Таталітарны ўнутрыпалітычны курс Э. Ходжы. Канстытуцыя 1976 г

Ва ўнутранай палітыцы аніякіх сур'ёзных зменаў не адбывалася дзесяцігоддзямі. Э.Ходжа не дапускаў і мінімальных хістанняў і цвёрдай рукой вёў Албанію далей на еўрапейскую перыферыю – эканамічную, палітычную і культурную.

Пасля ліквідацыі палітычных канкурэнтаў напрыканцы 1940-х гг. і пазбаўлення ад пагрозы прасавецкіх пераваротаў у 1960 г. Э. Ходжа мог адчуваць сябе ў поўнай бяспецы ажно да сярэдзіны 1970-х гг.

Затым адна за другой адбыліся яшчэ тры чысткі партыйнага і дзяржаўнага апарату. Увесну 1973 г. яго першы палітычны выпад быў арганізаваны супраць трох сяброў ЦК, адказных за культуру, адукацыю, прапаганду і працу з моладдзю. Ім ставілася ў віну тое, што ў кіраванні гэтымі важнымі накірункамі яны паслабілі партыйны кантроль і дысцыпліну. Усе трое былі публічна зняважаныя і вызваленыя са сваіх пасадаў без права займацца ў будучым кіруючай працай, а фактычна, вымушаны былі доўгі час выконваць некваліфікаваную і малапрэстыжную працу. Затым у сярэдзіне 1974 г. было абезгалоўлена вышэйшае кіраўніцтва албанскай арміі. Яно было таксама абвінавачана ў спробе абмежаваць партыйны кантроль праз змяншэнне паўнамоцтваў палітычных камісараў. Ветэран партыі-міністр абароны краіны (адначасова член Палітбюро), начальнік штабу і галава Палітычнага упраўлення арміі былі таемна асуджаныя і пакараныя смерцю. Праз год прыйшла чарга тых, хто займаўся эканамічным планаваннем і кіраваннем. Іх абвінавацілі ў тым, што рэкамендацыі адносна большай цэнтралізацыі кіравання эканомікай і звязаныя з гэтым эканамічныя складанасці краіны ставілі перад сабой мэту дыскрэдытаваць албанскае кіраўніцтва ў вачах уласнага народа і падарваць уладу яго Правадыра. На працягу траўня-ліпеня 1975 г. яны таксама былі пакараныя.

Упэўненасці ва ўласнай недатыкальнасці Э. Ходжы хапіла толькі на наступныя шэсць гадоў. У 1981 г. ён абрынуўся на свайго даўняга паплечніка і, як меркавалася, палітычнага спадкаемцу Мехмета Шэху. Той быў разжалаваны і напрыканцы года скончыў жыццё самагубствам.. Следам за гэтым рэпрэсіі ударылі па сям'і Шэху, многіх міністрах Кабінету, слынных партыйных і вайсковых чыноўніках. У новыя фаварыты выйшаў Раміз Алія.

У 1976 г. быў прыняты новы асноўны закон краіны. Канстытуцыя 1976 г. абвяшчала Албанію Народнай Сацыялістычнай рэспублікай (НСРА), што стала прызнаннем пабудовы "асноў сацыялізму". Яна замацоўвала ў краіне дыктатуру пралетарыяту, аднапартыйную сістэму (АПП абвяшчалася "вядучай палітычнай сілай дзяржавы і грамадства"), развіццё рэвалюцыі, мэта якой заключалася ў забеспячэнні канчатковай перамогі "сацыялістычнага шляху над капіталістычным шляхам". Шэраг артыкулаў канстытуцыі нават дапускалі абмежаванне палітычных свабодаў, калі гэта супярэчыла вызначанаму парадку.

Э. Ходжа спалучаў кровапусканні ў дачыненні сваёй эліты з неаслабным уціскам простага народу. У грамадстве цяжка было заўважыць хаця б мінімальныя прыкметы дэсталінізацыі. Албанія стала адзінай краінай у Еўропе, якая не падпісала Заключны акт НБСЕ (Э. Ходжа назваў Хельсінскія пагадненні "фарсам, разыграным дзвюма звышдзяржавамі ў мэтах забяспечыць і ўзаконіць свае зоны ўплыву ў Еўропе".). Галоўным чынам, гэта адбылося з-за нежадання ўскладаць на сябе любыя абавязкі па пільнаванню правоў чалавека. Албанія была абвешчана першай атэістычнай дзяржавай (1967 г.). Гэта знайшло сваё ўвасабленне ў крыміналізацыі рэлігіі і вылілася ў масавыя пераследаванні вернікаў (і хрысціян, і мусульман). Як казаў Э. Ходжа: " У албанцаў няма ідалаў і багоў, але ёсць ідэалы – гэта імя і справа Маркса, Энгельса, Леніна і Сталіна ".

Рэжым Э. Ходжы не шкадаваў сродкаў на абалваньванне ўласнага насельніцтва і марныя спробы абдурыць еўрапейскіх суседзяў. Асобны артыкул бюджэтных выдаткаў складала камуністычная прапаганда: "Радыё Тырана" лічылася адной з самых магутных радыёстанцый кантыненту і вяла трансляцыі па 70 гадзінаў у суткі на 22 мовах свету.

Значныя войскі ішлі таксама на ўтрыманне войска (48 тыс. чалавек) і службу дзяржбяспекі (8 тыс.). Па ўсёй краіне будавалася і рэгулярна паднаўлялася процьма доўгатэрміновых агнявых кропак і бункераў (600 тыс. на 3 млн. чалавек насельніцтва!), якія і сёння надаюць албанскім краявідам непаўторны нацыянальны каларыт.

Змены ў кіраўніцтве краіны ў сярэдзіне 1980‑х гг. Пашырэнне эканамічных сувязей з заходнімі краінамі. Абвастрэнне Косаўскай праблемы.

11 красавіка 1985 г. Э.Ходжа памёр (нар. у 1908 г.). Ён заставаўся на пасадзе кіраўніка дзяржавы ажно 41 год – больш сярод камуністычных лідэраў пратрымацца на палітычным Алімпе ўдалося толькі паўночнакарэйскаму лідэру Кім Ір Сену. Як гэта і прадугледжвалася, яго пераемнікам стаў Раміз Алія, яшчэ адзін ветэран-партыец (нар. у 1925 г.).

Напачатку 1980-х гг. перад албанскім кіраўніцтвам паўстала найвастрэйшая праблема. Увесну 1981 г. у вобласці Косава (Сербская рэспубліка), сумежнай з Албаніяй, пачаліся сутычкі на этнічнай глебе паміж косаўскімі албанцамі (касаварамі) і мясцовымі сербамі. 2 мільёны албанцаў Югаславіі (у самой Албаніі – пражывала толькі 2,7 млн.) былі ўпэўненыя ў тым, што іх палітычна прыгнятаюць, эканамічна эксплуатуюць і, акрамя таго, спрабуюць асіміляваць. Яны патрабавалі надання Косаву статусу рэспублікі СФРЮ. Але сваёй гістарычнай калыскай Косава лічылі і сербы, і таму, каб не нанесці ім кроўную абразу, задаволіць падобныя патрабаванні Бялград не мог.

Бацькі Р. Аліі паходзілі з Косава, адкуль вымушаныя былі з'ехаць адразу апасля Балканскіх войнаў 1912 і 1913 гг. Таму няма нічога дзіўнага ў тым, што Р. Алія выказваў куды большую заклапочанасць лёсам косаўскіх албанцаў (касавараў), чым яго настаўнік. Аднак, як і раней, Албанія ўстрымлівалася ад актыўнай пазіцыі ў нарастаючым косаўскім канфлікце, а сам Алія імкнуўся прадэманстраваць поўную пераемнасць палітычнага курсу Э. Ходжы. Албанскае кіраўніцтва падкрэслівала, што не мае тэрытарыяльных прэтэнзіяў да Югаславіі, што любая палітычная дэстабілізацыя СФРЮ будзе вельмі непажаданай і будзе толькі служыць своекарыслівым савецкім інтарэсам. Але і гэтая павышаная асцярожнасць не выратавала Албанію ад абвінавачванняў у інспірацыі касавараў.

Не зазнала істотных зменаў знешняя палітыка і знешнеэканамічная дзейнасць дзяржавы. Да канца 1980-х гг. Албанія мела дыпламатычныя адносіны ўжо з 110 краінамі свету. Адной з галоўных прычынаў гэтага поспеху сталі яе значныя сыравінныя багацці - вялікія запасы храмітаў (у 1990 г. першае месца па здабычы у Еўропе), нікелю, цудоўныя магчымасці для развіцця гідраэнергетыкі. Падобныя рэсурсы былі, натуральна вельмі, прыцягальнымі для многіх краінаў незалежна ад іх прыналежнасці да аднаго з варагуючых ідэалагічных лагераў. Германія нават ахвяравала 6 млн. марак грашовай дапамогі. Праўда, прыняўшы гэты дарунак, албанскія камуністы зусім заплюшчылі вочы на патрабаванне сваёй Канстытуцыі 1976 г., якая забараняла браць крэдыты і дапамогу ад "буржуазных і рэвізіянісцкіх дзяржаў".

Што датычыцца ідэалагічных падстаў дзейнасці новага албанскага лідэра, хутка стала відавочным яго куды меншая прывязанасць да састарэлых догмаў. Палітыка Р. Аліі стала больш улічваць найбольш надзённыя інтарэсы народа. Значна часцей сталі праяўляцца нацыяналістычныя памкненні. Аднак, гэтыя новыя павевы далёка не заўсёды маглі ажыццяўляцца з-за актыўнай неасталінісцкай пазіцыі ўдавы Э.Ходжы - Нэджміе, якую падтрымалі некаторыя кансерватыўныя члены албанскага Палітбюро.

Абвастрэнне эканамічнага і палітычнага крызісу ў канцы 1980‑х гг. Змены ва ўнутранай і знешняй палітыцы. Выйсце са стану ізаляцыі. Паступовы пераход да дэмакратызацыі палітычнага жыцця. Прыняцце закона аб стварэнні палітычных партый і арганізацый.

Тым часам у камуністычнай Еўропе задзьмулі новыя ветры. Да ўлады ў СССР прыйшоў М.С. Гарбачоў і распачаў перабудову. Алія заявіў, што палітычныя працэсы ў Савецкім Саюзе не маюць нічога агульнага з Албаніяй. Яна ніколі не ўпадала ў рэвізіянісцкія адхіленні ад ленінска-сталінскага курсу, а таму ўжо па азначэнню перабудоўваць няма чаго. Нягледзячы на сваю мудрасць з пункту гледжання рыторыкі, падобная пазіцыя уваходзіла ў супярэчнасць з бягучым палітычным курсам самога новага албанскага лідэра – фактычна, перабудова была распачата.

Р. Алія відавочна карыстаўся нашмат большай падтрымкай насельніцтва і, акрамя таго, меў нашмат большую легітымнасць, чым асноўная маса падобных усходнеўрапейскіх лідэраў. Яго краіна, як дарэчы і Югаславія, дамаглася вызвалення самастойна, а не была вызваленыя чужой Чырвонай Арміяй, рэжым так званай народнай дэмакратыі не быў прынесены чужынцамі, а быў узрошчаны на нацыянальнай глебе сваімі ідэолагамі, хаця й не без удзелу замежных "селекцыянераў". Тым не менш, ён не мог адмовіць той факт, што нармальнаму развіццю краіны замінае звышцэнтралізацыя, неверагодная неэфектыўнасць, усепранікальная карупцыя і парушэнне асноватворных правоў чалавека. Да рашучых дзеянняў Р. Алію падштурхоўвалі і падзеі ў суседняй Югаславіі, дзе напрыканцы 1980-х гг. улады на чале са Слабаданам Мілошавічам перайшлі да рэпрэсіўнай палітыкі ў дачыненні касавараў. Для пастаноўкі косаўскай праблемы на еўрапейскай і сусветнай арэнах неабходна было надаць албанскаму рэжыму больш дэмакратычны арэол, а тутэйшаму сацыялізму - чалавечы твар.

Ужо да пачатку 1990 г. Р. Аліі ўдалося пераканаць свой ЦК у неабходнасці дазволіць адкрытыя сходы партыйных арганізацыяў, канкурэнтныя выбары партыйных чыноўнікаў і пашырэнне ролі рабочых у кіраванні на прадпрыемствах. Нарэшце, былі ўсталяваныя абмежаванні на тэрмін знаходжання на партыйных і дзяржаўных пасадах. Калгасы атрымалі дазвол рэалізоўваць сваю прадукцыю па свабодных рыначных цэнах, сяляне - на павелічэнне ўдвая сваіх індывідуальных надзелаў і атрыманне ў прыватную ўласнасць птушкі і жывёлы (да таго на сваім падвор'і сяляне не маглі мець і курыцы), рамеснікі і рознічныя гандляры – права распачаць свой прыватны бізнес. У красавіку 1990 г. чарговая сесія ЦК у заканадаўчым парадку пашырыла правы сваіх грамадзян – цяпер яны маглі больш свабодна выязджаць за мяжу, вальней вызнаваць рэлігію. Для забеспячэння законнасці было адноўлена скасаванае ў 1966 г. Міністэрства юстыцыі. Важна адзначыць тое, што гэтыя рэформы правялі яшчэ да таго, як зусім слабая албанская апазіцыя паспела сфармуляваць свае палітычныя патрабаванні.

Але працэс рэфармавання не быў гладкім, вакол яго таемна і ўголас вяліся вастрэйшыя спрэчкі. Сілы тайнай паліцыі (Sigurimi) працягвалі тварыць беззаконні, а таму многія албанскія апазіцыянеры скарысталі палітычныя і ідэалагічныя паслабленні і пахаваліся па амбасадах і місіях заходніх краінаў у Албаніі. Р. Алія назваў іх "злачынцамі" і "палітычнымі валацугамі", якія пагражаюць натуральнаму бегу рэформаў, але ў чэрвені і ліпенні 1990 г. даў ім дазвол на бесперашкодны выезд з краіны. "Літасць" албанскага лідэра не здолела згладзіць скрайне адмоўную рэакцыю дэмакратычнага сусветнага супольніцтва. Яму ўрэшце рэшт прыйшлося пайсці на далейшыя саступкі.

У жніўні 1990 г. Алія паабяцаў адасобіць партыю ад дзяржавы, павялічыць паўнамоцтвы абраных органаў улады, паслабіць партыйны кантроль над грамадскімі арганізацыямі і пры рэкрутаванні на вядучыя пасады у сферах эканомікі і дзяржаўнага кіравання зыходзіць не з ідэалагічнай лаяльнасці кандыдатаў, а з іх прафесійных якасцяў. У снежні 1990 г. былі легалізаваныя альтэрнатыўныя палітычныя партыі, камуністы адмовіліся ад кантролю над многімі грамадскімі арганізацыямі (прафсаюзамі, маладзёжным рухам, ветэранскімі арганізацыямі і г.д.).

Дарэчы, апошні здабытак дэмакратычнай грамадскасці стаў магчымым у вялікай ступені дзякуючы актыўнасці студэнтаў Тыранскага Універсітэту. Р. Алія выкарыстаў бесперапынныя студэнцкія выступленні ў якасці галоўнага доваду супраць кансерватыўнай ультрасталінісцкай часткі албанскага Палітбюро. Амаль адначасова пацярпела палітычны крах Н. Ходжа. Яе змясцілі з пасады старшыні Дэмакратычнага Фронту – галоўнай масавай арганізацыі краіны.

З назваў усіх дзяржаўных арганізацыяў і установаў было знятае імя Сталіна. Тым не менш, палітыка апошняга і яго албанскага аднадумцы пакуль так і не атрымала лагічнага асуджэння афіцыйнага кіраўніцтва.

Тым часам пачалі гуртавацца сілы апазіцыі. Па чарзе з'яўляюцца дэмакратычная, рэспубліканская, экалагічная, аграрная, сацыял-дэмакратычная партыі і Партыя нацыянальнай еднасці. Агульнапрызнаным лідэрам апазіцыі стаў вядомы кардыёлаг Салі Берыша, кіраўнік Дэмакратычнай партыі, а яго патэнцыйным канкурэнтам – пісьменнік Ісмаіл Кадарэ, які з кастрычніка 1990 г. знаходзіўся на эміграцыі ў Францыі.

Уладам пакуль што ўдавалася захоўваць поўны кантроль над сітуацыяй у сталіцы, але ў некаторых правінцыйных гарадах краіны стыхійныя масавыя дэманстрацыі пачалі набываць небяспечныя для рэжыму маштабы. Для падаўлення беспарадкаў нават прыйшлося выкарыстоўваць аддзелы Sigurimi і войскаў. Некалькім тысячам грамадзян удалося прарваць дзяржаўную мяжу і ўцячы ў суседнюю Грэцыю.

20 лютага 1991 г. беспарадкі дасягнулі Тыраны. Шматтысячны натоўп, што сабраўся на адной з плошчаў горада, дабраўся да шматметровай мармуровай статуі Энвера Ходжы і скінуў яе з пастаменту. У сталіцу была ўведзена армія, пачаліся сутычкі вайскоўцаў з цывільнымі. На вуліцах загінула 12 чалавек.

Палітычны тупік, у якім апынулася краіна, і ўзрастальныя эканамічныя праблемы, якія не было калі і каму вырашаць, выклікалі т.зв. "марскі зыход". З лютага 1991 г. тысячы албанцаў на лодках, баркасах, плытах і нават самых прымітыўных плавальных прыстасаваннях спрабуюць праз Адрыятыку перабрацца ў Італію. Гэты "зыход" цягнуўся амаль цэлы год і, як аказалася, гэта была яго не апошняя хваля.

Дата добавления: 2014-11-08