) подольскеде шыршалы жэне қарағайлы ормандарда оседі. Жапырақтары ине төрізді, үшеу- ден топтасып орналасады. Ұзақ жылдар бойы сақталады, тіптен 2 мың жылға дейін өмір сүреді. Қызыл арша (мож-

жевельник красный — J.oxycedrus) мен биік арша (можже­вельник высокий — J.excelsa) Қырымда өседі. Орта Азияның тауларында Заравшан аршасы (можжевельник зарав- швнский — J.seravschanica), сауыр аршасы (можжевельник плоушаровидный — J.semiglobosa), Түркістан аршасы (мож­жевельник — J.turkestanica) жэне басқалар орман түзеді.

V^b" -,. f ■

ГНЕТАЛАР НЕМЕСЕ ГНЕТОПСИДТЕР КЛАСЫ

(ГНЕТОВЫЕ ИЛИ ГНЕТОПСИДЫ) - GNETOPSIDA

Гнетопсидтер класының аналық жөне аталық гаметофиттері редукцияға көп үшыраған, жьныстық процестері жабык түқымдылардьщ қосарланып үрықтануына жақын. Түқымбүрі біреу, ұрықтың екі тұқымжарнағы болады. Сүре- гінде смола жодцары болмайды. Класты үш қатарға бөледі: қылшалар (Ephedrales), гнеталар (Gnetales), вельвичиялар (Welwitsehiales). Олардың Қазақстанның флорасында кең таралғаны қылшалар қатары. Сондықтанда біздер осы қатарға толығырақ токталғанды жөн көрдік.

Кылшалар қатары (эфедровые) — Ephedrales

Бұл қатарға бір түқымдас және бір ғана қылша (Ephedra) туысы жатады. Туыста 40-тай түр бар. Олар Жер орта теңізі жағалауында, Алдынғы жэне Орта Азияда, Ин- дияда, Қытайда, Солтүстік жөне Оңтүстік Америкада кең таралған өсімдіктер. Негізінен шөлді, жартылай шөлді ай- мақтарда және таудың тасты жоталарында өседі. Биіктігі 5—8 м. болатын кішігірім ағаштар, көбіне бұталар немесе лианалар (191-сурет). Жапырақтары майда, әдетте кабыр­шак төрізді, ерте түсіп қалады. Бүтақтары қырлы-қырлы, жасыл түсті, онда фотосинтез процесі жүреді. Екі үйлі осімдік. Аталық бүршіктері (шишки) 3—4-тен және оданда көптен сабақтың буындарында тонтасып орналасады. Ата- лық бүршік (стробил) бағанадан түрады, оның үшында екіден сегізге дейін 2—4 үялы микроспорангилері болады. Аналық бүршіктердің екіден тортке дейін, сабақтың буы- нында орналасады. Аналық бүршік (шишки) қалың қабық- шамен қоршалған бір ғана түқымбүрінен түрады. Тозаң желмен, кейде насекомдармен түқымбүріне жеткізіледі. Дән пісіп жетілгенде аналық бүршіктің сыртқы қабықшалары көп жағдайда қатайып ағаштанады, ал қабыршақ тәрізді і

191-сурет. Қос масақшалы қылша:

А-анапық стробилдері бар өркен; Б-аналық стробил (жалпы көрнісі және тікесінен жасалған кесіндісі); Г-аталык. стробилдері бар өркен; Д-аталык стробилдердің жиынтыгы; Е-аталык, стробил: 1-тукымсыз кабыршак тәрізді жапырақтар; 2-сырткы қабыкша; 3-тутік тузетін ішкі интегумеңт;

4- түкымбүршігі; 5-үрық; 6-кабык-

жабындық жапырақтары етженді түрге келіп, ашық түске боялады.

Бұрынғы одақтас республикардың флорасында 10 түрі, ал Қазақстанда 6 түрі өседі. Олардың ең маңыздысы екі масақты қылша (эфедра двухколосковая — E.distachya, 191-сурет). Бүл түр бүрынғы одақтас республикардың ев- ропалық бөлігінің оңтүстік-шығысында, Сібірде, Орта Ази- яда кеңінен таралған. Биіктігі 40 см. Болатын кішілеу бұта. Қылшаның практикалық маңызы, оның бұтақтарында эфидрин алколоидінің болуымен есептелінеді. Эфидриннен аса күщті дәрі алынады.

39 тақырып. Мүк тәрізділер бөлімі (Bryophyta)

Материал. Кәдімгі көкек зығырының және нағыз мүктердің басқа түрлерінің жаңа жиналған немесе гербарийға салынған үлгілері.

Л#Һ'Л^; 1-1 ^;

Мүк төрізділерді гербарийға жинаудьң және оларды анықтауға дайындаудың басқа жоғарғы сатьдағы споралы және тұқымды өсімдіктерді жинап дайындаудан бірқатар айырмашылықтары болады. Гербарийға спора беріп түрған өсімдікті жинайды. Оның шымын бірнеше жұқа пластин- каларға бөліп кеседі де конвертке салады. Бұл жағдайда өсімдікті кептіру жөне сақтау кездерінде, оның органдарының өзгеріске ұшырамауын және, табиғи фермасының сақталуын қадағалап тұру қажет. Сондықтанда гербарийлық үлгіні преске салып қатты қыспау керек.

Мүк тәрізділердің морфологиялық сипаттамасын, өдетте алдын ала дайындалған микропрепараттар бойынша жүргі- зеді. Спорогонның (қорапшаның қабықшаларын, перис- томды, қақпақшаны), жапырақтың жөне сабақтың көлде- нең кесіндісін, анатомиядан (гистологиядан) лаборатория­лык сабақтарды жүргізуге қажетті қарапайым жабдықтардың көмегімен дайындайды.

Қорапшаны сулап, скальпелмен тікесінен жарады, бұл жағдайда оның қақпақшысы түсіп қалады. Қорапшаның бір жартысын зат айнасының үстіне, оны екі жагынан бірдей қарауға болатындай етіп жазады да бетін жабын айнасымен жабады. Мұндай препараттан перистомның (егер ол болса) ішкі және сыртқы

зерттеуге кедергі келтірмес үшін, оның спораларын алып тастауға болады. Жапырақты зерттеген- де, оны пинцетпен үзіп алып, зат айнасының үстіндегі судың тамшысына салады да, бетін жабын айнасымен жа­бады. Препаратты стероскопиялық микроскоппен немесе лупамен қарап зерттейді- Қажет болған жағдайда сабақ пен жапырақтың кесінділерін тікесінен жасайды. Кесіндіні қарапайым тәсілмен жасайды: сабақтың жоғарғы жағын жапырағымен бузинаның өзегіне салып қысады да, оны үстарамен кеседі.

1. Алдына өсімдікті және препаратты қойып, оларды морфологиялық тұрғыдан сипаттап жазады, содан соң анық- тауға кіріседі. Морфологиялық сипаттаманы мына схема бойынша жүргізеді:

2. Г'аметофит «.N;f:■ мнд.М '

а) өркеннің өсуінің формасы: тік өсетін, көтеріңкі бо­лып өсетін, төселіп өсетін;

б) сырт кескіні: ағаш тәрізді, бұта тәрізді тармақталған, қауырсынды бүтақталған, бүтақталмаған және т.б.;

в) жапырақ: жалпақ, бүйраланған, көлденеңінен тол- қындалған; формасы (суреті);

3. Спорогон ‘ ■•' "і_г'_г.

а) орналасқан жері: гаметофиттің жоғарғы жағында,

бүйірлік тармақтарында;. ')

б) қүтышасы (суреті);

в) қақпақшасы (суреті);

г) перистомы: қарапайым, қосарланған (суреті).

Мүктің 2—3 түрін сипаттап жазады және анықтайды.

39- тақырып. Плаун тәрізділер бөлімі (Lycopodiopsida)

Материал. Түйрегіш басты плаунның және осы туыстың басқа түрлерінің гербарий үлгілері; осы өсімдіктердің фиксахорға салынған споралы масақтары.

Гербарийға спорасы толық пісіп жетілген өсімдіктерді жинап салады. Морфологиялық сипаттаманы мына схема бойынша жүргізеді:

1. Сабақ

а) көлденең кесіндісінің формасы: дөңгелек, жалпайып қабысқан;

2. Жапырақ.

а) формасы (суреті);?-

б) сабақтағы жағдайы: сабаққа жабысып түрады, сабақ- тан қашықтау түрады;

в) орналасуы: спиральды, төрт қатарлы, көп қатарлы және басқаша;;

3. Спорофиллдері

а) формасы (суреті)

б) орналасуы: масақ түзеді, масақ түзбейді;

4. Споралы масақ

а) орналасуы: сағаққа (тірсекке) орналасқан; отырма- лы; біреуден, екеуден, көптен болады;

б) формасы: үзындау — цилиндр тәрізді, сопақтау — цилиндр тәрізді және т.б.

Плаунның 2—3 түрін сипаттап жазып, анықтайды.

тақырып. Қырықбуын тәрізділер бөлімі

(Kquisetophyla)' '

Материал. Дала қырықбуынының және осы туыстың басқа түрлерінің гербарий үлгілері; осы өсімдіктердің фиксаторға садышан споралы масақтары..

Гербарийға споралы масақтары бар өсімдіктерді жинап салады. Морфологиялық сипаттамалар жасау үшін мына схеманы пайдаланады:

1. Өсімдік

а) өркендері бар: өркендері бірдей, спора түзетін өркендері- і|ің спора түзбейтш өркендерінен айырмашылықтары болады;

б) өркендерінің пайда болуы: оркендері бір мезгілде түзіледі, спора түзетін оркендері спора түзбейтін оркенде- рінен бүрын пайда болады.

2. Өркен

а) өмірінің үзақтығы: біржылдық, көпжылдық;

б) биіктігі;

в) бүтақтану дәрежесі; бүтақтанбайтын, екі рет бүтақ- танатын жөне т.б.;

г) сабағының жуандығы;

д) сабақтағы қырларының саны.

3. Жапырақ қынапшасы (влагалище)

а) формасы: воронка тәрізді, цилиндр төрізді, керіконус тәрізді;

б) орналасуы: бір-бірінен қашықтау, бір-біріне жақын; -

в) жапырақтарының тістерінің саны;

г) тістердің бірігуі: біріккен, бірікпеген;

д) жапырақтарындағы тістерінің формасы: біз тәрізді, ланцетті- біз тәрізді, жалпақ ланцет тәрізді, доғал және т.б;

е) ақ түсті жолақты жиегі: бар, жоқ.

4. Спора түзетін масағы

а) төбесі: үшкір, доғал.

Қырықбуынның 2-3 түрін сипаттап жазады жене анық- тайды.

42 тақырып. Папоротник тәрізділер бөлімі (Polypodiophyta)

Материал. Еркек папоротниктің және басқа тонкоспорангиатты папоротниктердің гербарийлері.

Гербарийға спора түзілу фазасындагы өсімдіктерді ала- ды. Морфологиялық сипаттама жасау үшін мына схеманы пайдаланады:

а) өмірінің үзақтығы: көпжылдық, біржылдық;

б) жапырағы: бірдей, спора түзетін жапырақтарының спора түзбейтін жапырақтарынан айырмашылығы болады;

2. Тамырсабағы % w;Г-осі г/жи.:.-

а) жуандығы: жуан, жіңішке;

б) үзындығы: қысқа, үзьш;

в) орналасуы: вертикальды, горизонтальды;

3. Жапырағы л ■

а) тілімделмеген, тілімделген;

б) жапырақ тақтасының кескіні: үшбүрышты, ланцетті, жүрек төрізді, сопақша жөне басқалар;

в) тілімделген тақтаның типі: жекелей тілімделген, болінген-саусақты салалы, қауырсынды, бір рет бөлінген, екі рет бөлінген жөне т.б.;

г) сегменттерінің формасы: таспалы, ланцетті, сына тәрізді, жүмыртқа тәрізді, дөңгелек және т.б.

4. Сорип

а) орналасуы: жапырақтарының шеттерінде, жапырақ- тың барлық жерінде, бір-бірінен қашық орналасады, бір- бірімен бірігіп кетеді;

б) формасы: дөңгелек, таспалы, тағы төрізді және т.б.;

в) жамылғысы (индузий): бар, жоқ; ортасымен бекініп түрады, шетімен бекініп түрады.

2" 3 түрін сипаттап жазады және анықтайды.

43 тақырып. Ашық тұқымдылар бөлімі (Gimnospermatophyta)

Материал, Кәдімгі қарағайдың және басқа да қылқан жапы- рақтылардың стробйлі (шийікасы) бар гербарий улгілері; бсы түрлердің фиксаторға салынған жас айалық және аталық стробйлдері, пісіп жетілген стробилдердің коллекциясы.,. '

Гербарийға аталық және аналық стробилдері бар әртүрлі жастағы өркендерін алады. Морфологиялық сипаттамалар жасау үшін мына схеманы пайдаланады:

1. Өсімдік

а) өркені бар: тек үзарған, екі түрлі типі бар үзарған жөне қысқарған;

б) мәңгі жасыл; жазда ғана жасыл болатын

2. Жапырағы

а) ине тәрізді, қабыршақ тәрізді;

б) ине тәрізділерінің формасы: жалпақ, жалпақтау- ойыс, төртқырлы; төбесі үшкір,ойыс;

в) үзындығы;

б)жапырағы:бірдей,спора түзетін жапрақтарының спора түзбейтін жапырыктарынан айырмашылығы болады;

2.Тамырсабағы

а) жуандығы:жуан,жіңішке;

б) Ұзындығы:қысқа,ұзын;

в) орналасуы:вертикальды,горизонтальды,

3.Жапырағы

а) тілімделмеген,тілімделген;

б) жапырақ тақтасының кескіні:үшбұрышты,ланцетті,жүрек тәрізді,сопақша және басқалар;

в) тілімделген тақтаның типі:жекелей тілімделген, бөлінген саусақты салалы,қауырсынды,бір рет бөлінген,екі рет бөлінген және т.б.;

г) сегменттерінің формасы:таспалы,ланцетті,сына тәрізді,жұмыртқа тәрізді,дөңгелек және т.б.

4.Сории

а) орналасуы:жапырақтарының шеттерінде,жапырақтарынң барлық жерінде,бір-біріене қашық орналасады,бір-бірімен бірігіп кетеді;

б) формасы:дөңгелек,таспалы,тағы тәрізді және т.б.;

в) жамылғысы (индузий):бар,жоқ,ортасымен бекініп тұрады,шетімен бекініп тұрады.

2-3 түрін сипаттап жазды және анықтайды.

43-тақырып. Ашық тұқымдылар бөлімі

(Gimnospermatopyta)

Материал. Кәдігімгі қарағайдың және басқа да қылқан жапрықтардың стробтлі (шишкасы) бар гербарий үлгілері;осы түрленрің фиксаторға салынған жас аналық және аталық стробилдері, пісіп жетілген стробилдердің коллекциясы.

Гербарийға аталық және аналық стробилдері бар әртүрлі жастағы өркендерін алады.Морфологиялық сипаттамалар жасау үшін мына схеманы пайдаланады:

1.Өсімдік

а) өркені бар: тек ұзарған, екі түрлі типі бар ұзарған және қысқарған;

б) мәңгі жасыл; жазда ғана жасыл болатын

2.Жапырағы

а) ине тәрізді, қабыршақ тәрізді;

б) ине тәрізділердің формасы:жалпақ,жалпақтау-ойыс,төрт қырлы;төбесі үшкір,ойыс;

в) ұзындығы;

г) орналасуы: спиральдың бойымен, қарама қарсы, топтасып, бумаланып (екіден және т.с.с.)

3.Аналық спробилі(пісіп жетілген)

а) кеңістікте орналасуы: салбырап тұрады, тік тұрады;

б) формасы: цилиндр тәрізді, сопақша, дөңгелек және т.б.;

в) ұзындығы;

г) үзіліп түсуі: дәндері төгілгеннен кейін бірден түсіп қалады, 3-4 жыл өткен соң түседі; түгелімен түседі, жекелеген бөліктері біртіндеп түседі;

д) тұқымдық қабыршақтары:бар, жоқ; қаттылығы (консистенция)-сүректкеген, шырынды; формасы (суреттер).

2-3 түрін сипаттап жазады және анықтайды.

Пысықтау сұрақтары.

1. Мүк тәрізділердің құрылысы мен өмірлік циклінің қандай ерекшеліктері олардың балдырларға туыстық жақындығн көрсетеді?

2. Шымтезек мүктерінің құрылысында қандай қарапайымдылықтың белгілері болады?

3. Кәдігімгі көктезек зығырының құрылысы мен өмірлік циклі қандай?Өмірлік циклінде спорофиті мен гаметофитінің ара салмағы қандай?

4. Плаун тәрізділердің спорофиті мен гаметрофитінің құрылыстарының негізгі ерекшеліктері қандай?

5. Түйрегіш басты плаунның өмірлік циклінде спорофиті мен гаметрофитініңара салмағы қандай?

6. Плаун мен сенагинелланың спорофиті сен гаметофитінің құрылыстарының принціптік айырмашылығы неде?

7. Қырықбуын тәрізділердің негізгі белгілері қандай?

8. Дала қырықбуынның өмірлік циклі қандай?

9. Папоротник тәрізділердің қазіргі кездегі басқа жоғарғы сатыдағы өсімдіктерден айырмашылығы неде?

10. Еркек папоротниктің өмірлік циклы қандай?

11. Әр түрлі споралы папоротниктердің спорофиті мен гаметофитінің құрылысының ерекшеліктері неде?

12. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің эволюциясыеда әр түрлі споралылықтың маңызы қандай?

13. Ашық тұқымдымдылардың тұқымбүрінің құрылысы қандай?Оның қандай бөлігі мегаспорангияның гомологі болып табылады?

14. Ашық тұқымдылардың аталық және аналық гаметофиттері қалай пайда болады?Олардың құрылыстары қандай?

15. Ашық тұқымдылардың ұрықтануы мен тұқымынын пайды болуы қалай жүреді:Тұқым қалай орналасқан?Ашық тұқымдылардың дәндерінің құрылысы қандай?

16. Өсімдіктерде тұқымның пайда болуының эволюциялық тұрғыдан маңызы қандай?

17. Ашық тұқымдылардың жоғарғы сатыдағы споралары өсімдіктерден принціптік айырмашылығы неде?

18. Саговниктердің қылқан жапырқтылармен салыстырғанда құрылысының ерекшелігі неде?

19. Қылқан жапырақтылардың таралуының табиғаттағы және халық шаруашылығындағы маңызы қандай?

ӨСІМДІКТЕР ДҮНИЕСІНІҢ ӨРКЕНДІ АНАЛЫҚТЫЛАР ТАРМАҒЫ-CORMOBIONTA GYNOECIATE

ЖАБЫҚ ТҰҚЫМДЫЛАР, НЕМЕСЕ МАГНОЛИОФИТТЕР БӨЛІМІ(ПОКРЫТОСЕМЕННЫЕ, ИЛИ МАГНОЛТОФИТЫ)

Дата добавления: 2014-11-06