Калькуляциялау объектісіне не жатады? 2 страница

Есеп жүргізудің міндеттілігі. Бухгалтерлік қаржы есебін жүргізу «Бухгалтерлік есеп пен қаржы есептілігі туралы»Қазақстан Республикасының Заңында қарастырылған. Осы заңды бұзу үшін Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жауапкершілік жүктеледі.

Басқарушылық есепті жүргізу ұйым басшысының қалауына сәйкес жүргізіледі. Ұйым басқарушылық есепті, егер ол орынды және экономикалық нәтиже беретін болса, яғни алынатын үнем есепті ұйымдастыруға жұмсалатын шығыннан көп болса жүргізуі мүмкін. Бұл жағдайда басқарушылық есепті ұйымдастыру нысанын ұйымның әкімшілігі белгілейді.

Ақпаратты пайдаланушылар Ақпаратты пайдаланушылар әр бір есептің негізгі мазмұнын анықтайды. Қаржы есеп ақпаратын пайдаланушылар – акционерлер, кредиторлар, салық органдары, бюджетттен тыс қорлар, билік органдары мен басқа да заңды және жеке тұлғалар есепті дайындаған ұйыммен белгілі бір қатынас жасайды. Ұйымның басшысы қаржы есептерін сапалы жасау үшін жауап береді. Ұйымның бухгалтериясы жасайтын талдамалы есептерді фирманың әкімшілігі пайдаланады. Осы есептердің мазмұны олардың мақсатты тағайындалуы мен осы есеп дайындалған әкімшінің лауазымына байланысты өзгереді.

Есеп қағидалары (таңдау еркіндігі). Қаржы есебі қаржы ақпаратын жазуды, бағалау мен беруді реттейтін жалпы қабылданған стандарттар мен есеп қағидаларының негізінде құрылады. Жалпы қабылданған есеп қағидалары ең алдымен кредиторлардың, инвесторлардың мүддесін қорғау және олардың алынған ақпаратқа сенімін қамтамасыз ету үшін қажет.

Басқарушылық есеп ішкі пайдаланушыларды қажетті ақпаратпен қамтамасыз етуге арналған. Сондықтан ол жалпы қабылданған нормалармен және заң талаптарымен шектелмейді. Ол үшін ақпаратттың пайдалылығы ерекше рөл атқарады. Сондықтан бухгалтер әр бір жеке жағдайда қай ақпараттың пайдаланушыға пайдалы болатынын шешіп, ақпарат жинаудың қажетті тәсілдері мен әдістерін таңдауға тиіс.

Бухгалтерлік есептің түрлері. Қаржы есептілігін толтыруға арналған деректер қосалы жазба жүйесінің негізінде дайындалады. Сыртқы пайдаланушылар үшін дайындалатын қаржы есептері құн бағасында жасалады және фирманың бас бухгалтерлік кітабына кіретін барлық шоттардың сальдосын көрсетеді.

Басқарушылық есептің ұйым ішінде пайдаланылатын дерекетрі қосарлы жазба жүйесіне сүйенуі міндетті емес. Басқарушылық есепте нәтиже бюеретін кез-келген жүйе пайдаланылады. Басқарушылық есептің деректері бас кітаптың шоттарында жинақталмайды, олар әр түрлі өлшем бірліктерінде көрсетілуі мүмкін. Ақпарат әкімшіліктің белгілі бір мұқтажы үшін дайындалады және оны пайдалану осымен тоқтатылады.

Пайдаланылатын өлшеуіштер. Қаржы есебі ақша өлшемінде (теңге, доллар және т.б.) жүргізіледі.

Басқарушылық есепте ақша да, сондай-ақ табиғи (дана, метр, тонна, литр және т.б.) және шартты-табиғи көрсеткіштер де (консерві өнеркәсібінде шартты банка) пайдаланылады.

Жұмыс уақытын есептеу үшін адам-сағат, станок-сағат, машина-сағат сияқты көрсеткіштер қолданылады.

Есеп жасау үшін өлшеуіш түрін таңдау мен оларды талдауда басқарушылық есепте осы ахуалда өлшеуіштің пайдалылығы негізгі алынады.

Ақпараттың дәлдік (сенімділік) дәрежесі. Қаржы есептеріне кіретін қаржы ақапарты аяқталған операциялар бойынша нақты деректерді қамтиды. Осыған байланысты деректер дәл және дұрыс болуы тиіс.

Басқарушылық шешім (жоспарлау, бақылау, реттеу) қабылдау үшін деректерді жедел табыс ету керек. Сондықтан басқарушылық есеп ақпараты қаржы есебімен салыстырғанда жуық сипатта болады.

Ақпараттың ауқымы. Қаржы есептерінде бүкіл ұйымның қызметі жөніндегі ақпарат берілуі тиіс.

Басқарушылық есепке әдетте әр түрлі құрылымдық бөлімшелердің (шығын орталықтарының, бөлімшелердің, бөлімдердің) қызметін немесе олардың қызметінің қайсы бір жақтарын талдау кіреді.

Ақпараттың уақыт шеңбері. Қаржы есептерінде көрсетілген ақпарат өткенде болған фактілер мен шаруашылық операциялардың нәтижесін көрсетеді.

Басқарушылық есепте өткен оқиғалардың да, сонымен бірге болжамды сипаттағы оқиғалар туралы ақпарат қалыптастырылады. Қаржы есебінің мақсаты – «мұның қалай болғанын, ал басқарушылық есептің мақсаты – «бұл қалай болуы тиіс» екенін көрсету.

Ақпарат табыс етудің жиілігі. Сыртқы пайдаланушыларға арналған қаржы есептері тұрақты негізде: ай сайын, тоқсан сайын немесе жыл сайын жасалады.Тең уақыт аралығынан кейін жасалатын кезеңді есептілік – қаржы есебінің негізгі қағидасы.

Басқарушылық есепте ақпарат басқару міндетіне сәйкес табыс етіледі. мен анықталады. Ақпарат күн сайын, апта сайын, ай сайын, тоқсан сайын немесе жыл сайын жасалуы мүмкін. Ең бастысы, әр бір есеп (ақпарат) оны алушыға пайдалы әрі оған қажет уақытта табыс етілуі тиіс.

Жауапкершілік дәрежесі. Қаржы есебін жүргізу мен қаржы есептілігін жасау тәртібін бұзу үшін заңда жауапкершілік көзделеді.

Басқарушылық есеп деректерінің дәлсіздік үшін менеджерлер тәртіптік жазаға тартылады.

4.6. Басқарушылық есептің шешім қабылдауда атқаратын рөлі

Басқарушылық есеп әкімшіліктің шешім қабылдау үшін маңызды рөл атқарады. Басқарушылық есептің талдаушы-бухгалтерлер дайындаған ақпараты құрылымдық бөлімшелер мен жалпы ұйымның қызметін жақсартуға бағытталған басқарушылық шешімдерді жоспарлау мен қабылдау үшін пайдаланылады.

1. Мақсатты анықтау

Шешім қабылдау процесі мына сатылардан тұрады:

4. Балама іс-қимыл нұсқаларының ішінен оңтайлы бағытты таңдау

Жоспарлау

процесі

		5. Қабылданған шешімдерді жүзеге асыру

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

7. Жоспардан ауытқуды жою жөнінде іс-шара қолдану

Бақылау мен реттеу

процесі

Алғашқы бес сатыда шешім қабылдау мен жоспарлау процесі деп аталады, ал процестің соңғы екі сатысына бақылау мен реттеу кіреді.

Мақсатты белгілеу. Шешім қабылдау процесінің алғашқы сатысында ұйымның мақсаты немесе міндеті анықталады. Ұйымның негізгі мақсаты, әдетте, меншік иелерінің (акция ұстаушылардың) ең аз шығын жұмсап барынша көп пайда алуы болып табылады. Ұйымның үжымы да ұйымның жоғары пайда алуына мүдделі болады.

Балама шешім нұсқаларын іздеу. Шешім қабылдау процесінің екінші сатысында қойылған мақсатқа қол жеткізуге бағытталған ықтимал іс-қимылдардың нұсқалары ізделеді. Қойылған мақсатқа қол жеткізу және компанияны болашақта орын алуы мүмкін әр түрлі кездейсоқ жағдайлардан қорғау үшін компанияның әкімшілігі келесі іс-қимылдың бір немесе бірнеше нұсқасын қолдануы мүмкін:

· қазіргі кезде бар нарықтарда сату үшін бірнеше жаңа өнім түрін әзірлеу;

· жаңа нарықтар үшін жаңа өнім түрлерн әзірлеу;

· жаңадан шығарылатын өнім түрлерін сату үшін жаңа нарықтар құру (игеру);

· шығарылатын өнімнің ассортименті мен технологиясына өзгеріс енгізу.

Балама іс-қимыл нысанын іздеу күтілетін жағдаят пен экономикалық ахуалдың өзгеруі жөнінде ақпарат алумен байланысты.

Балама іс-қимылдар нұсқалары туралы дерек жинау. Қызметтің ықтимал салалары анықталғаннан кейін әкімшілік қызмет көрсеткіштерінің өсуінің ықтимал қарқынын, компанияның нарықтың тиісті үлесін ұстау қабілетін және әр түрлі экономикалық ортада әр бір балама іс-қимылдың нұсқасына ақша қаражатының ағынын бағалауға тиіс. Бұл жағдайда әр бір балама іс-қимылдың нұсқасына ықпал ете алатын адамдарға тәуелсіз бірқатар факторларды ескеру керек. Осы тәуелсіз (бақылаудан тыс) факторлар, яғни экономикалық серпіліс, инфляцияның жоғары деңгейі, өндірістің құлдырауы, бәсекенің күшеюі экономикалық ортаны құрайды. Осылайша белгіленген бағдар фирманың болашақтағы ұзақ мерзімді даму келешегін айғақтайды. Бағдарды таңдау жөніндегі шешім әдетте стратегиялық (ұзақ мерзімді) шешім деп аталады. Ол фирманың болашақтағы жағдайына ерекше әсер етеді. Сондықтан фирманың болашақтағы мүмкіндіктері мен оның экономикалық ортасы жөніндегі ақпараттың дәлдігі ерекше маңызды болып табылады. Ұзақ мерзімді (стратегиялық) шешімдерді жоғарғы әкімшілік қабылдайды. Әкімшілік стратегиялық (стратегиялық) шешімнен басқа қысқа мерзімді немесе жедел шешім қабылдайды. Қысқа мерзімді шешімдерді неғұрлым төмен басқару деңгейіндегі менеджерлер қабылдайды және шешімдер ағымдағы экономикалық ахуалға, қазіргі мезетте ұйымның қолында бар материалдық, адам және қаржы ресурстарына негізделеді.

Қысқа мерзімді шешімге мына мәселелерді шешу жатады:

· ұйымның өніміне белгіленген сату бағаларын;

• әр түрлі қанша өнім түрін өндірудің қажеттілігін;

• өнімді жарнамалау үшін бұқаралық ақпарат құралдарының қай түрін пайдаланудың қажет екенін.

· сатып алушыларға қызмет көрсетудің қай деңгейі ұсынылатынын.

Қысқа мерзімді шешім әзірлеу үшін, сондай-ақ тиісті деректерді жинау керек.

Балама іс-қимылдар нұсқаларының ішінен оңтайлы бағдарды таңдау. Ұйымның мақсатынакөп дәрежеде жауап беретін нұсқаны таңдау үшін бәсекелес балама іс-қимылдардың нұсқаларын салыстырмалы бағалауды жүзеге асыру қажет. Бұл жағдайда балама нұсқалар болжанған таза ақша түсімдері бойынша бағалануы тиіс.

Қабылданған шешімдерді жүзеге асыру. Таңдалған балама іс-қимылдар бағдары бюджет (смета) жасалатын бастапқы нүкте болып табылады. Смета – бұл әкімшілік қабылдаған әр түрлі шешімдерді іске асырудың қаржы жоспары. Сметаларда қолма-қол ақшаның түсімдері мен қалдықтары, сатудан түсетін кіріс пен шығындар есептеледі.

Нақты және жоспарланған нәтижелерді салыстыру. Жоспардан ауытқуды жою жөнінде шара қолдану – бұл шешім қабылдау процесінің екі сатысы. Бақылау мен реттеудің басқарушылық функциясы – бұл ұйым мен оның құрылымдық бөлімшелерінің қызметінің нәтижелерін (көрсеткіштерін) бағалау мен жоспарлы көрсеткіштерді орындауға бағытталған нақтылаушы іс-шара әзірлеу.

Қызмет нәтижелерін бақылау (мониторингі) үшін бухгалтер сметаның орындалуы туралы есеп дайындап, оны белгілі бір шешімді (тапсырманы) орындау үшін жауапты менеджерге табыс етеді. Есептерде нақты нәтижелер (кірістер мен шығыстардың) жоспарланған нәтижелермен (сметалармен, шығындармен және кірістермен) салыстырылады.

Есептерде менеджерлер жоспарлы көрсеткіштерден ауытқуға ерекше назар аударуы тиіс. Бақылау мен реттеудің тиімділігі нақты нәтижелерді жоспарлы нәтижелерге сәйкестікке келтіруге бағытталған нақтылаушы іс-қимылдарға байланысты. Ал жоспарға қол жеткізу мүмкін болмаған жағдайда, осы жоспарлар нақтыланады.

Басқару (менеджментті) процесі. Талдаушы-бухгалтердің басқарушылық процесте атқаратын рөлі. Әкімшіліктің бухгалтерлік есеп жүйесі қызмет көрсететін басқарушылық функциясына жоспарлау, бақылау мен реттеу, ұйымдастыру жұмысы, іскерлік байланыстар (ақпарат алмасу) және ынталандыру жатады. Талдаушы-бухгалтерлер менеджерлерге осы функцияларды атқаруға көп көмек көрсетеді.

Жоспарлау. Ұйымның әкімшілігі әруақытта келешекті ойластырып, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді жоспарлардан тұратын іс-қимылар бағдарламасын әзірлеуге тиіс. Ұзақ мерзімді жоспар 3-5 жылға немесе кейде одан да ұзақ кезеңге жасалады. Ұзақ мерзімді жоспардың міндетінде жақын болашақтағы даму келешегі, мысалы, жаңа тауар түрлерін шығару немесе жаа өткізу нарықтарын ұйымдастыру мақсатында жаңа кәсіпорындарға күрделі қаржы жұмсалымы немесе жұмыс істейтін өндірістік қуатын арттыру қарастырылады.

Қысқа мерзімді жоспар деп егжей-тегжей жылдық бюджет (яғни ұйымның ұзақ мерзімді жоспарын жақын болашағының қажеттілігіне қатысты нақтылайды).

Талдаушы-бухгалтер жоспарлау процесінде келешек және қысқа мерзімді жоспарларды әзірлеуге қатысады. Ол шешім қабылдау ақпарат табыс етеді, смета жасау процедурасын белгілейді, ұйымның бүкіл бөлімшелерінің қысқа мерзімді жоспар әзірлеуін үйлестіреді және жоспарлардың көрсеткіштерінің өзара байланысты болуын қадағалайды.

Бақылау және реттеу. Бақылау мен реттеу процесі – ауытқуды анықтап,алшақтықты нақтылау мақсатында нақты нәтижелерді жоспарлы көрсеткіштермен салыстыру. Бақылаудың нәтижелері бойынша жоспардың орындалуын қамтамасыз етуге бағытталған шаралар қолданылады немесе жоспар орындалмайтын жағдайда –ол қайта қаралады.

Бақылау мен реттеу процесін жүзеге асыру үшін басқарушылық есептің деректері пайдаланылады.

Есепті кезең аяқталғаннан кейін талдаушы-бухгалтер әр бір жауапкершілік орталығының бюджетті (жоспарды) орындағаны туралы есеп жасайды. Осы есепте олардың жұмысының салыстырмалы есебі жасалып, кемшіліктер мен олардың пайда болуының себептері анықталады. Сөйтіп, талдаушы-бухгалтер жоспардан ауытқу туралы хабарлап, менеджерге уақытылы бақылау мен реттеуге көп көмек көрсетеді. Сонымен бірге бюджетті (жоспарды) орындау туралы есепте үйым мен оның құрылымдық бөлімшелерінің қызметіндегі жақсы жақтары мен кемшіліктерін көрсетіп, талдаушы-бухгалтер өндірістік процеске қатысушыларды ұйымның алдында тұрған міндеттерді шешуге және оларды орындау үшін дұрыс шешім қабылдауға ынталандырады.

4.7. Басқарушылық есеп бухгалтерлерінің кәсіби этикасы

1983 жылы талдаушы-бухгалтерлер институты келесі өтінімді мақұлдады. Аталмыш өтінімге сәйкес талдаушы-бухгалтерлер өздері жұмыс істейтін ұйымның, қоғам алдында өздерінің этикалық мінез-құлықтың жоғары стандарттарына сәйкес болуға міндетті. АҚШ Ұлттық бухгалтерлер қауымдастығы талдаушы-бухгалтерлердің этикалық мінез-құлы ғының келесі стандарттарын жариялады. Талдаушы-бухгалтерлер осы стандарттарға қайшы келетін іс-қимыл жасамауға, ұйым шегінде басқа адамдардың осындай іс-қимылымен келіспеуге тиіс.

Құзыреттілік. Талдаушы-бухгалтерлер:

– өздерінің біліктілігін ұдайы арттыру арқылы кәсіби құзыреттілік деңгейіне жетуге. Өздерінің кәсіби міндеттерін қолданыстағы заңдарға, ережелер мен стандарттарға сәйкес орындауға; жасалған талдаудан кейін қорытынды мен ұсыныстарды тиісті ақпаратпен толық және нақты қалыптастыруға міндетті.

Құпиялылық. Талдаушы-бухгалтерлер:

– заңда талап етілетін жағдайларды қоспағанда, жұмысты орындау процесінде алынған құпия ақпаратты жарияламауға; бағынысты адамдарды олардың жұмыс процесінде алған ақпараттың құпиялылығына қатысты оларды хабардар етуге және олардың алынған ақпараттың құпиялылығын сақтауын қадағалауға; құпия ақпаратты әдепсіз немесе заңсыз мақсаттарда өзі де немесе үшінші тұлғалар арқылы да пайдаланудан бас тартуға міндетті.

Адалдық. Талдаушы-бухгалтерлер:

– нақты немесе ықтимал дауларға жол бермеуге; кәсіби этика шеңберінде өзінің міндеттерін атқару қабілетіне залал тигізуі ықтимал кез-келген қызмет түрінен бас тартуға; кез-келген сыйлардан, қонақжайлылықтан және олардың кейінгі іс-қимылына ықпал етуі мүмкін басқа да іс-қимылдарды жүзеге асыруға жол бермеуге;

– кәсіби шектеулер мен сақтамау ұйымның тиімді қызметіне зиян келтіруі мүмкін басқа да тежейтін факторларды мойындауға; жағымды да, сондай-ақ жағымсыз ақпаратты, сондай-ақ кәсіби мамандардың бағалары мен пікірін хабарлауға және жіберуге міндетті;

– өздерінің мамандықтарының беделін түсіретін қызметке тікелей қатысудан немесе осындай қызметті қолдаудан бас тартуға міндетті.

Объективтілік. Талдаушы-бухгалтерлер:

– шынайы және объективті ақпарат қалыптастырып, жіберуге; пайдаланушы ұсынылған есептерді, түсініктемелер мен ұсыныстарды неғұрлым толық түсіну үшін қажетті бүкіл тиісті ақпаратты толық ашып көрсетуге міндетті.

4.8. Өндірістік есеп пен оның басқаруда атқаратын рөлі, басқарушылық есептің өндірістік есептің байланысы

Өндірістік есептің міндетіне калькуляциялық баптар; пайда болған жерлер. Жауапкершілік орталықтары мен өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бойынша нақты шығындарды жинау, топтастыру мен талдап қорыту және жекелеген өнім, жұмыс, қызмет түрлерінің нақты өзіндік құнын есептеу жатады.

Өндірістік есеп сондай-ақ басқарушылық есепті жекелеген өнім, жұмыс пен қызмет түрлерінің нақты шығындары мен өзіндік құны туралы ақпаратпен қамтамасыз етеді. Осы ақпарат өндірістің болашақтағы шығындарын талдау мен болжау және барлық деңгейдегі басшылар дұрыс шешім қабылдау үшін оларды осы ақпаратпен қамтамасыз ету үшін пайдаланылады. Сөйтіп, өндірістік есеп деректерді басқарушылық есеп үшін де, қаржы есебі үшін де ұсынады. Ағылшын ғалымы К. Друри «өндірістік есеп жүйесінде өндірістік шығындар МӨЗ құнын бағалау үшін анықталады, бұл сыртқы есептіліктің талаптарына жауап береді, ал басқарушылық есептің міндетіне кәсіпорын ішіндегі лауазымдық тұлғалар басқарушылық шешім қабылдау үшін тиісті қаржы ақпаратын дайындау жатады» – деп жазады 1.

Басқарушылық есеп өндірістік есепті алмастырмайды, олардың әрқайсысының өзі міндеттері мен функциялары бар екенін атап өту керек. Мәселен, американдық ғалымдар Ч.Т.Хонгрен, Дж. Фостер «басқарушылық есеп – бұл қайсы бір объектілерді басқару үшін қажетті ақпаратты сәйкестендіру, өлшеу, жинау, жүйеге келтіру, талдау, жіктеу, түсініктеме беру және беру»,– деп жазады. Басқарушылық есептің синонимі ішкі есеп (internal) болып табылады. Өндірістік есептің басты мақсаты – өнім мен қызметтердің өзіндік құнын калькуляциялау. Оның ақпаратын менеджерлер, мысалы, сату бағасын белгілеу, тапсырыстарды бағалау, пайданы есептеу үшін пайдаланады. Мұндай ақпарат ішкі де, сыртқы да пайдаланушыларға түседі және осы тұрғыдан алып қарағанда өндірістік есеп (cost accounting) – бұл басқарушылық есеп плюс қаржы есебінің шамалы бөлігі деп атауға болады 2.

Бақылау сұрақтары:

1. Басқарушылық есептің бухгалтерлік есептің дербес бағыты ретінде пайда болуына не себеп болды?

2. Басқарушылық есептің мәні неде?

3. Бухгалтерлік басқарушылық есептің тақырыбы қандай?

4. Басқарушылық есептің ақпаратына қандай талаптар қойылады?

5. Басқарушылық және өндірістік есептің арасында қандай байланыс бар?

6. Басқарушылық есепте қандай әдістер пайдаланылады?

7. Басқарушылық есептің міндеттері қандай?

8. Бухгалтерлік және басқарушылық есептің «Эккаунтинг» жүйесінде қандай орын алады?

9. Басқарушылық есептің қағидаларын атаңыз.

10. Бухгалтерлік және қаржы есебінің айрықша және ортақ белгілерін атап өтіңіз.

11. «Бухгалтерлік басқарушылық есеп пәні қашан және қайда пайда болды?

12. Басқарушылық шешім қабылдау процесінің сатыларын атап өтіңіз.

13. Басқарушылық есеппен айналысатын талдаушы-бухгалтердің функцияларын атап өтіңіз.

14. Басқарушылық есеп бухгалтерінің кәсіби этикасына не кіреді?

1. К.Друри. Введение в управленческий аспект и производственный учет. – М.: Аудит, Юнити, 1998. С. 25.

2 Ч.Т. Хорнгрен, Дж. Фостер. Бухгалтерский учет: Управленческий аспект. М.: Финансы и статистика, 1995. С.81.

Дата добавления: 2015-06-27