Туралы жырлар 1 страница

Псана

Қазақ фольклорында аңыздан гөрі көркем, бірақ көркемдігі ертегіден төмендеу әңгімелер бар. Олардың мазмұны әртүрлі, себебі сюжеттік қайнар көзі осылай. Бір топ әңгіме – бір кезде тарихта болған адамдар жайында аңыз болып шығып, тараған шығармалар. Екінші бір тобы – белгілі бір мекен, жер-су жайын қиял түрінде баяндайтын әңгімелер. Ал, үшінші топ құрайтын әңгімелер – Інжіл мен Құран, тағы басқа да діни кітаптар арқылы тараған сюжеттер. Алайда, бұлардың бәрінде көркемдік пен кереметтіктің элементтері мол пайдаланылады. Сондықтан дінге қатыссыз шығармаларда әпсаналық, ал мұсылман дініне байланысты әңгімелерде хикаяттық сипат басым екенін ескеріп, әпсана мен хикаят жанрларын жекелеп қарастырған жөн. Әпсана сөзі парсыша ертек, қиял, мысал, әңгіме жанрларының атауы және әдемі, сұлу, керемет деген мағына береді[829]. Демек, бұл сөз біздің қарастырып отырған көркемдігі біршама дамыған, қиял мен керемет элементтерін мол пайдаланып отырған мұсылман дініне қатыссыз шығарманың мәніне сәйкес. Әпсана терминін өз еңбектерінде Ә.Марғұлан жиі қолданады. Әпсана сөзін термин ретінде қолдану жалпы фольклортануда бар[830].

Аңыз бен әпсана - өзара жақын, бірақ бір-бірінен оқшаулығы бар екі жанр. Олардың бір-бірінен айырмашылығы көркемдіктің дәрежесінен білінеді, яғни шығармада қиял (вымысел) мен кереметтік (чудесное) қаншалықты көркемдік рөл атқарады, міне, бұл – аңыз бен әпсананың әрқайсысын ерекшелендіріп тұратын басты белгі, бірінші шарт. Бұл екі жанрдың айырмашылығы олардың атқаратын функциясынан да көрінеді. Басқаша айтқанда, аңыз бен әпсана шығармалары қандай мақсатта айтылады, міне, бұл да – жанрды ерекшелендіретін белгі. Аңыздың мақсаты – бір фактіні, тарихи оқиғаны хабарлап, ол туралы тыңдаушыға мәлімет беру. Демек, аңыздың қызметі (функциясы) – танымдық, мағлұматтық. Ал, әпсананың мақсаты – баяғыда болған, немесе болды деген бір оқиғаны, іс-әрекетті, немесе жағдайды көркемдей баяндау арқылы тыңдаушыға ғибрат беру. Мұнда бас кейіпкерлер дәріптеле суреттеледі, олар көркем бейне деңгейінде көрінеді.

Аңыз бен әпсана – прозалық фольклордың көркемдік даму жолындағы екі кезең десе де болады. Себебі бұл екеуінің де түп негізінде көп жағдайда өмірде болған бір оқиға жатады, бірақ аңыз осы оқиға дәуіріне жақынырақ болады, сол себепті ол аса көркемделмей, мағлұматтық мақсатта ғана айтылады. Бірте-бірте, оқиға болған дәуірден алыстаған сайын, аңызда қоспа көбейіп, неше түрлі қосымша детальдар пайда болып, алғашқы мәліметтік әңгіме көркемделе түседі де, болған оқиғаның өзі де көмескі тартады. Сөйтіп, аңыз әуел бастағы сипатын жоғалтып, әпсанаға немесе хикаятқа ауысады. Әрине, бұдан барлық аңыз әпсанаға немесе хикаятқа осылай айналады екен, ал әпсана мен хикаят тек осындай жолмен ғана пайда болады екен деген пікір тумауы керек. Бұл – тек бір ғана жолы.

Әпсана басқа да жолмен пайда бола береді. Мұндай жағдайда ол тарихи оқиғаға негізделе бермейді, оның сюжеті ойдан шығарылған, я болмаса басқа бір шығармадан алынған болып келеді. Әсіресе, жер-су, мекен тарихын баяндайтын әпсаналардың сюжеті көп жағдайда сол тектес аңыздар сюжетіне ұқсатылып, ойдан шығарылады. Мысал ретінде «Тоқпанның балалары», «Айнақ көл», «Ыстық көл», «Қара жігіт», «Өгіздің терісі», «Қызылкеніш ордасы» сияқты шығармаларды атауға болады[831].

Мұндай шығармаларда әпсаналық, яғни ертегіге жақын сипат басым болады. Әңгіме бір заманда болыпты деген оқиғадан гөрі сондай болса екен деген мақсатта құрылған сюжетті баяндайды, сондықтан мұндай әпсанада ойдан шығарылған, бірақ фантастикалық түрге жетпеген қиял пайдаланылады. Онда аспанды шарлатып, жерді айналдыратын, я болмаса әп-сәтте шаһар тұрғызып, елді таң қалдыратын керемет болмайды. Басқаша айтқанда, керемет (чудесное) ғажайыпты (фантастикалық) сипатта емес.

Сонымен, әпсана деп кейде ертеде болған, немесе ойдан шығарылған бір оқиғаны көркемдей баяндайтын шығармаларды айтамыз. Тақырыптық және сюжеттік мазмұнына қарай қазақ әпсаналары шартты түрде тарихи-мекендік және утопиялық болып келеді.

Тарихи-мекендік әпсаналарда белгілі бір мекеннің, жер-судың тарихы баяндалады, тарихта болған адамдардың бір ерен ісі жайында әңгімеленеді. Рас, әпсанада айтылатын мекеннің тарихы, даңқты қайраткердің іс-әрекеті өмірде дәл солай болмауы мүмкін, бірақ сол мекен мен адамның тарихта болғандығы күмән туғызбайды. Міне, сол себепті ол тарихи-мекендік деп аталады. Сондай бір-екі әпсанаға тоқтала кетейік.

«Тоқпанның балалары» деп аталатын әпсанада бір кездерде Ырғыз өлкесінде болған Табынқазған, Тумалы деген көлдердің тарихы айтылады. Баяғыда Тумалы көлінің жағасына Тоқпан деген адам көшіп келеді. Оның үш ұлы тату болып, бәрі тыныш өмір кешеді. Үлкен ұлы арық қазып, Табынқазған көлінен су шығарады, егін егеді... Қалған екі ұлы, Баламбек пен Құлсары, мал бағып, үй күтеді. Алайда, әкесі Тоқпан өлгеннен кейін үш ұлы бұзылып, бірінің әйеліне бірі ғашық болып, берекелері кетеді. Соның салдарынан үшеуі айдалада қаңғып өледі, ал олардың үйі, дүние-мүлкі түгел өртеніп, бүкіл аймақты өрт шалады. Сөйтіп, бір кезде көк майса боп, жайқалып тұрған шалғын, ну орман, бәрі өртенеді, мал бытырап, бет-бетімен кетеді. Тумалы көлі иесіз қалады[832].

Бұл әпсанада тарихи факті жоқ, шындығы: Ырғыз, Табынқазған, Тумалы көл деген жер-су аттары ғана. Көлдің тарихы қиял арқылы баяндалады, сол себепті мұнда кереметтік элементтері бар: Құдайдың арамза ағайындыларға күнәсі үшін қаза жіберуі, жынның сұлу қыз бейнесінде үш жігітті ынтықтырып, арбап-алдауы. Сонымен бірге әңгіменің бүкіл мазмұны, рухы мағлұматтықтан гөрі ғибраттық мақсат көздеген. Әрине, мұнда әпсананы жариялаушының да рөл болуы керек. Тіпті, соны ескергеннің өзінде де, бұл әңгімеде көркемдік сипат басым екені айқын сезіледі. Әпсанада сондай-ақ моральдық, имандылық (нравственность) мән де бар. Бұл әпсанадан тағы бір байқайтынымыз – бұл жанр шығармаларының қайғылы да аяқтала беретіндігі.

Осындай әпсаналардың қатарына Қорқыт туралы әңгімелерді енгізуге болады. Қорқыт жайындағы шығармаларды біз аңыз жанрын қарастырғанда біршама сөз қылдық. Ал, ендігі зерттейтініміз ол туралы әпсаналар. Рас, Қорқытқа байланысты әпсана көп емес. Сондықтан оның сюжеттік құрамы да шағын, түптеп келгенде, қолда бар әпсананың бәрі бір ғана сюжетке құрылған: түсінде өлесің деп естіген Қорқыт ажалдан қашып, дүниенің төрт бұрышын шарлайды. Ақыры, Сыр өзенінің ортасына жайылған кілемде отырған Қорқыт жыланның шағуынан қайтыс болады[833].

Қорқыт есіміне байланысты әпсаналар жайында жалпы фольклортануда көп жазылған[834], сондықтан біз бұл жерде ол образдың тарихқа қатысын, эпостағы көрінісін талдап жатпаймыз. Біздің мақсат басқа: жоғарыда баяндалған сюжеттің түпкі мәнісін ашу.

Адамның ажалдан құтылудың, яғни өлмеудің амалын іздеуі туралы сюжет өте ерте заманда пайда болған. Осыдан 4500 жыл бұрын хатқа түскен, әлемдегі ең көне деп саналатын «Гильгамеш» эпосында бұл сюжет эпикалық түрде философиялық рухпен жырланған: ең жақын досы Энкиду өлгеннен кейін Гильгамеш өлмеудің амалын іздеп, әуелі теңіз ортасында тұратын құдайлардың ана-иесі Сидуриге, одан соң қалың орманда мекен ететін кемеші Уршанабиге, ең соңында өлім теңізінен өтіп, өзеннің арғы жағындағы Утнапиштиге келеді. Утнапишти оны ұйқымен сынайды, бірақ Гильгамеш бұл сынақтан өте алмайды. Содан кейін Утнапишти оған теңіздің астында адамды мәңгіге жасартатын гүл бар екенін, соны иеленген кісі өлмейтінін айтады. Гильгамеш аяғына тас байлап, су астына түсіп, гүлді алып шығады. Бірақ қайтып келе жатып, суға шомылып жүргенде гүлді жылан ініне алып кетеді (гүлді алып келе жатқанда жыланның қабығы сыпырылып қалады). Сөйтіп, Гильгамеш өлімнің құрығына ілінеді[835].

Мәңгі жасау үшін ажалдан қашып, неше түрлі әрекет істейтін адам туралы сюжет көптеген елдің фольклорында бар[836]. Қорқыт туралы әпсанада көне шумер-аккад эпосындағы ертегілік мотив жоқ. Егер Гильгамеш өлімнен құтылу жолын керемет жәрдемшінің көмегі арқылы таппақ болса, Қорқыт өзі табуға тырысады. Дүниені түгел шарлаған ол еліне қайтып келіп, «желмаясын сойып, оның терісімен қобызының сыртын қаптайды. Құрғақ жерде тұрса, бір күні ажал жетіп келер деген қауіппен бір қырмызы масаты кілемді алып, Сырдарияның суына төсеп, сонда қобызын тартып тұра беріпті. Қорқыт дүние кезгендегі арманын да, өлімнен қашқан қайғысын да, өзі көрген жақсылық-жамандық жайларын да қобызында ойнаған ғажап сұлу күйлерімен жеткізіп баяндайды. Қорқыт күйлерін бүкіл дүние, жан иесі түгел ұйып тыңдайды...

Қорқыт Сырдарияның көз жасындай суына қарап отырып, қобызын күйлеп, өлім мені қанша қуса да, мен оны бұл жерге келтірмеспін деп қобызын үздіксіз тарта беріпті. Қорқыттың күңіренген күйлерін балқып тыңдаған ажал да жақын келе алмапты»[837].

Демек, Қорқыт ажалдан құтылудың амалын өзі тапқан. Ол амалы – қобыздың күйі. Олай болса, қазақ әпсанасының кейіпкері Гильгамешке қарағанда әлдеқайда жігерлі, белсенді. Ол өз күшіне ғана сенеді, бөгде ешкімнен, ешбір әулиеден, Тәңірден көмек күтпейді. Өз еңбегі мен өнерінің құдіреті арқасында ажалды жеңеді. Оның өлімі - әлсіздіктің, я болмаса ажалға, тағдырға мойынсұнғандықтың белгісі емес. Оның өлімі – кездейсоқ жағдайдың нәтижесі. «Қорқыт, - делінеді әпсанада, - күндіз-түні ұйқы көрмей, қобыз тартып өліммен алысыпты. Көп замандар бойы үздіксіз қобыз тартқан Қорқыт қалжырап, қалғып кетеді. Қорқыттың ізіне түсіп аңдыған ажал сол кезде жылан күйінде жорғалап, кілемге келіп шаққанда, Қорқыт осыдан ауырып өледі»[838]. Ендеше, Қорқыт, бұл айқаста жеңілген жоқ. Керісінше, ол – ажалдан күшті тұлға. Міне, бұдан біз Қорқыттың өлімнен қашуы туралы әпсананың идеялық мазмұны оптимистік екенін көреміз. Әңгіменің басында «Қайда барсам да, алдымнан көр шығады!» - деп, сары уайымға түскен Қорқыт бір мезет:

Утнапишти, не істейін, қайда барам?

Тәнімді Әзірейіл жаулап алған.

Үйім ажал тұрағына айналған,

Көзім қайда түссе де, ажал - айналам[839], -

деп дүниеден түңіліп, бабасына жалынған Гильгамешті еске түсірсе, соңыра тағдырға, құдайға қарсы күресетін ірі тұлға ретінде көрінеді. Бұл тұрғыдан қарағанда, Қорқыт ежелгі гректердің Прометейін еске түсіреді. Түптеп келгенде, бұл әпсанадағы Қорқыт бейнесі Прометей сияқты құдайларға қарсы соғысатын кейіпкерлердің бұрынғы типі болуы да мүмкін[840]. Стадиялық жағынан келгенде қазақ мифологиясы антика дәуіріндегі құлиеленуші мемлекет елдерінің мифологиясынан көне.

Ажалға қарсы күресу туралы әпсанада Қорқыт бейнесі діни сарыннан таза, сондықтан Қорқытты мұсылман әулиесі етіп көрсететін хикаяттар жеке топ құрайды. Ал, біз талдап отырған әпсана сюжеттің көнелігімен, мазмұнының жарқындығымен ерекшеленеді. Бұл сюжет қазақтың өз топырағында пайда болған. Қорқыт есіміне байланысты фольклорлық шығармалары бар басқа түркі халықтарында бұл сюжет жоқ. Олардың фольклорында Қорқыт көбінесе ақылгөй қария, сәуегей жырау, кейде батыр, бақсы бейнесінде көрінеді. Ал, мәңгі өмір сүру үшін ажалмен айқасатын Қорқыт – қазақ фольклорындағы бірегей образ.

Мұхтар Әуезовтың сөзімен айтқанда, бұл әпсанада «оптимистік мағына басым. Қорқыт жайындағы аңыздың (әпсананың - С.Қ.) тақырыбы – Құдаймен алысу туралы тақырып. Қорқыт жазмыш тағдыр даярлап қойған талайына қарсы алысады. Қазақ арасына таралған Қорқыт жайындағы нұсқалардан басқа халықтардың ежелгі ғасырлардағы көне эпосының образдары мен кейбір ұқсастығы, сарындастықты сеземіз. Прометей жайындағы аңыз, осетиндердің Әміран жайындағы Құдаймен алысу тақырыбы қазақтың Қорқыт жайындағы аңызында (әпсанасында – С.Қ.) өз шешімін тапқан»[841].

Бұл айтылғаннан тағы бір қорытынды шығады. Ол адамды өлімнен құтқаратын нәрсенің о дүниеде, яғни жер астында, су астында, я болмаса басқа бір әлемде болуы міндетті емес екендігі. Әдетте, зерттеушілер адамды ажалдан құтқаратын нәрсе о дүниеде болады, кейіпкер соны іздеп, өлілер патшалығын шарлайды деп есептейді[842]. Бірақ Қорқыт ажалдан алып қалатын нәрсені жер мен су астынан, яғни өлілер тұрағынан іздемейді. Ол ажалдан қашып, дүниенің төрт бұрышын кезеді, бірақ, ақыры, өз жеріне келеді. Ол ажалдан құтқаратын керемет нәрсе өзінің ерекше жасалған қобызынан шыққан үн-күй деп біледі және сол арқылы ажалды өзіне көп уақытқа дейін жолатпайды. Қорқыттың осы активті іс-әрекеті, өлімге қарсы керемет қасиеті бар нәрсені емес, өз күшін жұмсауы, сондай-ақ әңгімеде көркем қиялдың өте аз болуы – бұл шығарманың таза әпсана екенін, оның ертегіге, эпосқа айналып үлгермегенін, дәлелдейді.

Утопиялық әпсаналар Кеңес өкіметі кезінде өте аз жазылып алынған. Ел арасында «қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған заман», «жер жаннаты Жиделі Байсын», «тығулы жатқан қазына» туралы әпсаналар әлі күнге дейін айтылады, алайда, әзірше хатқа түскені - бір ғана сюжетке құрылған утопиялық әпсаналар. Ол сюжет мынау: кейіпкер шөбі шүйгін, суы мол, елге де, малға да жайлы жер іздеп, жаһанды шарлайды[843].

Бұл сюжет бірде Асанның әкесі Сәбиттің, бірде Асанқайғының, бірде оның баласы Абаттың, бірде Өтеген батырдың есіміне байланысты баяндалады. Олар іздеген құтты қоныс кейде Жерұйық, кейде Жиделі Байсын деп аталады. Әпсаналардың кейбірінде кейіпкер іздеген жерін табады, кейбірінде таба алмай, еліне қайтып келеді, немесе жолда қаза табады.

Утопиялық әпсаналардың мазмұны көбінесе әлеуметтік сипатта болады. Бұлай болу себебі – ғалымдардың айтуынша, мұндай шығармалар, әдетте, қоғамдық-әлеуметтік өмірде үлкен бір дүрбелең кезінде, қауым қиындыққа душар болғанда пайда болады екен[844]. Ондай жағдайда халық жақсы өмірді армандап, «алтын дәурен», «қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған заман», не болмаса елді қиыншылықтан құтқаратын бір қайраткер туралы утопиялы әңгіме, аңыз шығарады. Ол әңгіме, аңыздардың басты кейіпкерлері өмірде болған адамдар болуы мүмкін. Бара-бара мұндай аңыздар әпсанаға немесе хикаятқа айналады. Осыдан барып мессиандық рөл атқаратын адам, елге ырыс-дәулет беретін қоныс жайында әпсана мен хикаят қалыптасады. Мұндай әпсананың тарихи аңыздан айырмашылығы оның тек көркемдік дәрежесінде емес. Оның басты ерекшелігі сол – тарихи аңызда өткен дәуірдің оқиғасы мен адамы мадақтала жырланады, ал әпсанада өткен тарихтан гөрі қиялдан, арманнан туған оқиғалар мен кейіпкерлер дәріптеледі, мұнда заман, адам, жер-су, мекен халықтың қалауы бойынша суреттеледі, олар осындай болса екен деген тұрғыда көрсетіледі.

Міне, Асанқайғының Жерұйықты іздегені туралы әпсана осындай жағдайда дүниеге келіп, қалыптасқан болу керек. Тарихта белгілі Асанқайғы ХV ғасырда өмір сүрген, Әз Жәнібектің кеңесшісі болған. Бұл дәуір дүрбелең оқиғалар көп болған шақ екені мәлім. Сондай оқиғалардың бірінде Асанқайғы бүкіл ел қамын ойлап, ерекше көзге түседі. Өзінен күшті Әбіл0айырдан ыққан Жәнібек пен Керей елді Еділ мен Жайық арасынан көшіруге мәжбүр болады. Халық басына түскен ауыртпалықты көрген Асан Жәнібекке ата қоныстан жылжымау керек екенін айтады. Алайда, қаһарлы әміршімен тіресуге шама келмеген соң бүкіл жұрт арып-ашып, талай михнат шегіп Моголстанға, Шу бойына ауады[845].

Міне, осындай қиыншылық заманда елге қамқоршы болған Асан жайлы әртүрлі аңыздар, әңгімелер туады. Солардың ішінде, әсіресе, кең тарағаны – Асанның ел-жұртқа құтты қоныс іздегені туралысы.

Бұл әпсанада екі түрлі бағыт бар. Бірі елді қиындықтан құтқарушы Мағди жайындағы сюжеттің нышаны да, екіншісі – алыстағы құтты жер туралы сюжеттің түйіні. Басқаша айтқанда, мұнда екі түрлі әпсананың басы тоғысқан, бірақ олар өзді-өзі жекеленіп, дара дамып кетпеген. Көптеген елдерде бұлар өз алдына дамып, әртүрлі шығармаға айналған. Мәселен, орыс фольклорында мұндай шығармаларды «легенды о возвращающемся избавителе» және «легенды о далеких землях» деп атайды[846]. Бұларда таптық, әлеуметтік сарын өте күшті.

Құтты мекен жайындағы қазақтардың әпсанасын нұсқалары бойынша қарастырсақ, біріншіден, мұндай сюжеттің қарақалпақ, қырғыз, құмық, ноғай елдерінде де бар екенін көреміз, ал, екіншіден, бұл сюжетке құрылған шығармалар Асаннан да бұрын болғанын, тіпті, Асаннан кейінгі заманда басқа адамға байланысты айтылғанын байқаймыз. Демек, елге, малға жайлы қоныс іздеу туралы сюжет қыпшақ тобындағы түркілердің бөлінбей тұрған шағында пайда болған, кейін тағы бір ауыртпалық тұсында ол сюжет Сәбитке байланысты айтылған. ХV ғасырда Сәбиттің орнын Асан басқан, ал ақтабан шұбырынды дәуірінде оның орнына Абат батыр мен Өтеген батыр қойылған. Міне, бұл сюжет осылай тарихи тұтастануға түскен. Мұнда тіпті батырлық эпосқа тән шежірелік те тұтастану бар: Жерұйықты іздеуші алдымен Сәбит, одан кейін оның баласы Асан, ең соңында оның ұлы Абат болып көрінеді. Бұл да – фольклорлық дәстүрдің заңдылығы.

Асанқайғының Жерұйықты іздегені туралы әпсана сюжетінің тарихын және басқа халықтардағы[847] осы тектес сюжеттерді салыстыра қарастырудың нәтижесінде тағы бір заңдылық байқалады: бір жақта жер жаннаты – құтты қоныс бар, соны іздеп табу керектігі туралы сюжет барлық халықта рулық қоғамның әлсіреп, таптық алшақтықтың күшейе бастаған тұсында пайда болады. Ол кезде бұл сюжетте ешқандай таптық, әлеуметтік сарын болмайды. Рулық қауым ыдырап, феодалдық қоғам құрылған кезде сюжет кеңейіп, бірнеше шығарма туады. Олар бірте-бірте өзінше дамып, жеке сюжеті бар «елді құтқарушы», «жерұйықты іздеуші», «тығулы қазына» туралы әпсанаға яки хикаятқа айналады. Қоғамның қиын-қыстау кезеңдерінде бұл шығармалар жаңғырылып, жаңа кейіпкерлерге таңылып отырады.

Ал, осы сюжеттің генетикалық арғы тамырын іздесек, ол алғашқы қауымда қалыптасқан бір-бірімен тығыз байланысы бар үш әлем туралы түсінікпен сабақтас болуы ықтимал[848]. Бұл түсінік көптеген миф, хикая, аңыздарға негіз болғаны белгілі. Біздің Асанқайғы іздейтін Жерұйық та – ойдан шыққан, арманнан туған қоныс. Ондай атауы бар мекенді картадан іздеу – әбестік болар еді. Жерұйық – халықтың жарқын қиялынан пайда болған еркін, азат, жанға жайлы жердің образы, «Жерұйық» деген сөздің өзі де, біздіңше, «ел ұйып, тату-тәтті өмір сүретін жер» деген ұғым береді.

§ 7. Хикаят

Біздің дәуірімізге жеткен фольклор қоғамдық сананың бір түрі ретінде өнерге жатады, бірақ ол өнер дәрежесіне бірден жетпеген. Фольклордың түрлері адамзат өмірінің әр кезеңінде туып отырған, өзгеріске түсіп жатқан, тіпті, ұмытылып, қолданыстан шығып жатқан. Осы күнге жеткен дәстүрлі фольклорлық шығармалардың көбісі – сол бұрынғы фольклордың негізінде туып, солардың жұрнағын сақтап қалған, сондықтан көптеген жанрлардың құрамында, бойында, бір жағынан, алғашқы қауымға тән ұғым-түсініктің, қарабайыр діннің, екінші жағынан, қарапайым білімнің, үшінші жағынан, қарапайым өнердің белгілері кездеседі. Бұл синкреттік сипат кейінгі дәуірлерде пайда болған жанрларда да көрініс табады, өйткені, әрбір жаңадан туған жанр өзінен бұрынғыға негізделеді, соны пайдаланады, өзіне бейімдейді, сөйтіп, жеке жанр ретінде қалыптасады. Мұндай үрдісті, мәселен, хикаят жанрының туып, қалыптасуынан да байқауға болады.

Орта ғасырларда ертедегі ескі шамандықтың орнына бірқұдайлық дін келіп, ол бұрынғы діни нанымдарға қарсы қатал күрес жүргізді, бірақ оларды мүлде жоя алмады, керісінше, солармен қатар өмір сүруге мәжбүр болды, соның нәтижесінде ескі діни нанымдарды өз мүддесіне пайдалану мақсатында кейбір ежелгі ырымдар мен ұғымдарды, ғұрыптарды өзгертіп, дінге бейімдеді. Мұндай жағдай сол шақтағы фольклорда да орын алды, бұл әсіресе, хикаят жанрының тарихынан айқын көрінеді. Ежелгі миф пен хикая жанрлары – ескі діни нанымдар жемісі болса, хикаят жанры – кейін пайда болған бірқұдайлық дінмен байланысты туған, яғни олар әр дәуірде, әртүрлі ұғым негізінде туындаған. Бірақ соған қарамастан орта ғасырларда олар қатар өмір сүрді де, бір-біріне өзара ықпал етті. Сол себепті хикаят өзінің қалыптасуы барысында ежелгі мифтің де, одан кейінгі хикаяның да, тіпті, әпсананың да кейбір белгілерін бойына сіңірген, өзіне лайықтап пайдаланған. Сөйтіп, қазақ фольклорының құрамында жаңа жанр – хикаят (агиография) пайда болған.

Дата добавления: 2015-06-04