Т а р а у

ЖОҒАРҒЫ САТЫДАҒЫ ӨСІМДІКТЕР – CORMOBIONTA

Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің көпшілігінің денесі органдарға – тамырға, сабаққа және жапыраққа бөлінген болады. Бұл органдар жақсы жетілген ұлпалардан тұрады. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің өмірлік циклінде спорофиті (2п) мен гаметофитінің (п) алмасып келуі айқын байқалады. Жыныстық көбею органдары көп клеткалы. Аналық жыныс органы архегоний құмыра тәрізді болып келеді. Ол екі бөліктен – кеңейген түп жағынан және жоғарғы жіңішке мойнынан тұрады. Археогенийдің түп жағында жұмыртқа клеткасы жетіледі, ал оның мойны жұмыртқа клеткасы пісіп жетілген кезде кезде жоғарғы жағынан ашылады. Аталық жыныс органы антеридий қапшық тәрізді болып келеді, оның ішінде көптеген спермотозоидтар пайда болады. Жалаңаш тұқымдылардың тек антиридийлері ғана редукцияға ұшыраған, ал жабық тұқымдылардың антиридийлері де, архегонийлері да редукцияға ұшыраған. Жыныстық көбею органдары құрылысына (структурасына) қарай жоғарғы сатыдағы өсімдіктер архегониялы (Archegoniata) және пестикті (Gynoeciatae) болып екі топқа бөлінеді. Архегониялылар жоғары сатыдағы өсімдіктердің алғашқы 7 бөлімін қамтиды, ал пестиктілерге тек бір ғана жабық тұқымдылар бөлімі жатады. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің зиготасынан ұрық пайда болады. Ол дегеніміз спорофитті бастамасы болып табылады. Архегониялы өсімдіктерде ұрық гаметофиттің (п) есебінен, ал пестикті өсімдіктерде спорофиттің қор жинайтын ұлпасы – эндоспермнің (3n) есебінен жетіледі.

ӨСІМДІКТЕР ДҮНИЕСІНІҢ ӨРКЕНГЕ ДЕЙІНГІ АРХЕГОНИЯЛЫЛАР ТАРМАҒЫ – PROCORMOBIONTA ARCHEGONIATAE

РИННИОФИТТЕР БӨЛІМІ (РИНИОФИТЫ) – RHYNIOPHYT

Риниофиттер бөліміне тек қазба түрінде ғана белгілі 2-3 туыс жатады. Олардың өмірлік циклында спорофиті басым болып келеді. Вегетативті денесі дихотомиялы бұтақтанған теломдардың системасынан тұрады (171- сурет). Теломның жер беті бөлігінің жалпы құрылысының өзіндік ерекшелігі болады. Бұл әлі өркенге жатпайды, өйткені таломның өстерінде жапырақтары болмайды. Негізгі өсі айқын байқалады. Оның ортасын ксилема алып жатады, ал сыртын флоэма қоршап тұрады. Ксилемасы тұтасцилиндр тәрізді немесе сәулелі болып келеді. Ол трахеидтерден тұрады. Теломның шет жағы (қабықтық бөлігі) фотосиндездің қызметін атқарады. Эпидермисінде устьица аппараттары орналасады. Жер асты бөлігінің устьицесі болмайды. Нағыз тамырлары жоқ, оларды резоидтары алмастырады. Спорангилері теломның жоғарғы ұштарында орналасады, спорангиясының қабықшасы көп қабатты. Риниофиттердің гаметофиттері табылмаған. Классификациясы. Риниофиттер бөлімі екі кластан тұрады: риниопсидтер (Rhyniopsida), зостерофиллопсидтер (Zosterophyllopsida).

Негізгі өөкілдерінің біріне риния (Rhynia туысы) жатады (171-сурет). Ол биіктігі 20 см., диаметрі 3мм. болатын шөптесін өсімдік. Жер асты бөлігі

тамырсабаққа ұқсас теломнан тұрады, одан жоғары қарай перпендикляр орналасқан жер беті өстері кетеді.

171-сурет. Риния:

А-спорофит; Б-телом (көлденең кесіндісі); В-спорангий (көлденең кесіндесі); 1-ризоидтар; 2-спорангий; 3-эпидерма; 4-устьице; 5-қабық; 6-флоэма; 7-ксилема,

ПСИЛОТ ТӘРІЗДІЛЕР БӨЛІМІ (ПСИЛОТОВИДНЫЕ) – PSILOTOPHYTA

Псилот тәрізділер бөліміне осы кездегі флорада кездесетін екі туыс жатады: псилот (Psilotum) және тмезиптерис (Tmesipteris). Түрлерінің жалпы саны 4-6 дан аспайды. Екі туыста жер шарының екі бөлігінің тропикалық және субтропикалық аймақтарындакең таралған өсімдіктер.

Спорофиті (172-сурет) эпифит ретінде ағаштардың діңінде, сиректеу жер бетінде өсетін шөптесін өсімдік. Теломының ұзындығы 5-40 (100) см. Көп жағдайда төбесінен бұтақтанады (дихотомиялы бұтақтанады). Қабық қабаты жақсы жетілген, ол фотосинтездің қызметін атқарады. Устьица аппараты қарапайым болып келеді. Жапырағы ұсақ, ұзындығы 1-5 мм.ден аспайды, біз тәрізді, жалпақ устьица аппараты

172-сурет. Псилоттың өмірлік циклы:

А-спорофит; Б-гаметофит; М-мейоз; 1-телом (жалпы кесіні және көлденең кесіндісі); 2-ризоидтар; 3-эпидерма; 4-ассимилияциялық ұлпа; 5-арқаулық ұлпа; 6-эндодерма; 7-флоэма; 8-ксилема; 9-склеренхима; 10-теломның бір бөлігі синангиямымен; 11-синангий (жалпы көрінісі және көлденең кесіндісі); 12-спорангий; 13-споралар; 14-таллом; 15-архегоний; 16-антеридий; 17-саңырауқұлақтың гифасы; 18-сперматозоид.

мен жүйкелері болмайды. Оларды телломның өсіндісі ретінде қарастыруға болады. Жер асты бөлігі ризоидтары бар тамыр-сабақ түрінде берілген. Тамыры болмайды. Спорангилері 2-3 тен бірігіп орналасады (синангилер тәрізді), тік жарықшақтары арқылы қақырайды. Спораларының мөлшері бірдей болады. Псилот тәрізділердің спорофитінің құрылысы, олардың риниофиттермен туыстық жақындығының дәлелі.

Гаметофиті қос жынысты, хлорофилі болмайды, радиальды симметриялы, дихотомиялы бұтақталған болып келеді. Оның ұзындығы шамамен 20 мм. ден аспайды. Саңырауқұлақтармен селбесіп өмір сүреді (симбиоз) және солардың көмегімен сапрофит ретінде қоректенеді. Гаметофитінің сырты ризоидтармен қапталған. Көп жағдайда жердің астында өмір сүреді. Ұрықтануы сумен байланысты. Эволюциялық тұрғыдан қарағанда псилот тәрізділер риниофиттерден көп жоғары тұрады.

МҮК ТӘРІЗДІЛЕР БӨЛІМІ (МОХОВИДНЫЕ) – BRYOPHYTA

Түрлерінің жалпы саны 35 мыңдай.

Құрылысы. Мүк тәрізділердің өмірлік циклінде, басқа жоғарғы сатыдағы өсімдіктердегідей екі фазасының –спорофиті мен гаметофитінің алмасуы байқалады. Алайда бұлардың гаметофиті басым болып келеді, ал қалған жоғарғы сатыдаға өсімдіктердің барлығының спорофиті басым болады. Осы ерекшелігіне байланысты мүк тәрізділерді өсімдіктердің эволюциясында дербес бүйірлік бұтақ ретінде қарастырады.

Гаметофит дегеніміз жапырақ тектес таллом немесе сабақтан және жапырақтан тұратын өсімдік. Тамырлары жоқ, олардың қызметін ризоидтары атқарады. Ал ризоидтар дегеніміз өсімдіктердің сыртқы клеткаларынан пайда болатын өсінділер болып табылады. Жыныстық көбею органдары көп клеткалы. Мүк тәрізділердің спорофиті спорогон деп аталынады, ол гаметофитке бағынышты. Морфологиялық тұрғыдан қарағанда спорофит жоғарғы ұшы тәрізді, эллипс тәрізді немесе целиндр тәрізді болып келетін қорапшамен аяқталатын, жіңішке сағаққа ұқсас аяқшасы бар орган. Қорапшаның ішінде спорангилері мен споралары жетіледі. Спорогон гаметофитпен тығыз байланыста болады, өйткені одан суды және қажетті қоректік заттарды алады. Мүк тәрізділердің ең үлкенінің вегетативтік денесінің мөлшері (размері) гаметофиті мен спорогонын қосып есептегенде 60 см. аспайды.

Мүк тәрізділер сырт құрылысы және экологиясы жағынан балдырларға жақын. Балдырлар секілді, олардыңда сосудтары мен тамырлары болмайды. Кейбір қарапайым өкілдерінің вегетативтік денесі жерге төселіп өсетін дихотомиялы бұтақтанған балдырлардың талломына ұқсас талломнан тұрады. Ұрықтануы сумен тікелей байланысты. Балдырлар секілді мүк тәрізділердің ішінде де, ағаштанған формалары болмайды.

Таралуы. Мүктәрізділер дүниежүзінің барлық құрлықтарында кездеседі, бірақ таралуы біркелкі емес. Тропикалық елдерде олар негізінен таулы жерлерде өседі. Аздаған түрлері ылғалы жеткіліксіз жерлерде, мысалы шөлейт аймақтарда кездеседі. Кейбір түрлері ағаштардың қабығында эпифит ретінде немесе суда өмір сүреді. Түрлерінің басым көпшілігі солтүстік ендіктің қоңыржай және суық климаты облыстарының ылғалы мол жерлерінде өседі. Мүк тәрізділердің тундраның, батпақты жерлердің және өсімдіктер жабынының қалыптасуында алатын орны ерекше.

Классификациясы. Мүктәрізділер үш класқа бөлінеді: антоцероттылар класы (антоцеротовые или антоцеротопсиды - Anthocerotopsida), бауыр мүктер класы (печеночники, или печеночные мхи - Marschantiopsida, Hepaticopsida), нағыз мүктер класы (листостебельные мхи, или мхи, или бриопсиды (Bryopsida, Musci). Ең маңыздалары соңғы екі кластың өкілдері. Сондықтанда біздер осы екі класқа тоқталуды жөн кордік.

БАУЫР МҮКТЕР КЛАСЫ (ПЕЧЕНОЧНОЕ МХИ) – HEPATICOPSIDA

Түрлерінің жалпы саны 10 мыңдай болады. Барлық жерлерде кездеседі. Бауыр мүктерінің вегетативті денесінің құрылысының қарапайымдылығы, олардың ерте пайда болғандығын көрсетеді.

Бауыр мүктер класы (Magchantiidae), юнгерманиялар кластармағы (Jungermanniidae). Маршанциялар кластармағы екі қатардан тұрады: сферокарпалар қатары (Sphaerocarpales) және маршанциялар қатары (Marchantiales), ал юнгерманиялар кластармағы үш қатардан тұрады: метцгериялар қатары (Metzgeriales), гапломитриялар қатары (Haplometriales) және юнгерманиялар қатары (Jungermanniales).

Кластың негізгі өкілі кәдімгі маршанция (Marschantia polymorpha, 173-сурет). Ол гаметофитінің ұзындығы 10-12 см. болатын, дихотомиялы бұтақталған, пластинка тәрізді талломнан тұрады. Таллом екі жағынан бірдей эпидермиспен қапталған. Жоғарғы эпидермистің ауа келіп тұратын тесігі – устьицесі болады. Бұл төрт қатар болып орналасқан, арнайы клеткалармен қоршалған, үлкен клетка аралық қуыстар. Устьицелердің астында ауа қуыстары болады. Төменгі эпидермистен бір клеткалы ризоидтар мен қызғыштау немесе көкшілдеу түсті қабықшалар кетеді. Оларды кейде редукцияға ұшырыған жапырақтарға жатқызады. Жоғарғы эпидермистің астында ассимиляциялық ұлпа орналасады. Ол бір ядролы, хлоропластары бар, вертикаль орналасқан, бағаналы паренхимиялық клеткалардың қатарынан

173-сурет. Маршанцияның өмірлік циклы:

А-спорогон; Б-гаметофит; М-мейоз; 1-споранның өсуі және өскіннің түзілуі; 2-таллом; 3-эпидерма; 4-устьице; 5-ассимиляциялық ұлпа; 6-қалыңдаған қабықша; 7-ризоидтар; 8-кәрзеңке; 9-тірек (көтерме); 10-антеридий; 11-сперматозойд; 12-архегоний; 13-жұмыртқа клеткасы; 14-спорагонның түзілуі; 15-спора түзетін клеткалар және элатердің бір бөлігі; 16-спора мен элатердің түзілуі; 17-споралардың шашылуы.

тұрады. Оның астында клетка қабықшалары жұқа, хлорофильдері жоқ паренхималық клеткалардың қабаты жатады. Яғни маршинциялардың талломының құрылысы дорсивентральды болып келеді.

Талломның үстінгі жағында ерекше бұтақшалар – тіректер (подставки) пайда болды, ал олардың жоғарғы жағында жыныс органдары жетіледі. Маршанция екі үйлі өсімдік. Бір өсімдіктерде тірек тоғыз сәулелі жұлдызша формалы болып келеді. Осы сәулелердің арасында, оның астыңғы жағынан аналық жыныс органы архегонийлері орналасады. Екінші бір өсімдіктерде тірек сегіз бұрышты қалқанша формалы болып келеді. Қалқаншаның жоғарғы жағындағы антеридиальды қуыстың ішіне антеридийлері еніп жатады. Архегонияның құрсақ жағында жұмыртқа клеткасы жетіледі. Жұмыртқа клеткасы мен сперматозоид қосылғаннан соң, зиготадан спорагон жетіледі. Ол қысқа сағақты (тірсекті) қорапшадан тұрады. Қорапшаның ішінде спора түзетін клеткалардан мейоздаң нәтижесінде гаплоидты споралар мен элатералар пайда болады. Элатералар дегеніміз қабырғалары спираль тәрізді қалыңдаған, ұзынша келген өлі клеткалар. Олар споралардың массасының (үйіндісінің) ыдырауын және қорапшадан сыртқа шашылуын қамтамасыз етеді. Қолайлы жағдайда спорадан протонема (өскінше) жетіледі. Оның үстінгі клеткаларынан маршанцияның талломы өсіп шығады.

Вегетативті көбеюі, линза формалы, түсі жасыл болып келетін өнім бүршіктері (выводковые почки) арқылы жүзеге асады (174-сурет). Олар талломның үстінде болатын ерекше кәрзеңкелердің ішінде, олардың түбінде төселіп жататын клеькалардың бөлінуінің нәтижесінде пайда болады.

Маршанциялардың түрлері табиғатта кең таралған. Оларды көп жағдайда ылғалы мол жерлерден: көлдер мен өзендердің жағасынан, жыралардын, ормандардағы төменгі ярусты түзетін шөптесін өсімдіктердің арасынан кездестіруге болады.

НАҒЫЗ МҮКТЕР КЛАСЫ (НАСТОЯЩИЕ МХИ) - BRYOPSIDA,НЕМЕСЕ MUSCI

Түрлерінің жалпы саны 25 мыңдай болады. Көптеген түрлері солтүстік ендіктің поляр шеңберіне жақын орналасқан елдерінде өседі. Тундраның үлкен кеңістігінде, батпақты және орманды жерлердің өсімдіктер жабынында олар басым болып келеді,

174-сурет. Кәдімгі маршанцияның вегетативті көбеюі:

А-кәрзеңкесі бар талломның бір бөлігі; Б-кәрзеңке (тікесінен жарып карағанда); В-өнім денешігінің түзілуі; Г-өнім денешігі (сыртқы түрі және кесіндісі).

(доминируют) жәнеқұрлықтың сумен қамтамасыз етілуіне үлкен әсері болады.

Гаметофиті тік сабақтық өстен (каулидий) тұрады. Оның сыртын жапырақ тәрізді өсінділер (филлидий) жауып тұрады. Оларды шартты түрде жапырақ және сабақ деп айтуға болады. Сабақтың төменгі жағынан көптеген ризоидтары пайда болады. Бүйірінен бұтақтанады. Өстің ұзындыққа өсуі үстіңгі пирамидальды клеткалардың бөлінуінің нәтижесәнде жүзеге асады. Өсуі моноподиальды немесе симподиальды болуы мүмкін. Соған байанысты жыныстық кобею органдары және спорогоны гаметофиттің жоғарғы жағында немесе бүйірлік бұтақшаларында орналасады.

Нағыз мүктер класы үш кластармағынан тұрады: андреев мүктері кластармағы (андреевы, или андреиды - Andreaeidae), шымтезек мүктері кластармағы (сорогновые, или сфагниды - Sphagnidae), жасыл мүктер кластармағы (бриевые, или брииды - Bryidae). Соңы екі кластармағының өкілдерінің маңызы үлкен.

Шымтезек мүктер кластармағы (сфагновые, или сфагниды) – Sphagnidae

Бұл кластармағы бірқатардан (Sphagnales), бір тұқымдастан (Sphagnaceae) тұрады. Оған жалғыз сфагнум (Sphagnum) туысы жатады. Туысқа 300-ден астам түр жатады, оның 42- сі бұрынғы одақтас республикалардың (БОР) территориясында кездемеді.

Шымтезек мүктерінің құрылысы біртектес болып келеді,сондықтанда оларды анықтау қиынға түседі. Олардың

175-сурет.Шымтезек мүгінің (сфагнум) өмірлік циклы:

А-спорогон; Б-гаметофит; М-мейоз: 1- протонема; 2-гаметофиттің өркенінің мотазойд;6- архегониясы бар тармақ;7-спорогн;8- аяқшасы(сағақ);9-бағақ; 13-гаметофит спорогондарымен;14-сабақ (көлденең кесіндісі);15- өзек;19-хлорофилл дәндері бар клетка; 20- гиалинді клетка.

бір бөлігі;3-антеридиясы бар тармақ;4- қақырап ашылған антеридий;5-сперғана;10- спроангий;11- спора түзетін ұлпа;12-жалған аяқша(сағақ);16- склеродерма;17-гиалодерма;18-жапырақ (сыртқы көрнісі және көлденең кесіндісі)

гаметоефиттері,әсіресе жоғарғы жағынан қатты тарамдалған өсімдіктер (175,Б сурет).тарамдалған бұтақтарын жапырақтары қалың болып жауып тұрады. Шымтезек мүктері ылғалдылығы өте жоғары болып келетін ортада өмір сүреді.Соған байланысты олардың ризоидтары болмайды және су тікелей сабағына өтеді,ал соңғысы біртіндеп ескіре келе түп жағынан өле бастайды.Оның ортасын өткізгіштік және артық қор заттарын жинау қызметін атқаратын өзек алып жатады.Өзектің клеткаларының қабықшасы жұқа болып келеді.

Өзекті екі қабатан тұратын қабық қаптап тұрады.Оның бірі арқаулық (механикалық) қызмет атқаратын склеродермалар, ал екіншісі бойына су жинау қызметін атқаратын гиалодермалар. Гиалодермалардың клеткалары үлкен,өлі клетакалар,олардың қабықшаларының дөңгелек тесіктері болады, солардың көмегімен іргелес жатқан клеткалардың қуыстары бір бірімен және сыртқы ортамен қарым қатынаста болады.Кейде бұл клеткалар спираль тәрізді

176-сурет.Кәдімгі көкек зығырының өмірлік циклы:

А-спорогон;Б-гаметофит;М-мейоз:1-аналық және аталық гаметофиттер;5-пластинка;6-ассимиляциялық пластинкалар;7-жүйкелер;8-сабақ(көлденең кесіндісі);11-жапырақтың ізі;12-қабақ;13-склеродерма;17-парафиза;18-сперматазоидтар;19- аналық гаметофиттің жоғарғы;23-гаустория;24-спорогон;25-аяқшасы(сағақ);26- қалпақша;28-қақпақша;29-құтыша;30-мойны;31-бағана;32-эпифрагма;33-перистом;38-протонема(өскінше);39-бүршік.

2-ризоидтар;3-жапырақ(жалпы көрінісі және көлденең кесіндісі);4-қынапша;9-ксилеманың қызметін атқаратын клеткалар;10-флоэманың қызметін атқаратын клеткалар;15-аталық гаметофиттің жоғарғы бөлігі;16-антеридий;20-архегоний;21-жұмыртқа клеткасы;әә-зиготаның бөлінуі және спорогонның түзілуі;27-қауашақ (жалпы көрінісі тікесінен және көлденең жасалған кесінділері);34-спорангии;35- спора түзетін клетка;36- споралар;37- споралардың өсуі.

Қалыңдап жуандаған жолақтар түзеді.Жапырағы құрылысы жіне атқаратын қызметі жағынан бір бірінен айқын айырмасы болатын бір қатар клеткалардан тұрады.Олырдың біреулері тірі, хлорофилл дәндері болатын клеткалар,ал екіншілері өлі,біршама ірі, үлкен клетакалар.Соңғыларының клетка қабықшалары спираль тәрізді жуандап қалыңдаған,көптеген тесіктері бар,құрылысы жағынан гиаладерманың су жинайтын клеткаларына ұқсас болып келеді,оларды гиалинді клеткалар деп атайды.

Гиалинді клеткалар өз бойына көп мөлшерде,тіпті өсімдіктердің өз салмағынан 30-40 есе артық суды жинап және оны ұзақ уақыттар бойы ұстап тұра алады.

Гаметеофиттері қосжынысты да және даражынысты да болып келеді.Антеридийлері сабақтың бұтақтанған жеріндегі жапырақтардың қолтығында пайда болады.Олардың қасындағы жапырақтар қызғыштау түске боялған болып келеді.Арегонилері қысқарған сабақтардың бұтақшаларында орналасады.

Сперматазоид пен жұмыртқа клеткасының қосылуының нәтижесінде зигота түзіледі,ол диплоидтыфаза- спорогонның бастамасы болып табылады(175,A сурет).Спорогон аяқшадан (көтермеден) және қорапшадан тұрады.Аяқша өте қатты қысқарған, формасы бадана (луковица) тәрізді болып келеді.Бірақ ол споралар пісіп жетілер алдында гаметофиттің сабағының жоғарғы ұшының қатты ұзарып өсуінің нәтижесінде өорапшаны жоғары көтеріп шығады (жалған аяқша).Қорапшаның ортасында дөңгелек бағана орналасады, ал оның үстінде күмбез тәрізді спорангилері мен спора түзетін ұлпалары жетіледі.Қорапшалардың қабырғалары берік, көпқабатты болып келеді.

Оның сыртқы хлорофилл түзетін қабатында көптеген толық жетілмеген устьицалары болады.Қорапшаның спора пісіп жетілген кезде ашылатын қақпақшасы болады, сол арқылы споралар сыртқа шашылады.Элатерасы болмайды.Осылайша жерге түскен споралардан алдымен жасыл түсті табақша (пластинка) тәрізді өскіншелер (протонемалар) пайда болады.

Содан соң әрбір протонемада көптеген бүршіктер пайда болады, олардан келешегінде ересек гаметофиттер жетіледі.Гаметофит осф өсімдіктің өмірлік циклында үнемі басым болып келеді(доминирует).

Шымтезек мүгінің (сфагнумының) құрылысы өзінің қарапайымдылығымен ерекшеленеді:протонемасы табақша тәрізді, өткізгіш шоғы мен ризоидтары болмайды, қорпшасы нашар дифференцияланған.

Шымтезек мүктерінің табиғаттағы маңызы өте зор.Олар өз бойына көп мөлшерде су жинап, қалың шым түзіп көптеген жерлерді алып жатады.Сөйтіп олар тундра зонасына дейін жететін көптеген кеңістікті батпаққа айналдырады.Батпақты құрғату үшін арнайы агромелиоративтік шаралар қолданылады.Екіншіден ескі батпақтардың,шымтезектің кені (залеж) ретінде шаруашылықта маңызы үлкен болады.Шымтезек қабаттарының (пласты) қалыңдауы ең өолайлы жағдайлардың өзіне өте баяу жүреді.Қалыңдығы 1см болатыншымтезек қабатының түзілуіне шамамен 10 жылдай уақыт қажет.

БОР-да шымтезектің қоры шамамен 160миллиард т. Жетеді, ол дүниежүзінің шымтезек қорының 60,8% түзеді деген сөз

Жасыл мүктер кластармағы (зеленые мхи- Bryidae)

Түрлердің жалпы саны 24,6 мыңдай болады. Шымтезек мүктеріне қарағанда біршама көп таралған.Тундрадан және орманды тундрадан бастап шөлейт және шөлді аймақтарға дейінгі әртүрлі экологиялық жағдайларда өседі.Жасыл мүктердің ең негізгі өсетін жерлері, яғни олардың айқын басым болып келетін немесе біртұтас өсімдіктер жабынан түзетін жерлері тундра, батпақты және ормандардың кейбір типтері. Әрбір жердің (ортаның) өзіне тән түрлері болады. Жасыл мүктер шымтезек мүктеріне қарағанда құрылысы алуан түрлі болып келеді. Жыныстық көбею органдары бір түрлерінде негізгі өсінде, ал екіншіісінде- бүйірлік бұтақтарында пайда болады.Кейбір түрлерінде бұтақтануы айқын байқалмайды.

Жасыл мүктердің ең кең таралған өкілдерінің біріне көкек зығыры (политрих обыкновенный – Polytrichum commune) (176 сурет)жатады.Ол орманда орманның ашық жерлерінде және батпақты жерлердің шеттерінде өседі.

Гаметофитінің сабағы тік,бұтақталмаған, биіктігі 15см кейде одан да биіктеу болып келеді.Сабағын жапырақтары қалың болып жауып тұрады.Гаметофиттің жер асты бөлігі горизонталь бағытта төселіп жатады,онда ризоидтары пайда болады. Сабақтың ортасында флоэма ксилемаға сәйкес келетін, ұзынша клеткалардан тұратын өткізгіш шоқтары болады.ол склеродемасы мен гиалодермасы бар қабық қабатымен қоршалған болады.

Жапырақтары сабаққа спиральдың бойымен орналасады.Олардың ұштары үшкір болып тілімденген таспа тәрізді жапырақ тақтасыынан және жарғақ тәрізіді қынаптан (влагилищеден) тұрады.Морфологиялық тұрғыдан қарағанда жапырақтың үстіңгі бетінде ассимиляциялық пластинкалар орналасады.Жүйкелері арқаулық (механикалық) және өткізгіш гистологиялық элементтерімен кеңейген.

Гаметофиттері дара жынысты.Архегонилері аналық аналық гаметофиттің,ал антеридилерері аталық гаметофиттің жоғарғы жағынан орналасады.Ұрықтанғаннан соң зиготадан спорогон пайда болады.Ол ұзын аяқшадан және қорапшадан тұрады.Қорапша тік тұрады немесе аздап көлбеу орналасады.Ол призма тәрізді, төрт-бес қырлы,түсті тат секілді болып келетін киіз тәрізді қалпақшамен жабылған.Қалпақша архегонидің қабырғаларының жыртылуының нәтижесінде пайда болады.Қорапша сауытшадан (урночки) және қақпақшадан тұрады.Оның төменгі бөлігі мойынға жіңішкерген.Сауытшаның қабырғаларында устьице болады,ішкі жағында бағанасы жетіледі.бағана қақпақшаның астында ұлғайып эпифрагманы түзеді.Ал эпифрагма дегеніміз қабырғалары жұқа болып келетін көлденең перде.Бағананың айналасында спорангилері орналасады.олар ерекше жіп тәрізді өскіншелері арқылы бір жағынан бағананың қабырғаларына, ал екінші жағынан спорангилерге бекінп тұратын цилиндр тәрізді қапшықшалар. Қорапшаның спораның шашылуын қамтамасыз ететін ерекше перистом деп аталынатын тетігі болады. Ол сауытшаның (урночканың) шетінде орналасқан таға тәрізді клеткалардан тұратын тістердің қатары.Гигроскопиялық қозғалысқа қабілетті тістерімен эпифрагманың арасында тесіктері болады,солар арқылы ауа райы құрғақ уақытта споралары сыртқа шашылады.

Спорадан жасыл түсті тарамдалған жіпшелер секілді өскінше (протонема)жетіледі. Онда бүршіктер пайда болады, келешегінде осы бүршіктерден үлкен гаметофиттер түзіледі. Ал гаметофит дегеніміз бұл жерде сабақтан және жапырақтан тұратын өсімдік.

ӨСІМДІКТЕР ДҮНИЕСІНІҢ ӨРКЕНДІ АРХЕГОНИЯЛЫЛАР ТАРМАҒЫ –CORMOBIONTA ARCHEGONIATAE

ПЛАУН ТӘРІЗДІЛЕР БӨЛІМІ (ПЛАУНОВИДНЫЕ)-LYCOPODIAOPHYTA

Плаун тәрізділер өте ертеде пайда болған өсімдіктердің бірі. Олар эволюцияның ұсақжапырақтылар линиясын түзеді. Қазіргі кездегі өкілдері көпжылдық мәңгі жасыл шөптесін өсімдіктер,ал жойылып кеткен түрлерінің ішінде ағаштары болған.

Құрылысы. Спорофитінің жер беті бұтақтары болады, оны ұсақ,кейде тіптен қабыршақ тәрізді жапырақтары (микропиллия)қаптап жауып тұрады.Олар нашар дифференцияланған,1-2 тарамдалған жүйкелері болады.Буындары мен бкынаралық нашар жетілген.Спорофиттің жер асты бөлігі тамырсабақ түрінде берілген, одан көптеген қосалқы тамырлары кетеді.Жерасты жіне жербеті өстері жоғары ұштары арқылы бұтақтанады.Өстің жоғарғы ұшында спорангилері жинақталып масақ түзеді, сиректеу олар сабақта спора жетілетін зона түзеді.Спорангилерді жекелей алып қарар болсақ,олар жапырақтардың (спорофиллдердің) үстіңгі жағында орналасады.Спрпалардың мөлшері бірдей немесе әрқилы болып келеді.Басқаша айтқанда тең споралы да және әртүрлі споралы да түрлері болады.

Гаметофттері жердің астында жетіледі,ұзындығы 2-20 мм аспайды,сапротрафты қоректенеді.Ұрықтануы сумен байланысты.

Классификациясы. Бұл бөлім екі кластан тұрады: плаундар класы(Lycopodiopsida)және полушниктер класы(Isoetopsida).

Дата добавления: 2014-11-06