Пашыральны блок. Геаграфiчны падзел працы

Геаграфiчны падзел працы

І ЭКАНАМІЧНАГА РАЯНАВАННЯ

Тэма 6. ТЭОРЫЯ ГЕАГРАФІЧНАГА ПАДЗЕЛУ ПРАЦЫ

Абагульняльны блок

Блок самаправеркi

1. Прывядзiце прыклады ўплыву ЭГС на развіццё гарадоў. 2. Раскрыйце сутнасць сцвярджэння: "Эканомiка-геаграфічнае становiшча аб’екта мае гiстарычны характар". 3. Дайце ацэнку (славесную) iнтэгральнаму ЭГС горада Слуцка. 4. Прапануйце канкрэтныя паказчыкі і шкалу для бальнай ацэнкі ЭГС асобных адмінiстрацыйных раёнаў Беларусі.

1. ЭГС – уласцiвасць любога аб’екта сацыяльна-эканамiчнай геаграфіі, як "кропкавага", так i "плошчавага".

2. ЭГС аб’екта застаецца нязменным.

3. ЭГС у значнай ступені вызначае развіццё аб’екта, яго становiшча ў тэрытарыяльных спалучэннях.

4. Характарыстыка i ацэнка ЭГС аб’екта носяць шматэлементны і мнагафактарны характар.

Сутнасць і вiды геаграфiчнага падзелу працы. Ужо адзначалася, што геаграфiчны падзел працы ўяўляе сабой прасторавую форму грамадскага падзелу працы. На пэўнай ступені развiцця вытворчых сiл адбываецца грамадскі падзел працы, г. зн. падзел гаспадарчай дзейнасці на асобныя віды, асобныя галіны. Адасабленне жывёлагадоўлi ад земляробства, прамысловасці ад сельскай гаспадаркі, падзел прамысловасці на здабыўную i апрацоўчую, што адбывалiся ў мі-нулым на розных ступенях развіцця грамадства, – усё гэта працэс грамадскага падзелу працы.

У працэсе падзелу працы ў сярэднія стагоддзі атрымалi шырокае развiццё рамёствы – вытворчасць прамысловых вырабаў уручную з выкарыстаннем механічных прылад і інструментаў. Рамёствы ўяўляюць сабой першую гістарычную стадыю апрацоўчай вытворчасці, якая папярэднiчала сучаснай машыннай прамысловасцi. Выразная спецыялізацыя рамеснай вытворчасці абумовiла яе разгалі-наваную ўнутраную структуру. У ХVІІ ст., напрыклад, у гарадах Беларусі існавала каля 200 спецыялізаваных відаў рамёстваў. У іx ліку ганчарнае, ткацкае, кравецкае, гарбарнае, цяслярнае, кавальскае і iнш.

Паступова асобныя віды дзейнасці па тых цi іншых прычынах замацоўваюцца за пэўнымі мясцовасцямі. Адбываецца спецыялізацыя асобных частак тэрыторыі па вытворчасцi пэўных тавараў. Калi такая спецыялiзацыя дапаўняецца абменам таварамі, гандлем памiж асобнымi мясцовасцямi, узнікае не што iншае, як геаграфiчны падзел працы.

З мэтай удакладнiць сутнасць геаграфічнага падзелу працы М. Баранскі адзначыў: "Трэба, відаць, удакладніць яшчэ і такую блытанiну паняццяў, калі разнастайнасць прадукцыi прымаюць за геаграфiчны падзел працы. Скажам, у адной краіне вырошчваецца жыта i лён, а ў другой – бавоўна i рыс; факт адрознення прадукцыi тут у наяўнасці, але ад гэтага да падзелу працы яшчэ далёка. Калi адна краіна, што забяспечана жытам і лёнам, ужывае жыта ў ежу, а лёнам апранаецца, а другая краіна, што забяспечана рысам i бавоўнай, харчуецца рысам, а апранаецца бавоўнай, то атрымліваецца толькi адрозненне натуральнай прадукцыі, адрозненне тых канкрэтных спажывецкіх каштоў-насцей, якімі задавальняюцца адны i тыя ж патрэбы, але не атрымаецца нiякага геаграфiчнага падзелу працы, таму што тут няма працы адной краіны для другой.

У геаграфiчным падзеле працы можна адрозніваць два выпадкi: першы, калі краiна (або раён) увозiць якую-небудзь прадукцыю з іншай краiны (або раёна) таму, што па прыродных умовах зусiм не можа яе атрымаць, і другi выпадак, калі завозіцца прадукцыя, якая магла б быць атрымана i ў сябе, але абышлася б даражэй. Першы выпадак можна было б назваць абсалютным, другі – адносным. У залежнасцi ад таго, у якiх маштабах адбываецца, якую тэрыторыю ахоплівае геаграфiчны падзел працы, прынята адрознiваць і тры яго віды (цi формы): міжнародны, унутрыдзяржаўны (міжраённы) і ўнутрыраённы.

Міжнародны падзел працы – гэта працэс устойлівай канцэнтрацыі ў асобных краiнах вытворчасці матэрыяльных каштоўнасцей і паслуг звыш уласных патрэб, г. зн. для знешняга абмену, і адначасова працэс спажывання тавараў i паслуг звыш вытворчых магчымасцей на аснове набыцця прадукцыі па-за межамі краіны. З прыведзенага вызначэння вынiкае, што спецыялізацыя асобных краін можа быць не толькі на пэўных вiдах прадукцыi, але i на паслугах – арганiзацыi адпачынку, лячэння, турызму i iнш. Гэта адносiцца таксама да эканамічных раёнаў.

Унутрыдзяржаўны (міжраённы) падзел працы – спецыялiзацыя асобных частак адной краiны на вытворчасці тых ці iншых відаў тавараў i абмен імi. Мiжраённым такі вiд геаграфiчнага падзелу працы называюць на падставе таго, што тэрытарыяльныя спецыялізаваныя адзiнкi гаспадаркi краіны – гэта эканамічныя раёны. Але працэс геаграфічнага падзелу працы на гэтым не завяршаецца. Ён працягваецца ўнутры эканамічных раёнаў, зыходзячы пераважна з прыродных адрозненняў, асаблiвасцей ЭГС, заселенасці.

Фактары, што абумоўліваюць геаграфiчны падзел працы. Геаграфiчны падзел працы – аб’ектыўны працэс, які ажыццяўляецца пад уздзеяннем розных фактараў. У першую чаргу трэба адначыць фактары прыроднага характару. Пад iх уплывам геаграфiчны падзел працы адбываецца перш за ўсё ў сельскагаспадарчай вытворчасцi i здабыўнай прамысловасці.

Спецыялізацыя сельскай гаспадаркi ў значнай ступенi вызначаецца асаблівасцямi прыродных умоў; размяшчэнне здабычы карысных выкапняў – непасрэдна размеркаваннем іx па тэрыторыi Зямлі i асобных краiн. Сённяшнюю эканоміку нельга ўявіць без выкарыстання нафты, прыроднага газу, жалезнай, меднай руды, баксітаў, фасфарытаў. Радовішчы ж названых карысных выкапняў маюцца далека не ва ўсіх краінах.

Прыклады ў галіне мiжнароднага падзелу працы: Чылі, Замбiя – спецыялiзацыя на здабычы меднай руды; Аўстралійскi Саюз, Бразiлiя – на здабычы баксiтаў. Бразiлiя, Калумбія – галоўныя вытворцы кавы, на iх долю прыпадае 2/3 сусветнага збору. Прыроднымі фактарамі абумоўлена спецыялiзацыя Егiпта, Пакістана, Індыi, Узбекістана, Таджыкiстана на вытворчасці бавоўны, Беларусі – на ільнаводстве, вытворчасцi калійных угнаенняў.

Прыклады ў галіне мiжраённага падзелу працы: Цэнтральны Казахстан – спецыялiзацыя на здабычы меднай руды; Усходнi Казахстан – на свінцова-цынкавай прамысловасцi; спецыялiзацыя Усходне-Сiбiрскага і Далёкаўсходняга эканамiчных раёнаў Расіi на лясной прамысловасцi.

Другую групу фактараў, пад уздзеяннем якiх адбываецца геаграфічны падзел працы, утвараюць эканамічныя фактары, эканомiка-геаграфiчнае становiшча, працоўныя рэсурсы i іх кваліфiкацыя, створаны вытворчы i навукова-тэхнічны патэнцыял. Менавіта яны вызначылi спецыялізацыю Японіi, Сінгапура, Швейцарыі на дакладным машынабудаваннi, радыёэлектронiцы; Літвы, Латвiі – на станкабудаваннi, электра- i радыётэхнiчнай прамысловасцi.

На мiжнародны падзел працы ў значнай ступені таксама аказваюць уплыў сацыяльна-палiтычныя фактары: палiтычны лад краiны, знешняя палiтыка, асаблiвасцi гiстарычнага развіцця, вытворчых традыцый i традыцый эканамічных сувязяў. Напрыклад, адна з галоўных прычын пераўтварэння Швейцарыі ў "міжнароднага банкiра", буй- нейшага экспарцёра капіталу заключаецца ў "вечным нейтралітэце" гэтай краiны.

Змены ў мiжнародным падзеле працы, што адбываюцца ў апошнiя гады, выклiканы палiтычнымi падзеямі, зменамі на палітычнай карце свету (распадам СССР i Югаславіi, аб’яднаннем Германii ў адну дзяржаву, падзелам Чэхаславакіі на Чэхiю i Славакію) у пачатку 90-х гадоў. Да нядаўняга часу iснавалі дзве гаспадарчыя сiстэмы: капiталiстычная i сацыялiстычная, сувязі эканамiчныя замыкалiся пераважна ў рамках гэтых сiстэм. Існаваў так званы міжнародны сацыялістычны падзел працы. Цяпер жа сусветныя гаспадарчыя сувязі складваюцца менавіта пад уздзеяннем аб’ектыўных фактараў, на падставе ўзаемнай эканамічнай выгады, удзелу кожнай краіны ў мiжнародным падзеле працы ў адпаведнасці з яе спецыялiзацыяй i ўз- роўнем эканамічнага развiцця.

Гiстарычны характар геаграфічнага падзелу працы. Геаграфiчны падзел працы – працэс, што працякае пастаянна, няспынна. Развіваецца грамадства, развіваюцца вытворчыя сiлы – адпаведна працягваецца працэс геаграфiчнага падзелу працы ўнутры краін, памiж краiнамi. У чым гэта праяўляецца? Па-першае, не застаецца нязменнай спецыялiзацыя асобных тэрыторый. Адкрываюцца новыя радовiшчы карысных выкапняў, асвойваюцца новыя прыродныя багаццi i адбываюцца змены ў спецыялізацыі тых ці іншых краiн, тэрытарыяльных частак адной краiны. Скажам, у сувязі з эксплуатацыяй нафтавых промыслаў у Паўночным моры ў другой палове 70-х гадоў нафтаздабыўнымі краiнамi сталi Вялiкабрытанiя, Нарвегія. У 60–70-я гады Заходне-Сiбірскi раён Расіi ператварыўся ў пастаўшчыка прыроднага газу i нафты мiжнароднага значэння. У сувязі з гэтым адбыліся істотныя змены ў сусветным рынку нафты i газу.

У вынiку дыферэнцыяцыі ўзнiкаюць новыя галiны, но- выя віды гаспадарчай дзейнасцi. Пэўныя краiны ці эканамічныя раёны развiваюць спецыялiзацыю на гэтых відах гаспадарчай дзейнасці. У якасці прыкладаў можна прывесцi ўзнiкненне і развiццё ў розныя часы алюмiнiевай прамысловасцi, вытворчасці сiнтэтычнага каўчуку, вытворчасцi тытану, аптычнага машынабудавання, радыёэлектронiкі. Развіццё ў шырокіх маштабах рэкрэацыi, турызму, спецыялiзацыя цэлых краін у гэтых галінах (Швейцарыя, Іспанія, Кiпр) – адносна новая з’ява ў геаграфiчным падзеле працы.

Спецыялізацыя Беларусі на вытворчасцi мінеральных угнаенняў, хiмічных валокнаў і нiтак, шын, пластмас таксама адносіцца да 60–70-х гадоў.

Эканамiчная выгада – вызначальны фактар геаграфічнага падзелу працы. Геаграфічны падзел працы прыводзіць да таго, што вытворчасць тых цi iншых вiдаў прадукцыі засяроджваецца там, дзе яны могуць быць атрыманы з меншымi затратамі. Кожнай краіне няма неабходнасці ствараць і развiваць на сваёй тэрыторыі як мага большую колькасць галiн гаспадаркi. Нават тады, калi пэўныя ўмовы для гэтага ёсць. Часта некаторыя віды прадукцыі выгадней завезцi з-за мяжы.

М. Баранскі адзначаў, што неабходная ўмова ўзнікнення геаграфічнага падзелу працы заключаецца ў тым, каб эканомiя працы ад яго ажыццяўлення была б большай, чым затраты на дадатковыя перавозкi. Цана тавару ў месцы яго продажу Ц(п) павiнна быць большай, чым цана тавару на месцы яго вытворчасцi Ц(в) плюс транспартныя выдаткi Т(в): Ц(п) > Ц(в) + Т(в). Пры гэтай умове геаграфiчны падзел працы дае эканамічны эфект.

Можна зрабiць вывад, што геаграфiчны падзел працы стымулюе рост прадукцыйнасцi працы, памяншэнне затрат на атрыманне прадукцыі. Удзел у міжнародным геаграфічным падзеле працы прыносiць краінам эканамічную выгаду. Краіны маюць магчымасць рэалiзаваць свае перавагі (багацце прыроднымі рэсурсамi, зручнасць ЭГС, высокі ўзровень прадукцыйнасці працы і інш.) шляхам удзелу ў сусветных гандлёва-эканамічных сувязях.

Дата добавления: 2014-12-17