Фарміраванне беларускай народнасці

Народнасць гэта гістарычна сфарміраваная ўстойлівая супольнасць людзей, якая характарызуецца адзінствам тэрыторыі, мовы, культуры, пэўнымі гаспадарчымі сувязямі, наяўнасцю этнічнай свядомасці, саманазвы, асаблівасцямі псіхічнага складу.

Беларуская народнасць, як руская і ўкраінская, сфарміравалася на аснове старажытнарускай народнасці ў перыяд XIII—XVIстст. Гэты працэс прайшоў пад уплывам сацыяльна-эканамічнага, палітычнага, царкоўна-рэлігійнага і іншых фактараў.

Уваходжанне беларускіх зямель у склад Вялікага княства Літоўскага, падпарадкаванне іх адзінай цэнтральнай уладдзе паклала пачатак фарміраванню этнічнай тэрыторыі беларусаў. Яна ў асноўным адпавядала рассяленню старажытных продкаў беларусаў — дрыгавічоў, радзімічаў, крывічоў, а таксама часткова драўлян, севяран, валынян. Па звестках этнаграфіі фарміраванне тэрыторыі беларускай народнасці адбывалася ў рамках некалькіх дыялектна-этнаграфічных зон: палескай, падзвінска-дняпроўскай і панёманскай. У выніку славянскай каланізацыі ў склад беларускай народнасці ўвайшла частка літоўцаў, яцвягаў, татар.

У XIVст. этнічная тэрыторыя беларусаў у асноўным склалася. Яе межы на поўначы ўсходзілі да Заходняй Дзвіны, на поўдні да Прыпяці, на захадзе да Нёмана, на ўсходзе да Дняпра і Сожа. Выкарыстайце карту.

Важную ролю ў фарміраванні беларускай народнасці ігралі палітычныя фактары. Аб’яднанне беларускіх зямель у рамках ВКЛ садзейнічала развіццю рознабаковых сувязей паміж беларускімі землямі, тэрытарыяльнымі часткамі насельніцтва, кансалідацыі іх з другімі народамі ВКЛ. Фарміраванню беларускай народнасці, станаўленню нацыянальнай свядомасці садзейнічала амаль манапольнае становішча беларускай мовы ў палітычным і духоўным жыцці ВКЛ.

Аднак ВКЛ не было цэнтралізаванай дзяржавай. У ім назіралася як аб’яднаныя так і сепаратыскія тэндэнцыі. Некаторыя беларускія землі Полацкая, Віцебская, Смаленская да пэўнага часу карысталіся аўтаноміяй. Аднолькавай уладай валодаў і род удзельных княтсваў. Гэта ўскладняла працэс кансалідацыі беларускага этнаса, але не магло яго затрымаць.

У станаўленні і развіцці беларускай народнасці садзейнічаў сацыяльна-эканамічны фактар. Хаця ў эканоміцы Беларусі панавала натуральная гаспадарка, але разам з тым заметна расшыраліся таварна-грашовыя адносіны. Дзякуючы грамадскаму падзелу працы сялянская гаспадарка ўдзельнічала ў гандлёвым абмене з гарадамі.

Вакол вялікіх гарадоў узнікаў лакальны гандаль, складваліся перадумовы для фарміравання адзінага ўнутранага рынку. Эканамічныя сувязі садзейнічалі пераадоленню лакальнай замкнутасці некаторых зямель, нівеліроўцы мясцовых асаблівасцей, палітычнай і эканамічнай інтэграйцыі беларускіх абласцей.

У XIV—XVIстст. узрасло значэнне вялікіх гарадоў Беларусі Полацка, Бярэсця, Магілёва, Гродна, Віцебска у транізітным гандлі. У XVIIст. прыходзіць перыяд хуткага росту мястэчак, што сведчыла аб далейшым развіцці таварна-грашовых адносін, уваход у іх новых тэрыторый. У XV—XVIстст. расшыраўся знешні гандаль з Польшчай, Расіяй і некаторымі заходнімі краінамі. З гэтай мэтай стваралася фальварковая сістэма, арыентаваная ў асноўным на знешні гандаль. Гэта знаёміла беларусаў з новымі краінамі, народамі, расшырала іх кругагляд, патрабавала новых ведаў у розных абласцях дзейнасці.

У XV—XVIстст. у ВКЛ устанавілася адзіная грашовая сістэма, дзейнічаў манетны двор у Вільні, які вырабляў асноўную манету мясцовай вытворчасці — літоўскі паўгрош.

Развіццё таварна-грашовых адносін, эканамічных сувязей паміж землямі і гарадамі садзейнічалі ўзмацненню міжэтнічных, эканамічных і сацыяльных кантактаў, этнакультурнай і моўнай грамадскасці.

Аднак гаспадарчыя сувязі паміж рознымі абласцямі Беларусі не патрэбна перабольшваць. Ва ўмовах феадальнага спосабу вытворчасці рэгіянальныя, саюзныя працэсы панавалі над агульнадзяржаўнымі. Эканамічная і этнічная інтэграцыя ў рамках усяго ВКЛ была яшчэ слабой.

На фарміраванне беларускай народнасці ўплывала таксама і развіццё саслоўна-класавай структуры феадальнага грамадства. Развіццё феадальных адносін, поўнае запрыгоньванне сялян прывяло да завяршэння фарміравання асноўных саслоўяў беларускай народнасці. Да сярэдзіны XVIст. усе саслоўі-класы ВКЛ набылі ўзроўня сталага феадальнага грамадства. Афармленне шляхецкага саслоўя бало замацавана ў Статутах 1529, 1566, 1588 гг. Да пануючых слаёў грамадства адносілі таксама каталіцкае і праваслаўнае духавенства, заможных рамеснікаў і купцоў. Сялянства пераўтваралася ў адзінае падпарадкаванне саслоўе-клас.

Звярніце ўвагу на асаблтвасць канфесійнага фактара і яго ўплыў на працэс фарміравання беларускай народнасці.

У кансалідацыі беларускага этнаса вялікую ролю іграў канфесійны фактар. Большасць беларусаў была праваслаўнымі і гэта было адметнай рысай народа. Распаўсюджванне каталіцызма пасля Крэўскай уніі 1385 г., пануючае становішча каталіцкай царквы ў ВКЛ, пераход большай часткі беларускай шляхты ў каталіцызм і польскую культуру адмоўна ўплывала на развіццё беларускага этнаса. Аднак асноўная маса насельніцтва зберагла вернасць праваслаўю, а пасля заключэння ў 1596 г. Брэсцкай царкоўнай уніі стала ўніятамі. Праваслаўная і ўніяцкая цэрквы садзейнічалі аб’яднанню насельніцтва на рэлігіёзнай аснове, захаванню і развіццю культуры, мовы, нацыянальнай самасвядомасці.

У працэсе станаўлення эканамічнай і культурнай грамадскасці беларускага этнаса расшыраліся сувязі паміж асобнымі тэрыторыямі, знікалі моўныя асаблівасці, аб’яднаныя дыялекты старажытнарускай мовы заходніх зямель Русі, адбывалася фарміраванне беларускай мовы. У XIV—XVстст. чуліся такія характэрныя рысы беларускай мовы як «дзеканне», «цеканне», «аканне», цвёрдае «р». Гэтыя асаблівасці замацаваліся ў вуснай народнай творчасці, помніках літаратуры, дзяржаўных дакументах.

Кансалідацыя беларускай народнасці праявілася таксама і ў фарміраванні менталітэту беларусаў. Яго галоўнымі рысамі з’яўлялася талерантнасць, працавітасць, гасціннасць, дабрыня, любоў да сям’і, прыроды і інш. Яны складваліся пад уплывам палітычных умоў, навакольнага асяроддзя, царкоўна-рэлігійнага ўздзеяння і знайшлі адбіццё ў звычаях, абрадах, вуснай народнай творчасці. Прывядзіце прыклады.

Як вынік і паказчык сталасці аб’яднаўчыхх этнічных працэсаў выступае этнічная самасвядомасць усведамленне людзьмі прыналежнасці да свайго народа, да гістарычных каранёў, традыцый і звычаяў. Знешняй формай праяўлення самасвядомасці з’яўляецца назва народа этнонім.

У XIII—XVстст. склаліся абагульняючыя назвы праваслаўнага насельніцтва ВКЛ «Русь», «рускія», «русіны». Пры гэтым яно лічыла сябе сапраўднай «Руссю», а сваіх усходніх суседзяў называлі «масквой», «маскавітамі», «маскалямі». А тыя ў сваю чаргу называлі жыхароў ВКЛ «Літвой», «ліцвінамі», «літоўцамі».

Назавіце гістарычную крыніцу, у якой упершыню назва Белая Русь выкарыстоўваецца ў дачыненні да нашай тэрыторыі.

З пачатку XVIIст. за ўсходнімі беларускімі землямі стала замацоўвацца назва «Белая Русь», а іх насельніцтва называлі «беларусамі». За жыхарамі цэнтральнай і заходняй частках Беларусі замацавалася назва «ліцвіны». Іншаземцы называлі беларусаў «ліцвінамі» як жыхароў ВКЛ, а іх мову літоўска-рускай. Распаўсюджванне назваў «Беларусь» і «беларусы» на ўсе этнічныя землі і іх жыхароў узнікла пазней, у другой палове XIX — пачатку XXстст.

У гістарычнай літаратуры прыводзіцца мноства канцэпцый узнікнення назвы «Белая Русь». Яе звязваюць з кліматычнымі, геаграфічнымі ўмовамі, фізічнымі рысамі жыхароў (белы снег, вада, адзенне, русае валоссе, шэрыя вочы), рэлігіёзнымі, сацыяльнымі, палітычнымі асаблівасцямі. «Белая» азначае свабодная Русь, незалежная ад Літвы і мангола-татар.

Існуе гіпотэза, якая ўлічвае аўтаномны статус Полацкай і Віцебскай зямель у складзе ВКЛ. Ёсць таксама думка, што назва «Чорная Русь» і «Белая Русь» былі нададзены балтамі. Чорны колер у балтаў сімвалізуе Захад, а белы Усход. У адпаведнасці з гэтай традыцыяй Верхняе Панямонне сталі называць «Чорнай Руссю», а Падняпроўе — «Белай Руссю». З раздзеламі Рэчы Паспалітай у канцы XVIIIст. і далучэнне беларускіх зямель да Расіі назва «Чорная Русь» перастала ўжывацца, а «Белай Руссю» сталі называць усю этнічную тэрыторыю беларусаў.

Аднак ні адна з канцэпцый узнікнення назвы «Белая Русь» не атрымала грамадскага прызнання, не стала агульнапрынятай. Гэтае пытанне ў наш час з’яўляецца дыскусійным.

Такім чынам, у другой палове XIII—XVIстст. ішоў працэс фарміравання беларускай народнасці, склаліся і вызначыліся яе асноўныя прыкметы: этнічная тэрыторыя, агульнасць культуры, мовы, некаторыя гаспадарчыя сувязі, этнічная самасвядомасць.

Дата добавления: 2015-06-25